Thamë në Fletoret që shkoj ç’është qytetaria, ku është çpikurë më parë edhe qysh ka qenë qytetëri e kombeve të vjetërë t’Asis’e t’Afrikësë. Në atë fjalë kishim taksurë’ të bëjmë fjalë veçan edhe për të tri qytetërit’ e pastajme, do-me-thënë për qyteërit të Grekret të Arapëvet edhe të Evropijanëvet. Të zëmë nga qytetëri e Grekret që është m’e vjetra, po thua aqë e vjetërë sa qytetërit’e moçime që zumë ngoje në Fletoret tjatërë.
Qytetëri e Grekret nuk ngjan me qytetërit’ e Babilonaset e të Asyrjanëvet a të Egjypjanëvet, të cilat ishinë si një foshnj’ e shtënë nga barku i s’ëmës pa arriturë, po ish një qytetëri e vërtetë me gjithë degat të diturisë. Këtë qytetëri nuk’ e dimë nëpër erë e nëpër mjergullë si ato të tjerat, po e kemi të gjallë, në mos në punë, nëpër kartëra të shkruara prej njerës të asaj kohe. Kjo qytetëri është far’ e qytetëris’së Arapëvet, në kohra të mesme edhe e asaj s’Evropjanëvet të-sotmë.
Nukë dotë heqimë mundim të madh për të treguarë ku ndodhet vend’ i këtij kombi që u ndritua që kaq moti me kaq dituri edhe qe mëndj’e-tyre çkëlqen edhe sot e këtë ditë brenda në qyteëri të kombeve t’Evropësë. Këtë vent, Grekërinë e kemi aq afërë sa s’ka njeri të mos e dijë. Për të marë vesh qysh është çpikur’e qysh ka vajturë mbrodh qytetaria në Grekëri, duhet të hedhim një herë sytë n’istorit t-saj e ta zëmë që nga krej.
Në një kohë shumë të vjetërë, të cilënë historia s’apin dot ta zërë fill e-tërë Grekëria ishte vend’i stërgjyshëvet tanë, i Ilirëvet a të Lirëvet, si thuheshin atëherë Shqipëtarëtë. Më pastaj erdh një komp tjatërë prej Asije në Grekëri edhe ca nga njerëzit’që gjeti atje i përhapi duke përzjerë me të tjerëtë e duke bërë Grekretë. Po me të qenë që stërgjysre të tanë ishin më të qytetuarë, ky komb’i ri mori besënë e atyre edhe gjuh’e tyre u bë e përzierë prej të dy gjuhëvet. Vendi që u mbet këtyre ish shumë i-mirë për të qytetuarë, se u ndoth i-rethuarë me det me shumë pellgje për anija e me të qënë përtej vendeve të-qytetuarë’e të pasurë, si Asi’e-Vogël, si Syria e Finiqi, si Egjypta etj.
Vërtet pas hkuanë shumë kohë, Grekretë zunë të njiheshin me kombet e Azisë, edhe ngjan që të ken’ardhurë shumë botë prej Finiqi e prej Egjypte e të jenë përzjerë me Grekretë, se në gjuhët greqisht gjendenë shumë fjalë të gjuhëvet simite, të cilat as në gjuhët tënë që është mëm’e saj as në gjuhërat të-tjera të fëmijësë arjane nukë dukenë. Si do të jetë puna, Grekretë fituan shumë nga të përzjerët’ e nga të bërë tregti me kombet e-përtej-detshime.
Gjer sa që erth një fenikas, që e quanin Kadhmo, as Grekrët as të-tjerëtë kombe t’Evropësë nuk dininë se ç’dotë thotë shkruarj’ e këndim; Kadhmua, i-cili duket se nuk erth vetëmë po me shumë shokë si thamë më sipërrë, u mësoj Grekërvet shkronjat’e vendit të ti me të cilat edhe këta zun’ e shkruanin gjuhën’e tyre. Kjo është jurma e parë që bënë n’udhë të qytetërisë.
Në ato kohëra edhe të tjerë njerës prej Asije a që kishin qënë n’Asi, si Orfeu nga Thraqi e si Foroneu nga Egjypta suallë nga Grekëri ca dituri e ca mësime, të-cilatë këta pas zakonit t’asaj kohe i përzjenë me besëtë. Një tjatërë asias që thuhesh Mino u hodh në Kretë, e s’andejmi u tregoj Grekrët gjyqn’ e qeverinë e vëndit. Disa qinde vjet Grekret’u muarë me këtë dituri, duke shpënë ato sa mbar’e më mbarë, duke ndërtuarë gjuhën’e tyre e duke nxjerrë vjershëtarë si Omir’e si Isodhnë (Esiodi-A.K). Po kurrë nukë thanë se mjaft dimë, edhe me të diturë që n’Asi e n’Egjyptë ish dituria e qytetaria m’e tepërë, gjithë t’urtët’e-tyre, përpara se të bëjn’a të shkruajnë gjë, vinin një herë rotullë Asis’së Vogël, Syrisë e Egjyptësë.
Solloni që vuri n’Athinë një nom fort të mirë, me të cilënë i vu themel gjithurdhërisë (dhimokratisë), e bëri Athinënë të quhet kërthiz’ e Grekërisë edhe ms’i gjithë botës së qytetëruar t’asaj kohe, qe rotulluarë nëpër Asi e pat par’edhe Egjyptënë.
Të-parët’e të urtëvet Grekre nukë kanë dalë brenda në Grekëri, po në mes të Grekrëvet që gjendeshin nëpër anët të detit t’Asis’së Vogëlë e nëpër nisit që janë përkunduell atyre anëvet. Se ata kishin më tepërë të bëninë me kombet’e-qytetuarë t’Asisë. Kështu Thaliu m’i par’i të urtëvet Grekre që nga Asi e-Vogëlë edhe atje e ngriti shkollën’ e ti, pastaj mësonjësit’e ti u-përhapnë nëpër Grekëri e gjithë ku ndodheshin Grekre.
Gjer në kohët e Thaliut gjithë dituritë, që kishin sjellë prej Asije a që kishinë çpikurë Grekretë, ishinë të përzjera me besët e tyre. Këto dituri vetëmë mëndj’e të holluar’e të urtëvet mundte t’i çpleksnjë e t’i qëronjë nëpër mes të përrallave të besës s’asaj kohe. Po sot kupëtohetë fort kthillëtë që ato përrallat’e asaj bese, që bot’ e poshtërme u besonte e u falesh pa kuptuar, kishin rënjënë në një urtësi të lartë t’ardhurë prej Persije, prej Hindi e prej Egjypte.
I-pari Thaliu e çqeu cipën e besësë që mbulonte urtësinë edhe tregoj urtësinë lakuriq e të bukurë si është. Veç q’e ndau urtësinë nga bes’e atëhershime po edhe e tregoj fare të-ndryshme nga ajo besë. Kjo urtësi kish për rënjë besimnë me një shpirt të përgjithçime, me një fuqi të pa-ançime me një fjalë, me një Perëndi e nukë më shumë, si besonin’ atëhere Grekrëtë. Që edhe kjo rëfen që ajo urtësi që e-ardhurë prej Asije, e e çkulurë që nga rez’e maleve Malajë, tek besohesh që herësh një Perëndi. Nga mësonjësit’e Faliut Anaksagora është m’i ndjeshmi që ka ndihurë shumë për të shpënë diturin’e mjeshtërit e ti më përpara e për të ndarë atë nëpër botë.
Më pas doli Pitagora, i cili veç që e çqojti më tepërë diturinë e pa-lënttë, po cepiku edhe shumë të vërteta për dhemasënë edhe i vuri themel kësaj diturije e-cila është dor’ e djath’ e qytetërisë. Mësonjësit’ e Pitagorësë qenë të shumë edhe u përhapnë nëpër gjith’anët. Sado që Grekrët’ e atëhershimë për të mbuluarë brsën e-tyre nga dijat e-ra të këtyre të cilat’i shihninë kundra besësë, i ndoqnë e i përzunë duke vrar’ e duke therurë ata q’u binin në dorë, po shumë prej syresh shpëtuanë, edhe diturit’e tyre jan’edhe sot të gjalla.
Të marëtë sado të vrasin’ e të therinë, i ndoqnë e i përzunë duke vrar’e duke therurë ata q’u binin në dorë, po shumë prej syresh shpëtuanë, edhe diturit’e tyre jan’edhe sot të gjalla.
Të marëtë sado të vrasin e të therinë t’urtëtë, kurë të dituritë s’mundënë prej të paditurët, edhe kurë egërsia e përallatë s’qendrojnë dot kundruall dituris’e urtësisë. P’andaj, me gjithë këto shtrëngime që tregonte besa, urtësia nuk po mbytesh po sa vinte po shtohesh e me të gjith’anëtë po çfaqeshinë njerës t’urtë që çpikninë gjërra të pa-ditura gjer m’atëherë.
Gjer më një kohë duket urtësi e grekrëvet e marë prej Asij, pastaj t’urtët’e këti vendi çpiqninë gjërra që Asia e Egjyta s’ngjan t’i ketë diturë kurë. Hipokrati në nisit ku vuri themel shërimit, të tjerë t’urtë shkruanë si cili do për një degë të diturisë. Shkronjësit e vjerëshëtorëtë në këto kohëra patnë ariturë shumë lartë. Liri e qeveris’ së tyre u epte dorë të flisnin çpenguarë, me këtë ndihmë kishin dalë shumë gjuhë-bukurë e shumë shkronjës të vërtetë të cilëvet shkronjat u këndohen edhe sot e kësaj dite me çudi si Herodoti, si Tuqididi, si Dhemosdheni, etj. Me nj’anë tjatërë bes’e tyre që s’para kihesh me sy t’urtëvet, ish shumë e përdorshme për vjershëtorëtë edhe më tepërë për ata që shkruanin vjersha për theatre. Edhe theatr’e tyre që kish vajturë shumë mbarë edhe istori e-tyre që përzjente njerës e perëndirra, edhe trimëri e-tyre e zakonet i kanë bërë vjershëtorët’ e-tyre që janë edhe sot pa shokë, si Omiri, si Euripidi, si Sofokliu, etj.
Sokrati është i dyti pas Pitagorës që përhapi diturinë në Grekëri. Sado që ky vetë nuk shkroj me dorë të ti, po fjalët’e ti ndezë mëndjet e mësonjëset të ti, edhe urtësi e-ti duketë në shkronjat të Platonit e të Aristotelit. Këta të dy të urtë të mëdhenj e ngritnë fort lart diturinë, duke shkruarë veçan për cilëndo nga degët e saj. Shkronjat e këtyre më tepërë se një mijë vjet kanë qënë drit’e gjithë kombeve të qytetuarë pas të cilave kanë vajturë mijëra të urtë, edhe sot e kësaj dite s’janë të-pëlqyera. Po dituri e këtyre nuk para u vjejti grekrëvet, se goditi afër fundit të qytetëris’së tyre, e cila nënë urdhrit të Aleksandrit të Madh e të trashëgonjëset ti, me gjithë që aty që përkujdesës e mburonjës e përhapës i diturisë, u veshk, edhe pataj nën urdhrit të Romanëvet erdhi në vendit të saj, edhe sot ron me Itoritë e në të tjera shkronja të pavdekura të tyre. Koha që ndriti më tepërë qyteëri e Grekrëvet, aqë në dituri sa edhe në mejshtëri, qe koh’e Perikliut, do-me-thënë koha në të cilënë krye i gjithëurdhërisë s’Athinës ishte Perikliu. Atëherë Athina ish Paris i asaj kohe me gjithë bukuritë që mundte të bënte dor’e njeriut. Mejshtëri e kthisërisë ish tëholluarë fort edhe të gdhendurit e gurit e të bërët e agalmavet kish ariturë në një shkallë që sot Evropjanëntë, me gjithë atë qytetëri, s’mundinë ta arrijnë.
Qytetëri e Grekrëvet u çfanit prej Grekërije, po nukë humbi, e shkornjat’e tyre ndodhenë të shumat si edhe shumë nga punërat e mjeshtëris’së tyre, edhe istori e-tyre ësht’ aq’ e diturë, sa me të mbyllurë sytë i shohëmë të gjallë.
Qytetëri e Grekrevet të-vjetërë s’u shua, po flejti shumë kohë nënë një hije të dëndurë t’egërsis’ e të paditjesë, gjer sa e gjetn’ e e ndezë përpara Arapëtë edhe më pastaj Evropjanëtë, si do ta shohëmë.
