Zoti Alia, 20 vjet me pare, ne Tirane, mijera qytetare vershuan ne ambasada ne shenje te kundershtimit te hapur ndaj diktatures komuniste. Si e perjetuat ju ate ngjarje historike?
2 korriku, futja e 5 mije veteve ne ambasadat e huaja eshte nje ngjarje qe padyshim ka lene vrage ne jeten politike te vendit. Ngjarja e 2 korrikut ishte nje paralajmerim, qe situata ne vendin tone po acarohej. Natyrisht kjo qe nje gje e papritur per neve, ajo dyndje masive e njerezve. Edhe shqetesim ngjalli. Problemi ishte qe ajo duhej kapercyer me qetesi. Ne menyre qe te mos ndodhte asnje konflikt me masen e njerezve, qe te çonte ne perdorimin e forces.
Ky ishte dhe shqetesimi kryesor ato dite. Prandaj ne u morem vesh ne ate kohe me Sekretarin e Pergjithshem te Kombeve te Bashkuara, Peres de Kuilar, i cili dergoi nje person te ngarkuar zyrtar te tij, qe u mor vesh me ambasadat e huaja per te hyre ato ne marredhenie me qeverine. Pra me nderhyrjen e zotit de Kular u be e mundur qe ambasadat e ndryshme te na dorezonin emrat e te gjithe shqiptareve, qe kishin hyre neper ambasadat e huaja dhe qeveria jone pergatiti pasaporta per te gjithe, te gjithe u pajisen me pasaporta shqiptare ne menyre qe largimi i tyre, i cili u be ne menyre te organizuar, te ishte jo me si refugjate ilegale, por si njerez me pasaporta dhe ata shkuan ne vendet ku ata deshironin. Ne kete menyre mori fund si te thuash ajo etape. Por kjo nuk do te thote qe situata ne Shqiperi nga ky moment ndryshoi ne kuptimin as pozitiv, as negativ.
Zoti Alia, nderkohe renia e Murit te Berlinit, vetem nje vit para ngjarjes se ambasadave ne Tirane, kishte ngjallur shpresa te medha edhe ne Shqiperi. A e kuptuat ju se renia e atij Muri ishte nje sinjal i qarte qe edhe socializmit shqiptar po i vinte fundi?
Kete ide qe te hiqnim dore nga socializmi, nuk e kishim. Renia e Murit te Berlinit, ose me mire permbysja e sistemit komunist ne te gjitha vendet e Europes Lindore dhe ne Bashkimin Sovjetik krijoi edhe tek ne nje shqetesim, flas per udheheqjen tone. Une ne ate kohe padyshim mendova qe duheshin bere ndryshime ne vend. Dhe ne filluam te marrim disa masa per nje demokratizim te metejshem te jetes se vendit tone. Pra duke hequr dore nga disa dogma edhe nga fusha e ekonomike dhe nga ajo politike si dhe nga disa vendime, qe ishin marre me perpara.
Por e theksoj qe te gjitha ato masa, qe po mernim per demokratizimin e vendit nuk çonin ne likuidimin e shtetit, ne likuidimin e sistemit socialist. Midis masave te ndryshme vendosem qe ne shtyp te linim mendimet e lira qe te publikoheshin, te shfaqeshin mendime te ndryshme, ku pati ne ate kohe artikuj te ndryshem qe dolen dhe nuk u morem masa kunder ketyre njerezve, perkundrazi pati diskutime mbi to. Natyrisht ishte nje rruge qe ne kerkonim te kapercehej kjo faze, jo duke forcuar sistemin e diktatures se proletariatit, por perkundrazi duke e dobesuar ate, duke hequr dore nga ajo, por pa rrezikuar, pa hequr dore nga socializmi.
Zoti Alia, komunizmi provoi te ishte nje ideologji dhe sistem qe deshtoi. A mendoni se i hyte nje rruge te gabuar?
Une mendoj qe nuk mund te konsiderohet e gabuar; sepse ne i hyme nje rruge: ndertimit te socializmit ne vendin tone.
Ajo qe ju e quani ndertimi i socializmit rezultoi ne nje politike ekstreme e izolimit te Shqiperise nga gjithe bota. Pse ju trembnin kontaktet me boten?
Pro izolimit ishte nje zgjedhje e jona. Qysh ne 48 jugosllavet kerkuan te vene shtypjen mbi ne. Kerkuan qe Shqiperine ta shnderronin ne republike te shtate te Jugosllavise. Pra nuk iu mjaftonte Kosova, po donin edhe Shqiperine ta fusnin ne suazen e shtetit te tyre, te federates se tyre jugosllave. Ne vitet '60 filloi kontradita tjeter me ruset, e cila nuk ishte vetem ne plan ideologjik, por ishte ne plan kombetar. Ne mbronim lirine dhe pavaresine e Shqiperise, sepse Hrushovi u lidh me Titon dhe bashkepunoi me Titon dhe i dha te drejte Titos ne synimet e tij ndaj Shqiperise. Pra ne pame nje rrezik, qe po i kercenohej vendit tone. Tashme jo vetem nga Tito, por edhe nga ruset. Dhe ky ishte edhe shkaku qe u prishem me te. Me vone ndodhi qe u prishem edhe me Kinen, e cila kjo prishje erdhi sipas mendimit tim per fajin tone. Nga Kina nuk patem asnje kercenim, siç kishim nga jugosllavet apo ruset. Perkundrazi ne u treguam brutale, sepse ne u zemeruam pse Kina po realizonte marredheniet e saj me SHBA-ne.
Por ju nuk e kishit kuptuar qe nga izolimi me boten po mjerohej populli, vendi?
Kete pyetje ma kane bere edhe te tjeret lidhur me izolimin. E vertete eshte qe ne u izoluam, por edhe italianet, fqinjet tane, çfare bene per ne shqiptaret, iu drejtova disa politkaneve italiane gjate nje takimi. Ne nuk e ndihmonim dot Shqiperine, sepse e konsideronim Shqiperine zone te influences sovjetike. Dhe nuk na e mbante. Izolimi nuk ishte faktor vetem i joni. Ne kemi faj, por edhe te tjeret nuk bene asgje per te na dhene doren.
As Gjermania? Si eshte pare Gjermania federale gjate kohes se diktatures? Ju jeni deshmitar i perpjekjeve tu saj per t'u afruar me Shqiperine, kam parasysh ketu ardhjen e Shtrausit dhe te Gensherit?
Ardhja e Shtrausit ne vitin 1984 sigurisht qe ishte nje eviniment me rendesi per ne. Me rendesi ne dy aspekte, edhe ne aspektin politik, sepse te vije nga Gjermania nje delegacion i atij niveli ishte nje sinjal pozitiv per politiken shqiptare, por ishte me rendesi edhe nga pikepamja ekonomike. Sepse edhe ne ate kohe mendonim qe me Gjermanine mund te kishin marredhenie te mira ekonomike. Gje qe do ta lehtesonte zhvillimin e vendit tone ne ate periudhe, qe ishte shume e veshtire per ne. Vitet '80 kane qene me te veshtirat ne ekonomine shqiptare. Ne vitin '84 ishte dhe me e keq. E pritem mire ardhjen e Shtrausit. Ketu duhet te sqaroj nje gje. Shtrausi nga ana e tij mbajti qendrim shume korrekt, si nga ana politike ashtu edhe ekonomike me Shqiperine.
Ne, natyrisht nisur edhe nga interesi jone, i ngritem Shtrausit çeshtjen e reparacioneve te luftes, te demshperblimeve. Ju e dini qe Shqiperia ka qene totalisht e angazhuar ne luften kunder fashizmit. Edhe une qe po ju flas, qe 15-16 vjeç kam qene ne LANÇ, dhe ne ate kohe jane vrare njerez dhe jane shkaterruar rruge, ura fshatra dhe nuk kemi pasur asnje reparacion nga ana e Gjermanise. Lufta ka qene kunder fashizmit dhe ne kerkuam demshperblime qe eshte legjitime, por Gjermania edhe Shtrausi e kundershtoi, jo pse kundershtoi luften tone, perkundrazi ai ishte shume dakord me luften, por ai nisesh me faktin se me mbarimin e luftes, zonat sovjetike duhet t'i plotesonte Bashkimi Sovjetik. Ka qene nje marreveshje mes tyre. Kjo beri qe te zgjasnin bisedimet me Shtrausin, sepse ne kembengulnim me arsyetimet tona. Me ne fund Shtrausi i dha me duket 20 milione marka falas qeverise shqiptare dhe 20 milione te tjera si kredi ne fushen e industrise, mjekesise.
Zoti Alia, nga biseda me Shtrausin, a u fol edhe per vendosjen e marredhenieve diplomatike mes dy vendeve? Cila pale ishte iniciatore, Shqiperia apo Gjermania?
Ne ate kohe kur diskutuam ne e shtruam problemin e vendosjes se marredhenieve diplomatike, dhe ai ishte dakord me kete. Bisedimet me Shtrausin ndodhen ne vitin 1984 dhe pasojat e saj kane vazhduar me tej. Ka pasur nje grup perfaqesuesish shqiptare qe kane shkuar ne Bon, ne Vjene deri ne vitin 1987 kur u vendosen marredheniet diplomatike. Ne kete vit erdhi ne vendin tone Hans Ditrih Gensher, ish-ministri i jashtem i Gjermanise.
Une e takova vete personalisht. Çeshtja kryesore e bisedimeve me te ishte qe Shqiperia duhet te futet ne organizmat nderkombetare. Ai keshilloi qe ne te futeshim ne KSBE, dhe une menjehere i thashe dakord. Fakt eshte qe vitin tjeter, kur u mblodh KSBE -ja, ne derguam ministrin e jashtem Reis Malile dhe ne u pranuam si kandidat, sipas rregullit qe ishte, dhe pastaj jemi futur perfundimisht. Pra me Gensherin kemi bere hapin e pare per te dale nga izolimi. Ky eshte nje eveniment per ne, por edhe per mua personalisht ne takimin me Gensherin.
Zoti Alia, pse e shnderruat socializmin, qe u perpoqet te ndertoni ne Shqiperi, ne nje perndjekje te eger me ekzekutime dhe me krijim te armiqve imagjinare, qe rezultoi deri ne vrasjen e shokeve tuaj te luftes?
Ka shume faktore te ndryshem. Une mendoj se edhe faktori i jashtem luan rol. Pasi ne fund te fundit, ne vendin tone hidheshin edhe diversante. Ne jemi vend i vogel, nje bande diversantesh qe vinte turbullonte fshatra te tere. Por ne radhe te pare, kjo e gjitha ka te beje me ideologjine, me konceptin tone ideologjik. Luften e klasave ne e kishim, sepse derisa ne thonim qe jemi per rrugen socialiste te zhvillimit, perjashtonim borgjezine, perjashtonim te pasurit, agallaret, pronaret e medhenj, ndaj tyre behej lufte klase. Une megjithate nuk e justifikoj edhe pse behej nga rrethanat e vendit. Çfare nuk justifikoj tjeter? Veçanerisht teprimet qe kemi bere me kete lufte klasash, zgjatjen e saj. Sepse kjo mund te ishte e tille ne fillimet tona, por me pas mund te mos ishte keshtu, mund te ishte ndryshe. Une nuk justifikoj luften e brendshme, qe kemi patur brenda gjirit tone. Mos harro disa grupe qe jane denuar, pushkatuar apo internuar, per keto mendoj se ishte e tepert. Nuk eshte ne te mire edhe te zhvillimit shoqeror. Keto kane qene dobesi, gabime tona. Mohimi i institucioneve fetare, ishte e tepruar. Jane bere gabime. Nje nga masat pas '90 ishte rivendosja e institucioneve fetare. Kjo nuk ishte bere mire dhe ne menjehere i rikthyem hoxhallaret, prifterinjte.
A duhen hapur dosjet e komunizmit? A duhet zbardhur e kaluara komuniste dhe te mesohet e verteta?
Une per dosjet nuk mendoj kurre se duhen mbajtur mbyllur. Dosjet duhen mbajtur hapur dhe qe e verteta te dale ne shesh, por jam i rezervuar ne qofte se njerezit nisen nga koncepti qe te marrin hak. Kjo eshte e gabuar, nuk na duhet gje te ringjallim hakmarrjen, grindjet, te cilat nuk kane me vlere. Megjithate une jam plotesisht dakord qe ato dosje te hapen, te njihet kush kane qene njerezit qe kane bashkepunuar me organet e sigurimit.
Ju zoti Alia, e keni nisur procesin e demokratizimit te vendit me Sali Berishen; atehere nje mjek, intelektual, sot Kryeminister, me Fatos Nanon, edhe ai ish-kryeminister, dikur nje intelektual, kur ju ishit President. Ne keto 20 vite sa ka ndryshuar Shqiperia, kam parasysh ketu kontributin e ketyre dy lidereve, por edhe te te tjereve si te Ilir Metes, Edi Rames, Pandeli Majkos etj.?
Per sa i perket ketyre 20 vjeteve nuk ka dyshim qe situata ka ndryshuar. Ajo ka ndryshuar ne te tera aspektet, si politike, kulturore, ekonomike. Por une mendoj se Shqiperia akoma vuan, vuan pikerisht nga njollat e ketyre 20 vjeteve, te keqiat e ketyre 20 vjeteve. Lufta e klasave ekziston edhe sot. Greve urie 200 vete, mijera te tjere neper rruge. Pra s'ka paqe, s'ka dialog. Kete nuk e quaj normale ne nje shoqeri demokratike 20 vjeçare. Ne keto 20 vjet populli yne ka pasur protesta, pakenaqesi dhe kjo sjellje, ky qendrim, me duket mjaft negativ per zhvillimin e vendit, imazhin dhe realitetin e Shqiperise. Nga ana ekonomike Shqiperia ka rene shume. Tek ne kriza do te jete me keq. Nje situate teper e rende, nuk e uroj nje situate te tille.
