Pas intervistës së shkrimtarit, reagon kritiku Razi Brahimi.
“Kadarenë e kisha mik, e kam mbrojtur në vështirësi”
“Ismaili ishte monument kulture që mbrohej nga shteti dhe kritika ndaj tij ishte shumë e vështirë”
Kur pyet mes shkrimtarësh për Razi Brahimin, shumë të përgjigjen: “Ka qenë kritik i fortë!”. Vitet kanë bërë të vetën, tashmë mosha nuk ia lejon që të jetë po aq aktiv sa dikur nëpër takimet letrare, dhe shkrimet e tij në faqet e shtypit të shkruar i shohim rrallë e më rrallë.
Megjithatë ai vazhdon të jetë kritik i shkrimtarit Ismail Kadare. “E kam ndjekur në gjithë krijimtarinë e tij, deri në vitet ’90″, thotë kritiku Razi Brahimi. Por, duket se e ka ndjekur edhe më pas, jo vetëm sepse ky është profesioni i tij, por sepse shkrimtari i madh ia ka vëth në vesh ca kritika, qysh në vitet ’60, dhe kur bie rasti e kujton emrin e tij. Në një nga intervistat më të fundit, për kritikën letrare, Ismail Kadare ka përmendur si dy nga kritikët që e kanë “bezdisur” më shumë Razi Brahimin dhe Koço Bihikun. Në një intervistë për gazetën “Panorama”, kritiku Brahimi thotë se jo vetëm që nuk e konsideron veten si një nga kritikët më të ashpër të Kadaresë, por përkundrazi, e ka ndihmuar atë në momente të vështira, kur të tjerët as nuk guxonin t’ia zinin emrin në gojë. Ai tregon si nisi miqësia me Kadarenë, pse u ftohën, dhe gjitha përplasjet e mëvonshme. Për Brahimin, “Kadare ishte monument kulture i mbrojtur nga shteti” dhe si i tillë ishte shumë vështirë ta kritikoje. Kush e mbronte shkrimtarin, sipas Brahimit…
Z. Brahimi, në një nga intervistat e tij të fundit, shkrimtari Ismail Kadare është shprehur se ju keni qenë një nga dy kritikët e tij më të ashpër apo shprehimisht “më të bezdisshëm”. Ka qenë e vërtetë?
Së pari, nuk mund ta konsideroj veten si një nga kritikët më të ashpër të Ismail Kadaresë, përkundrazi, kam qenë i pari dhe i vetmi që kam përshëndetur ardhjen e tij në letërsi me vëllimin e parë “Frymëzime djaloshare”. Në momente shumë kritike të Ismailit, kam qenë përsëri i vetmi që e kam mbrojtur dhe kam folur për veprat e tij. Shkrimtari ka punën e shkrimtarit, kritiku ka punën e kritikut dhe si çdo lexues, kritiku profesionist ka të drejtën dhe detyrën të shprehë mendimet e tij për veprat e shkrimtarëve, siç kanë këta të fundit të drejtën të shprehin mendimin e tyre për probleme të ndryshme të zhvillimit të jetës. Ky ka qenë qëndrimi im ndaj veprës së Ismailit. E kam shoqëruar gjatë gjithë krijimtarisë së tij, deri në vitet ’90. Së dyti, unë me shaka një mikut tim kritik, që donte të shkruante diçka për Ismail Kadarenë nga fundi i viteve ’60, i thashë: “Dëgjo, Ismaili është monument kulture që mbrohet nga shteti dhe kritika ndaj tij është shumë e vështirë, ndaj tregohu shumë i kujdesshëm”. Kjo ka qenë e vërteta për mosguximin e kritikës për të vënë në dukje dhe të meta, dhe dobësi të veprave të Kadaresë, sigurisht sipas koncepteve dhe sistemit të kohës. Nuk mund të dalësh jashtë saj. Pretendime të tilla, edhe të vetë Ismailit, janë të pabesueshme.
Ç’mendim kishit ju për Ismail Kadarenë në fillimet e tij?
Kur kam shkruar artikullin e parë për librin e parë të Ismailit, ai ishte nxënës në gjimnazin e Gjirokastrës, ndërsa unë student. Që atëherë kam pasur mendimin, dhe gëzimin do thosha, që mes gjithë shkrimtarëve që kisha njohje dhe miqësi, edhe pse disave prej tyre u kam bërë kritika edhe më të ashpra sesa Ismailit, tek ai shikoja një talent të lindur. E konstatoja këtë konkretisht dhe nga kjo pikënisje, patëm dhe marrëdhënie shumë të përzemërta, do të thosha miqësore, edhe familjare deri nga mesi i viteve ’60. Kur Ismaili botoi vëllimin me vjersha “Shekulli im”, unë isha zv.kryeredaktor i revistës “Nëntori”. Aso kohe pati shumë shkrimtarë dhe kritikë që u vërsulën për ta kritikuar. Nuk botova asnjë nga artikujt që sugjeronin ata, madje në një nga mbledhjet e shkrimtarëve, në atë kohë, për librin “Shekulli im”, kam përdorur shprehjen që “në letërsinë shqipe, Ismail Kadareja po vjen si dash me këmborë të madhe”.
Si erdhi ftohja mes jush?
Unë habitem me shkrimtarët që mërziten nga kritika, madje më shumë me Ismailin dhe Helenën, që më ka përmendur në librin e saj, sepse shkrimtarëve të kalibrit të Ismail Kadaresë, nuk u ka hije të dalin në mbrojtje të veprës së tyre, se duket sikur bëjnë diçka, por në fakt humbasin. Vepra e tyre flet, dhe pavarësisht mendimit që mund të ketë lexuesi për të, nuk është e nevojshme që të dalë e të flasë autori. Vepra do të bëjë jetën e vet, ashtu si e meriton.
Por në një letër, që është përfshirë edhe në librin me kujtime të Helena Kadaresë, ai thotë se ju, si shef i sektorit të prozës në shtëpinë botuese, ishit bërë pengesë në botimin e librave të tij, madje dhe se i kishit bërë shënime “arrogante” anash librit. Cili është versioni juaj?
Këtu është edhe ajo pika, ku u krisën marrëdhëniet nga ana e Ismailit, jo nga ana ime. Ai kishte përgatitur një vëllim me tregime, i cili nuk është botuar as sot. Ai libër pati një histori të veçantë. Në fillim, në të ishte përfshirë edhe “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, si tregim. Duke lexuar vëllimin, i sugjerova Ismailit: “Ke një tregim që ka material dhe të jep mundësi të shkruash një roman dhe të sugjeroj të merresh me të, sepse vëllimit me tregime do t’i vijë koha të botohet më vonë”. Dhe Ismaili e tërhoqi vëllimin dhe dorëzoi romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Pas botimit të tij, në vitin 1964, e solli përsëri vëllimin me një tregim të gjatë me titullin “Djemtë e Rrugës së Dibrës”, që e quanin “Broadway”, që për mua kishte probleme. Kisha vërejtje për atë tregim dhe për ndonjë tregim tjetër, por sidomos për atë. Pjesë të këtij tregimi të shpërndara, i ka përfshirë Ismaili te romani “Dimri i madh”. Me miqtë e mi tregohesha shumë i kujdesshëm, i lexoja vetë veprat dhe nuk i çoja për recensionim, se fillonin thashethemet dhe nuk i dihej ku shkonin informacionet. Përsëri i thashë Ismailit: “Është përvjetori i çlirimit dhe ti deri më tani je njohur si poet, prandaj është mirë të dalësh me një vëllim poetik dhe ke gjëra shumë të bukura si poema “Përse mendohen këto male”". Ishte fillimqershori dhe Ismaili kishte merakun se ishte kohë e shkurtër, por i premtova se i merrja përsipër të gjitha detyrimet dhe më 26 nëntor libri do të ishte në vitrinat e librarive. Duke shkelur të gjitha rregullat e kohës, e mora librin pa recensionim, pa korrekturë letrare, madje emrin e korrektorit letrar e vura fiktiv, e çova librin në shtyp dhe ai doli në prag të përvjetorit të çlirimit.
Deri këtu, duket se gjithçka shkonte mirë, pse Kadare e shkroi atë letër?
Pas vëllimit me poezi, Ismaili e paraqiti prapë librin me tregime. Këtu u komplikua çështja. Sërish e lexova vetë dhe kisha vërejtje, siç ka çdo botues. Ia paraqita Ismaili dhe pa pritur një përgjigje zyrtare nga shtëpia botuese, ai e kaloi çështjen në aparatin shtetëror te Komitetit Qendror. Këtu po bëj një parantezë, se me disa autorë më ka ndodhur e njëjta histori, sepse kanë shkuar si “breshka te nallbani”. Dhe ndodhi që më thirrën. E kishin lexuar dy drejtorë. Shtëpia botuese kishte një varësi të dyfishtë edhe nga Drejtoria e Propagandës si shtyp dhe nga Drejtoria e Kulturës pranë Komitetit Qendror, si krijimtari letrare. U takuam. Ka qenë Fadil Paçrami, Nexhmije Hoxha dhe një ndihmës i saj. Më nxorën tekstin e përgjigjes sime. Konkluzioni ishte: “Je treguar tolerant, prandaj të metat t’i thuhen me gjuhë më të ashpër dhe hapur”. Unë bëra diçka që nuk e kam bërë me asnjë shkrimtar tjetër. Meqë Ismaili e kishte kanalizuar çështjen në këtë rrugë, gjeta zgjidhjen që përgjigjen të mos ia jepte redaksia, por vëllimin ta lexonin të gjithë anëtarët e kolegjiumit të shtëpisë botuese dhe të bënim një bisedë shoqërore me Ismailin, për t’i thënë secili mendimin e vet. Kështu ndodhi. Unë fola shumë pak, ose s’fola fare dhe në fund i them: “Ismail, po të hyn në punë merr edhe përgjigjen me shkrim”. Unë kam pasur kujdes të madh që të mos bëja shënime në tekst, sepse ato e nervozojnë autorin, mirëpo në momente të caktuara, ka një lloj nervi, madje më kujtohet një hollësi, që kisha shënuar diku “kjo është cinike”. Ismaili në vend të merrte mendimet që u dhanë në kolegjium, apo përgjigjen me shkrim që i dhashë unë, kapi këto hollësira, 3-4 shënime, dhe ka çuar një letër (të cilën unë nuk e kam lexuar). Ka marrë në telefon Ramiz Alinë e më ka thënë: Ç’është kjo arrogancë që tregon me shkrimtarët?!
Dhe që nga ajo kohë nuk pati më asnjë përmirësim marrëdhënia juaj?
Në ’92-shin Ismaili më ka quajtur antikombëtar, në librin “Pesha e kryqit” më konsideron stalinian të vendosur, dhe në intervista të tjera më ka lakuar në lloj-lloj mënyrash. Por këto të shara nuk janë argumente intelektuale dhe nuk ia vlen të merresh me to.
Do t’ju tregoj një episod për të treguar se nuk kam qenë kundër tij. Unë jam përpjekur të mbaj një qëndrim objektiv, pavarësisht simpative, apo antipative personale. Në vitet ’70 Kadareja u kritikua nga udhëheqja e partisë, personalisht nga Ramiz Alia, se po i shmangej realitetit dhe po merrej me tema legjendare dhe historike. Pikërisht në atë kohë shkrova një artikull, ku e merrja në mbrojtje dhe thosha se romanet e Kadaresë përbëjnë një cikël, prej legjendave, deri në epokën e socializmit. Për habinë time, në një Plenum të komitetit drejtues të Lidhjes së Shkrimtarëve, ku bëja pjesë edhe unë, u sulmova pikërisht për këtë gjë dhe u tha shprehimisht se Ismail Kadareja as e pretendon dhe as e pranon këtë gjë. Kjo për mua ishte e habitshme dhe unë i qëndroj akoma asaj pikëpamjeje të atëhershme. Rasti i dytë ka qenë edhe më i rëndë dhe duhej përgjegjësi personale, do thosha burrëri, të vije në dukje vlerat e Ismail Kadaresë në atë periudhë. Ishte koha kur Ismaili kishte çuar vjershën “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” dhe Enver Hoxha u acarua aq shumë, saqë e kritikoi rëndë dhe në një simpozium kushtuar problemeve të romanit, si në referatin e mbajtur nga Koço Bihiku, si dhe në të tjerat, nuk zihej në gojë emri i Ismail Kadaresë dhe jo më kontributi i tij në letërsi. Kjo më dukej e papranueshme dhe në kumtesën time vura në dukje kontributin e Ismail Kadaresë në modernizimin e romanit shqiptar.
Si e priti Kadare këtë qëndrim tuajin?
Më kujtohet që pas simpoziumit, në mbrëmje vonë, Ismaili bashkë me Helenën më kanë shoqëruar prej selisë së Akademisë së Shkencave, deri te materniteti, duke më thënë që ishte e vetmja kumtesë shkencore etj., etj. Mendova se po rilindte miqësia e rinisë. Pikërisht aty më pyet për diçka dhe unë them se prapë i dhashë një këshillë të mirë. Kisha lexuar si recensent “Pashallëqet e mëdha”. E çmoja shumë për stilin, e quaja një metaforë të madhe dhe i bëja ca vërejtje jo shumë të rëndësishme. Ismaili më pyeti: Ç’mendon për “Pashallëqet e mëdha?”. I them: Tërhiqe që të mos bëhesh objekt diskutimesh në këtë situatë që ndodhesh ti. Kishte merakun se mos ishte makabër dhe i thashë se mund të lehtësohej. Kur më pyeti nëse mund të botohej, i thashë ta botonte të përfshirë në një përmbledhje më të gjerë. Më duket se ma dëgjoi fjalën, pasi ashtu bëri.
“U ftohën gjakrat”?
Për t’ju përgjigjur kësaj, vlen edhe një episod tjetër që lidhet me botimin e përmbledhjes me tregime “Viti i mbrapshtë”, për të cilin shkrova një artikull, i cili u lexua fjalë për fjalë dhe u redaktua fjalë për fjalë, jo nga redaksia, por nga kryesia e Lidhjes. Aq i mbrojtur ka qenë Ismaili, aq e kufizuar ka qenë mundësia për ta kritikuar, ndryshe nga ç’thotë… Kishte lëvdata, kishte dhe kritika, sidomos për tregimin “Viti i mbrapshtë”, por kishte superlativa për tregime të tjera. Artikulli shkoi në shtyp. Gazeta “Drita” dilte të dielën. Të shtunën në darkë, një mik i Ismailit, kryeredaktor i një gazete tjetër, kishte marrë bocat e artikullit dhe i kishte vajtur Ismailit në darkë në shtëpi. Deri këtu e di historinë, po se kush ka dhënë urdhër që jo, të mos botohet, por ato faqe të gazetës të digjen, të mos qarkullojë asnjë faqe, nuk e di. Ishte një artikull që qëndronte, sepse nuk ka njerëz të pagabueshëm, aq më tepër brenda koncepteve ideologjike, artistike të asaj kohe. Po të spekulonim tani dhe të bënim atë që bën ndonjë tjetër, që bën polemika me Ismailin, mund të gjenim shumë gjëra për të.
Çfarë mund të gjenim?
Unë tani po merrem me një rishikim të historisë së letërsisë së realizmit socialist. Ky është termi që i takon asaj letërsie, pavarësisht se çfarë mendojmë. Dhe duke parë materialet, rilexova diskutimin e Ismailit në Kongresin e dytë të Shkrimtarëve, në 1969. Nuk e shaj Ismailin, as them që ka qenë hipokrit apo i pasinqertë, por në atë diskutim kishte gjëra të tilla si: “Në pusullat e luftës së Enver Hoxhës ka më shumë vërtetësi dhe dramaciet se në dhjetëra faqe të romaneve tona”. Kush e detyronte ta bënte këtë pohim?! Ose: “Si mund të jetë vepra e një shkrimtari më e rëndësishme se një vendim i Komitetit Qendror?” Nuk i kam thënë as unë, as ndokush tjetër, por Ismaili.
Kjo është çështje e tij dhe as e paragjykoj dhe as kam tendencë për të spekuluar mbi këto gjëra. Po të ishte kështu, do thosha që Ismaili është i pari dhe i vetmi që futi në letërsi, në poemat e veta, parullat kineze: Era e Lindjes do sundojë erën e Perëndimit. Spekulon Ismaili kur thotë për librin e tij të parë se “më detyruan të shkruaja një vjershë për Moskën”, kur në libër ka 10 vjersha për Stalinin. Të gjithë shkruam nga një vjershë kur vdiq Stalini, edhe unë, por ai shkroi 10 dhe i ka të frymëzuara dhe të përfshira. A duhet t’ia përmendim këto? Ato mbeten dokumente të kohës, të cilat përfshihen në historinë e letërsisë, që kështu u shkrua, kështu u gjykua kjo letërsi në atë kohë. Nuk mund të pretendojmë se koha jonë është apogjeu i historisë së njerëzimit. Dhe kjo është një kohë që ka të vetat. Ashtu siç nuk mund të gjykojmë për epokën e socializmit mbi konceptet që ajo kishte për kohën e saj, ashtu nuk mund të gjykojmë për kohën e sotshme me konceptet e tanishme. Koha do të vërë gurët në vendin e vet.
Në të njëjtën intervistë, Kadare përmend një skenë nga romani “Koncert në fund të dimrit” ku një shkrimtar rrihet me kritikun e tij. Citoj: “Ka qenë, me sa duket, ëndrra ime e hershme për njërin prej të dyve”. Ç’mendoni?
Ismaili nuk ka qenë aq burrë, dhe aq më tepër nuk ka pasur asnjë arsye për t’u rrahur. Ismaili bën mirë të kujtojë marrëdhëniet familjare të viteve të para që ne kemi pasur. Duke qenë 5 vjet më i madh se ai, i pranuar ndër të parët në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, ndër të parët që mora apartament, e kam ndihmuar dhe pata përshtypjen se kisha ruajtur nderin e vëllait të madh. Nëse ai dëshiron ta mohojë, atëherë le ta mohojë. Si shkrimtar, unë i mbetem bindjes sime të hershme që atë që ka bërë Ismail Kadare në letërsinë shqipe, nuk e ka bërë në atë shkallë, asnjë tjetër. Unë kam mbajtur qëndrime kritike dhe ndaj shumë shkrimtarëve të tjerë. Kam bërë artikuj shumë të ashpër për Dritëro Agollin, por jemi miq, madje të nesërmen e kritikave kemi pirë kafe dhe ai vetë më ka thënë: “Bukur e kishe shkruar”. E kam kritikuar edhe më shumë Fatos Arapin, por kemi ruajtur marrëdhëniet miqësore. Letërsia zhvillohet përmes garës, konkurrencës, rrahjes së mendimeve. Nuk ka asgjë të keqe, nuk ka arsye për të mbajtur mëri, se kushdo ka mendimet e veta. Ka pasur debate, polemika, shumë janë tërhequr, janë korrigjuar.
Ismail Kadare u egërsua kur e kritikuan për romanin “Dasma”, ndërsa tani është vetë ai që e hedh poshtë atë vepër. Prandaj është e nevojshme që njeriu të dëgjojë. Më kujtohet, në atë kohë, kur e kam takuar bashkë me një dramaturg dhe kryeredaktorin e “Dritës”, Ibrahim Uruçin. Unë nuk kam marrë pjesë në atë takim, por di që e kanë kritikuar shumë, një ndër ta ishte Bilal Xhaferri. I thashë: Zotësia është të përfitosh edhe nga kritika më e padrejtë dhe e ashpër. Nëse dikush vë në dyshim, apo nuk bindet nga një shkrim apo vepër jona, atëherë lind pyetja se përse nuk bindet. Pra, mund të nxjerrësh mësime nga gjithçka.
Ju përmendët qysh në fillim shprehjen “monument kulture, i mbrojtur nga shteti”, që do të thotë se ai i kishte “supet e ngrohta”, por deri më tani kanë dalë shumë dokumente që vërtetojnë se Kadare është sulmuar nga pushteti i kohës…
I qëndroj asaj që i kam thënë dikur Adriatik Kallullit, kur donte ta kritikonte: “Bëj kujdes, sepse Ismail Kadare është monument i mbrojtur nga shteti”. Më kujtohet, kemi qenë përpara Pallatit të Kulturës. U mbështeta pas kolonave dhe i thashë hajde dhe më rrëzo tani. “Mundesh? Kam kolonën pas shpine”. Ismail Kadare ka thënë më absurden, që në vitet ’60 i kanë vdekur qindra dhe mijëra qeliza trunore. Është absurde, sepse ai u vu në pararojën e revolucionarizimit. Madje, dhe pas Plenumit IV, kur u dënuan shumë artistë dhe shkrimtarë (këta të fundit më pak), ai thuajse nuk u prek fare. Kurse unë u “persekutova”. Nuk më bënë dot ndonjë gjë të keqe, por ama m’u mbyllën shumë dyer.
Kush e mbronte Ismail Kadarenë?
T’i kthehemi edhe një herë rastit të kumtesës që bëra në mbrojtje të Kadaresë, kur u kritikua për “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”. Kujtoj që Ismaili dhe Helena më prisnin te shkallët. Unë kisha takuar disa kolegë nga Maqedonia dhe dola i fundit. Por duket se më priste dhe dikush tjetër. Kur po ecnim në shëtitoren përpara Akademisë së Shkencave, vjen qetë-qetë një veturë, e cila ndalon dhe prej saj zbret Fiqirete Shehu. Si duket ajo priste në garazh. Nuk kishte arsye që një figurë si ajo të priste aq gjatë. Zbriti dhe më tha: “Razi, urime për kumtesën! Ishte shumë e mirë!” Pasi ajo largohet, i them Ismailit: “Urimet nuk ishin për mua, por për ty”. “E kuptova”, më tha ai.
Pavarësisht historive politike, Kadare ishte i mbrojtur fillimisht dhe personalisht nga Enver Hoxha. Ndoshta ishte ndjesia e një gjirokastriti për gjirokastritin, gëzimi që një bashkëqytetar po arrinte aq lart. Kjo ishte përpara se të shkruhej “Dimri i madh”. Pas botimit të poemës, “Përse mendohen këto male”, Enver Hoxha e ka marrë vetë në telefon në redaksinë e revistës “Drita”, ku e ka uruar. Pas kësaj shkroi një shkrim edhe Dhimitër Shuteriqi. Kadare ishte i mbrojtur edhe nga Mehmet Shehu dhe veçanërisht nga Fadil Paçrami dhe Ramiz Alia. Me Fadilin kishte marrëdhënie më të ngushta.
vijon…
Kadare: Brahimi e Bihiku, kritikët më të bezdisshëm
Në numrin e parë të revistës kritike “Letra”, nxjerrë nga Departamenti i Letërsisë, pranë Fakultetit të Histori-Filologjisë, ndër të tjera ishte përfshirë edhe një intervistë e shkrimtarit Ismail Kadare. Shkrimtari u është përgjigjur pyetjeve të pedagoges Dhurata Shehri mbi kritikën, rolin që ajo ka pasur në krijimtarinë e tij, por edhe se kush kanë qenë kritikët e tij më të “bezdisur”. Më poshtë kemi shkëputur nga intervista, pikërisht pyetje-përgjigjen për këtë çështje.
“Cila ka qenë apo është kritiku që ju ka bezdisur më shumë apo që e keni bezdisur më shumë?
Kanë qenë dy. Për raste të tilla quhet sjellje e mirë të thuash: «s’po përmend emra». Nëse jeni kureshtare, për mua s’është problem t’ua them. Ishin R.Brahimi dhe K.Bihiku. Ishin të bezdisshëm për shumicën e shkrimtarëve të rinj, për mua veçanërisht. Pothuajse çdo gjë që shkruaja prishnin buzët.
Në romanin «Koncert në fund të stinës» kam përshkruar një rrahje midis një shkrimtari dhe kritikut të vet, në një hotel të Kinës. Ka qenë, me sa duket, ëndrra ime e hershme për njërin prej të dyve. Gjatë shqyrtimit të dorëshkrimit m’u bë vërejtja që ta hiqja këtë rrahje sepse turpëronte delegacionin shqiptar (shkuan shkrimtarët jashtë shtetit dhe në vend që të nderonin vendin, u rrahën mu në mes të Kinës). Unë nuk e hoqa rrahjen, por i bëra një retush: nga një skenë reale e bëra si të përfytyruar (d.m.th. te dera e dhomës së kritikut, shkrimtari, që ka shkuar për ta rrahur tjetrin, në vend që të trokasë, e përfytyron rrahjen me të gjitha imtësitë). Ndërkaq është shumë befasuese skena e kthimit të tyre nga Kina. Në shkallët e avionit të gjithë vënë re ca shenja të zeza në fytyrën e kritikut.
Më kujtohet se miku im D. Dilaveri, që ishte në dijeni të dorëshkrimit, më tha: po ti sikur e kishe hequr atë rrahjen e famshme”.
“Kadarenë e kisha mik, e kam mbrojtur në vështirësi”
“Ismaili ishte monument kulture që mbrohej nga shteti dhe kritika ndaj tij ishte shumë e vështirë”
Kur pyet mes shkrimtarësh për Razi Brahimin, shumë të përgjigjen: “Ka qenë kritik i fortë!”. Vitet kanë bërë të vetën, tashmë mosha nuk ia lejon që të jetë po aq aktiv sa dikur nëpër takimet letrare, dhe shkrimet e tij në faqet e shtypit të shkruar i shohim rrallë e më rrallë.
Megjithatë ai vazhdon të jetë kritik i shkrimtarit Ismail Kadare. “E kam ndjekur në gjithë krijimtarinë e tij, deri në vitet ’90″, thotë kritiku Razi Brahimi. Por, duket se e ka ndjekur edhe më pas, jo vetëm sepse ky është profesioni i tij, por sepse shkrimtari i madh ia ka vëth në vesh ca kritika, qysh në vitet ’60, dhe kur bie rasti e kujton emrin e tij. Në një nga intervistat më të fundit, për kritikën letrare, Ismail Kadare ka përmendur si dy nga kritikët që e kanë “bezdisur” më shumë Razi Brahimin dhe Koço Bihikun. Në një intervistë për gazetën “Panorama”, kritiku Brahimi thotë se jo vetëm që nuk e konsideron veten si një nga kritikët më të ashpër të Kadaresë, por përkundrazi, e ka ndihmuar atë në momente të vështira, kur të tjerët as nuk guxonin t’ia zinin emrin në gojë. Ai tregon si nisi miqësia me Kadarenë, pse u ftohën, dhe gjitha përplasjet e mëvonshme. Për Brahimin, “Kadare ishte monument kulture i mbrojtur nga shteti” dhe si i tillë ishte shumë vështirë ta kritikoje. Kush e mbronte shkrimtarin, sipas Brahimit…
Z. Brahimi, në një nga intervistat e tij të fundit, shkrimtari Ismail Kadare është shprehur se ju keni qenë një nga dy kritikët e tij më të ashpër apo shprehimisht “më të bezdisshëm”. Ka qenë e vërtetë?
Së pari, nuk mund ta konsideroj veten si një nga kritikët më të ashpër të Ismail Kadaresë, përkundrazi, kam qenë i pari dhe i vetmi që kam përshëndetur ardhjen e tij në letërsi me vëllimin e parë “Frymëzime djaloshare”. Në momente shumë kritike të Ismailit, kam qenë përsëri i vetmi që e kam mbrojtur dhe kam folur për veprat e tij. Shkrimtari ka punën e shkrimtarit, kritiku ka punën e kritikut dhe si çdo lexues, kritiku profesionist ka të drejtën dhe detyrën të shprehë mendimet e tij për veprat e shkrimtarëve, siç kanë këta të fundit të drejtën të shprehin mendimin e tyre për probleme të ndryshme të zhvillimit të jetës. Ky ka qenë qëndrimi im ndaj veprës së Ismailit. E kam shoqëruar gjatë gjithë krijimtarisë së tij, deri në vitet ’90. Së dyti, unë me shaka një mikut tim kritik, që donte të shkruante diçka për Ismail Kadarenë nga fundi i viteve ’60, i thashë: “Dëgjo, Ismaili është monument kulture që mbrohet nga shteti dhe kritika ndaj tij është shumë e vështirë, ndaj tregohu shumë i kujdesshëm”. Kjo ka qenë e vërteta për mosguximin e kritikës për të vënë në dukje dhe të meta, dhe dobësi të veprave të Kadaresë, sigurisht sipas koncepteve dhe sistemit të kohës. Nuk mund të dalësh jashtë saj. Pretendime të tilla, edhe të vetë Ismailit, janë të pabesueshme.
Ç’mendim kishit ju për Ismail Kadarenë në fillimet e tij?
Kur kam shkruar artikullin e parë për librin e parë të Ismailit, ai ishte nxënës në gjimnazin e Gjirokastrës, ndërsa unë student. Që atëherë kam pasur mendimin, dhe gëzimin do thosha, që mes gjithë shkrimtarëve që kisha njohje dhe miqësi, edhe pse disave prej tyre u kam bërë kritika edhe më të ashpra sesa Ismailit, tek ai shikoja një talent të lindur. E konstatoja këtë konkretisht dhe nga kjo pikënisje, patëm dhe marrëdhënie shumë të përzemërta, do të thosha miqësore, edhe familjare deri nga mesi i viteve ’60. Kur Ismaili botoi vëllimin me vjersha “Shekulli im”, unë isha zv.kryeredaktor i revistës “Nëntori”. Aso kohe pati shumë shkrimtarë dhe kritikë që u vërsulën për ta kritikuar. Nuk botova asnjë nga artikujt që sugjeronin ata, madje në një nga mbledhjet e shkrimtarëve, në atë kohë, për librin “Shekulli im”, kam përdorur shprehjen që “në letërsinë shqipe, Ismail Kadareja po vjen si dash me këmborë të madhe”.
Si erdhi ftohja mes jush?
Unë habitem me shkrimtarët që mërziten nga kritika, madje më shumë me Ismailin dhe Helenën, që më ka përmendur në librin e saj, sepse shkrimtarëve të kalibrit të Ismail Kadaresë, nuk u ka hije të dalin në mbrojtje të veprës së tyre, se duket sikur bëjnë diçka, por në fakt humbasin. Vepra e tyre flet, dhe pavarësisht mendimit që mund të ketë lexuesi për të, nuk është e nevojshme që të dalë e të flasë autori. Vepra do të bëjë jetën e vet, ashtu si e meriton.
Por në një letër, që është përfshirë edhe në librin me kujtime të Helena Kadaresë, ai thotë se ju, si shef i sektorit të prozës në shtëpinë botuese, ishit bërë pengesë në botimin e librave të tij, madje dhe se i kishit bërë shënime “arrogante” anash librit. Cili është versioni juaj?
Këtu është edhe ajo pika, ku u krisën marrëdhëniet nga ana e Ismailit, jo nga ana ime. Ai kishte përgatitur një vëllim me tregime, i cili nuk është botuar as sot. Ai libër pati një histori të veçantë. Në fillim, në të ishte përfshirë edhe “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, si tregim. Duke lexuar vëllimin, i sugjerova Ismailit: “Ke një tregim që ka material dhe të jep mundësi të shkruash një roman dhe të sugjeroj të merresh me të, sepse vëllimit me tregime do t’i vijë koha të botohet më vonë”. Dhe Ismaili e tërhoqi vëllimin dhe dorëzoi romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Pas botimit të tij, në vitin 1964, e solli përsëri vëllimin me një tregim të gjatë me titullin “Djemtë e Rrugës së Dibrës”, që e quanin “Broadway”, që për mua kishte probleme. Kisha vërejtje për atë tregim dhe për ndonjë tregim tjetër, por sidomos për atë. Pjesë të këtij tregimi të shpërndara, i ka përfshirë Ismaili te romani “Dimri i madh”. Me miqtë e mi tregohesha shumë i kujdesshëm, i lexoja vetë veprat dhe nuk i çoja për recensionim, se fillonin thashethemet dhe nuk i dihej ku shkonin informacionet. Përsëri i thashë Ismailit: “Është përvjetori i çlirimit dhe ti deri më tani je njohur si poet, prandaj është mirë të dalësh me një vëllim poetik dhe ke gjëra shumë të bukura si poema “Përse mendohen këto male”". Ishte fillimqershori dhe Ismaili kishte merakun se ishte kohë e shkurtër, por i premtova se i merrja përsipër të gjitha detyrimet dhe më 26 nëntor libri do të ishte në vitrinat e librarive. Duke shkelur të gjitha rregullat e kohës, e mora librin pa recensionim, pa korrekturë letrare, madje emrin e korrektorit letrar e vura fiktiv, e çova librin në shtyp dhe ai doli në prag të përvjetorit të çlirimit.
Deri këtu, duket se gjithçka shkonte mirë, pse Kadare e shkroi atë letër?
Pas vëllimit me poezi, Ismaili e paraqiti prapë librin me tregime. Këtu u komplikua çështja. Sërish e lexova vetë dhe kisha vërejtje, siç ka çdo botues. Ia paraqita Ismaili dhe pa pritur një përgjigje zyrtare nga shtëpia botuese, ai e kaloi çështjen në aparatin shtetëror te Komitetit Qendror. Këtu po bëj një parantezë, se me disa autorë më ka ndodhur e njëjta histori, sepse kanë shkuar si “breshka te nallbani”. Dhe ndodhi që më thirrën. E kishin lexuar dy drejtorë. Shtëpia botuese kishte një varësi të dyfishtë edhe nga Drejtoria e Propagandës si shtyp dhe nga Drejtoria e Kulturës pranë Komitetit Qendror, si krijimtari letrare. U takuam. Ka qenë Fadil Paçrami, Nexhmije Hoxha dhe një ndihmës i saj. Më nxorën tekstin e përgjigjes sime. Konkluzioni ishte: “Je treguar tolerant, prandaj të metat t’i thuhen me gjuhë më të ashpër dhe hapur”. Unë bëra diçka që nuk e kam bërë me asnjë shkrimtar tjetër. Meqë Ismaili e kishte kanalizuar çështjen në këtë rrugë, gjeta zgjidhjen që përgjigjen të mos ia jepte redaksia, por vëllimin ta lexonin të gjithë anëtarët e kolegjiumit të shtëpisë botuese dhe të bënim një bisedë shoqërore me Ismailin, për t’i thënë secili mendimin e vet. Kështu ndodhi. Unë fola shumë pak, ose s’fola fare dhe në fund i them: “Ismail, po të hyn në punë merr edhe përgjigjen me shkrim”. Unë kam pasur kujdes të madh që të mos bëja shënime në tekst, sepse ato e nervozojnë autorin, mirëpo në momente të caktuara, ka një lloj nervi, madje më kujtohet një hollësi, që kisha shënuar diku “kjo është cinike”. Ismaili në vend të merrte mendimet që u dhanë në kolegjium, apo përgjigjen me shkrim që i dhashë unë, kapi këto hollësira, 3-4 shënime, dhe ka çuar një letër (të cilën unë nuk e kam lexuar). Ka marrë në telefon Ramiz Alinë e më ka thënë: Ç’është kjo arrogancë që tregon me shkrimtarët?!
Dhe që nga ajo kohë nuk pati më asnjë përmirësim marrëdhënia juaj?
Në ’92-shin Ismaili më ka quajtur antikombëtar, në librin “Pesha e kryqit” më konsideron stalinian të vendosur, dhe në intervista të tjera më ka lakuar në lloj-lloj mënyrash. Por këto të shara nuk janë argumente intelektuale dhe nuk ia vlen të merresh me to.
Do t’ju tregoj një episod për të treguar se nuk kam qenë kundër tij. Unë jam përpjekur të mbaj një qëndrim objektiv, pavarësisht simpative, apo antipative personale. Në vitet ’70 Kadareja u kritikua nga udhëheqja e partisë, personalisht nga Ramiz Alia, se po i shmangej realitetit dhe po merrej me tema legjendare dhe historike. Pikërisht në atë kohë shkrova një artikull, ku e merrja në mbrojtje dhe thosha se romanet e Kadaresë përbëjnë një cikël, prej legjendave, deri në epokën e socializmit. Për habinë time, në një Plenum të komitetit drejtues të Lidhjes së Shkrimtarëve, ku bëja pjesë edhe unë, u sulmova pikërisht për këtë gjë dhe u tha shprehimisht se Ismail Kadareja as e pretendon dhe as e pranon këtë gjë. Kjo për mua ishte e habitshme dhe unë i qëndroj akoma asaj pikëpamjeje të atëhershme. Rasti i dytë ka qenë edhe më i rëndë dhe duhej përgjegjësi personale, do thosha burrëri, të vije në dukje vlerat e Ismail Kadaresë në atë periudhë. Ishte koha kur Ismaili kishte çuar vjershën “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” dhe Enver Hoxha u acarua aq shumë, saqë e kritikoi rëndë dhe në një simpozium kushtuar problemeve të romanit, si në referatin e mbajtur nga Koço Bihiku, si dhe në të tjerat, nuk zihej në gojë emri i Ismail Kadaresë dhe jo më kontributi i tij në letërsi. Kjo më dukej e papranueshme dhe në kumtesën time vura në dukje kontributin e Ismail Kadaresë në modernizimin e romanit shqiptar.
Si e priti Kadare këtë qëndrim tuajin?
Më kujtohet që pas simpoziumit, në mbrëmje vonë, Ismaili bashkë me Helenën më kanë shoqëruar prej selisë së Akademisë së Shkencave, deri te materniteti, duke më thënë që ishte e vetmja kumtesë shkencore etj., etj. Mendova se po rilindte miqësia e rinisë. Pikërisht aty më pyet për diçka dhe unë them se prapë i dhashë një këshillë të mirë. Kisha lexuar si recensent “Pashallëqet e mëdha”. E çmoja shumë për stilin, e quaja një metaforë të madhe dhe i bëja ca vërejtje jo shumë të rëndësishme. Ismaili më pyeti: Ç’mendon për “Pashallëqet e mëdha?”. I them: Tërhiqe që të mos bëhesh objekt diskutimesh në këtë situatë që ndodhesh ti. Kishte merakun se mos ishte makabër dhe i thashë se mund të lehtësohej. Kur më pyeti nëse mund të botohej, i thashë ta botonte të përfshirë në një përmbledhje më të gjerë. Më duket se ma dëgjoi fjalën, pasi ashtu bëri.
“U ftohën gjakrat”?
Për t’ju përgjigjur kësaj, vlen edhe një episod tjetër që lidhet me botimin e përmbledhjes me tregime “Viti i mbrapshtë”, për të cilin shkrova një artikull, i cili u lexua fjalë për fjalë dhe u redaktua fjalë për fjalë, jo nga redaksia, por nga kryesia e Lidhjes. Aq i mbrojtur ka qenë Ismaili, aq e kufizuar ka qenë mundësia për ta kritikuar, ndryshe nga ç’thotë… Kishte lëvdata, kishte dhe kritika, sidomos për tregimin “Viti i mbrapshtë”, por kishte superlativa për tregime të tjera. Artikulli shkoi në shtyp. Gazeta “Drita” dilte të dielën. Të shtunën në darkë, një mik i Ismailit, kryeredaktor i një gazete tjetër, kishte marrë bocat e artikullit dhe i kishte vajtur Ismailit në darkë në shtëpi. Deri këtu e di historinë, po se kush ka dhënë urdhër që jo, të mos botohet, por ato faqe të gazetës të digjen, të mos qarkullojë asnjë faqe, nuk e di. Ishte një artikull që qëndronte, sepse nuk ka njerëz të pagabueshëm, aq më tepër brenda koncepteve ideologjike, artistike të asaj kohe. Po të spekulonim tani dhe të bënim atë që bën ndonjë tjetër, që bën polemika me Ismailin, mund të gjenim shumë gjëra për të.
Çfarë mund të gjenim?
Unë tani po merrem me një rishikim të historisë së letërsisë së realizmit socialist. Ky është termi që i takon asaj letërsie, pavarësisht se çfarë mendojmë. Dhe duke parë materialet, rilexova diskutimin e Ismailit në Kongresin e dytë të Shkrimtarëve, në 1969. Nuk e shaj Ismailin, as them që ka qenë hipokrit apo i pasinqertë, por në atë diskutim kishte gjëra të tilla si: “Në pusullat e luftës së Enver Hoxhës ka më shumë vërtetësi dhe dramaciet se në dhjetëra faqe të romaneve tona”. Kush e detyronte ta bënte këtë pohim?! Ose: “Si mund të jetë vepra e një shkrimtari më e rëndësishme se një vendim i Komitetit Qendror?” Nuk i kam thënë as unë, as ndokush tjetër, por Ismaili.
Kjo është çështje e tij dhe as e paragjykoj dhe as kam tendencë për të spekuluar mbi këto gjëra. Po të ishte kështu, do thosha që Ismaili është i pari dhe i vetmi që futi në letërsi, në poemat e veta, parullat kineze: Era e Lindjes do sundojë erën e Perëndimit. Spekulon Ismaili kur thotë për librin e tij të parë se “më detyruan të shkruaja një vjershë për Moskën”, kur në libër ka 10 vjersha për Stalinin. Të gjithë shkruam nga një vjershë kur vdiq Stalini, edhe unë, por ai shkroi 10 dhe i ka të frymëzuara dhe të përfshira. A duhet t’ia përmendim këto? Ato mbeten dokumente të kohës, të cilat përfshihen në historinë e letërsisë, që kështu u shkrua, kështu u gjykua kjo letërsi në atë kohë. Nuk mund të pretendojmë se koha jonë është apogjeu i historisë së njerëzimit. Dhe kjo është një kohë që ka të vetat. Ashtu siç nuk mund të gjykojmë për epokën e socializmit mbi konceptet që ajo kishte për kohën e saj, ashtu nuk mund të gjykojmë për kohën e sotshme me konceptet e tanishme. Koha do të vërë gurët në vendin e vet.
Në të njëjtën intervistë, Kadare përmend një skenë nga romani “Koncert në fund të dimrit” ku një shkrimtar rrihet me kritikun e tij. Citoj: “Ka qenë, me sa duket, ëndrra ime e hershme për njërin prej të dyve”. Ç’mendoni?
Ismaili nuk ka qenë aq burrë, dhe aq më tepër nuk ka pasur asnjë arsye për t’u rrahur. Ismaili bën mirë të kujtojë marrëdhëniet familjare të viteve të para që ne kemi pasur. Duke qenë 5 vjet më i madh se ai, i pranuar ndër të parët në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, ndër të parët që mora apartament, e kam ndihmuar dhe pata përshtypjen se kisha ruajtur nderin e vëllait të madh. Nëse ai dëshiron ta mohojë, atëherë le ta mohojë. Si shkrimtar, unë i mbetem bindjes sime të hershme që atë që ka bërë Ismail Kadare në letërsinë shqipe, nuk e ka bërë në atë shkallë, asnjë tjetër. Unë kam mbajtur qëndrime kritike dhe ndaj shumë shkrimtarëve të tjerë. Kam bërë artikuj shumë të ashpër për Dritëro Agollin, por jemi miq, madje të nesërmen e kritikave kemi pirë kafe dhe ai vetë më ka thënë: “Bukur e kishe shkruar”. E kam kritikuar edhe më shumë Fatos Arapin, por kemi ruajtur marrëdhëniet miqësore. Letërsia zhvillohet përmes garës, konkurrencës, rrahjes së mendimeve. Nuk ka asgjë të keqe, nuk ka arsye për të mbajtur mëri, se kushdo ka mendimet e veta. Ka pasur debate, polemika, shumë janë tërhequr, janë korrigjuar.
Ismail Kadare u egërsua kur e kritikuan për romanin “Dasma”, ndërsa tani është vetë ai që e hedh poshtë atë vepër. Prandaj është e nevojshme që njeriu të dëgjojë. Më kujtohet, në atë kohë, kur e kam takuar bashkë me një dramaturg dhe kryeredaktorin e “Dritës”, Ibrahim Uruçin. Unë nuk kam marrë pjesë në atë takim, por di që e kanë kritikuar shumë, një ndër ta ishte Bilal Xhaferri. I thashë: Zotësia është të përfitosh edhe nga kritika më e padrejtë dhe e ashpër. Nëse dikush vë në dyshim, apo nuk bindet nga një shkrim apo vepër jona, atëherë lind pyetja se përse nuk bindet. Pra, mund të nxjerrësh mësime nga gjithçka.
Ju përmendët qysh në fillim shprehjen “monument kulture, i mbrojtur nga shteti”, që do të thotë se ai i kishte “supet e ngrohta”, por deri më tani kanë dalë shumë dokumente që vërtetojnë se Kadare është sulmuar nga pushteti i kohës…
I qëndroj asaj që i kam thënë dikur Adriatik Kallullit, kur donte ta kritikonte: “Bëj kujdes, sepse Ismail Kadare është monument i mbrojtur nga shteti”. Më kujtohet, kemi qenë përpara Pallatit të Kulturës. U mbështeta pas kolonave dhe i thashë hajde dhe më rrëzo tani. “Mundesh? Kam kolonën pas shpine”. Ismail Kadare ka thënë më absurden, që në vitet ’60 i kanë vdekur qindra dhe mijëra qeliza trunore. Është absurde, sepse ai u vu në pararojën e revolucionarizimit. Madje, dhe pas Plenumit IV, kur u dënuan shumë artistë dhe shkrimtarë (këta të fundit më pak), ai thuajse nuk u prek fare. Kurse unë u “persekutova”. Nuk më bënë dot ndonjë gjë të keqe, por ama m’u mbyllën shumë dyer.
Kush e mbronte Ismail Kadarenë?
T’i kthehemi edhe një herë rastit të kumtesës që bëra në mbrojtje të Kadaresë, kur u kritikua për “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”. Kujtoj që Ismaili dhe Helena më prisnin te shkallët. Unë kisha takuar disa kolegë nga Maqedonia dhe dola i fundit. Por duket se më priste dhe dikush tjetër. Kur po ecnim në shëtitoren përpara Akademisë së Shkencave, vjen qetë-qetë një veturë, e cila ndalon dhe prej saj zbret Fiqirete Shehu. Si duket ajo priste në garazh. Nuk kishte arsye që një figurë si ajo të priste aq gjatë. Zbriti dhe më tha: “Razi, urime për kumtesën! Ishte shumë e mirë!” Pasi ajo largohet, i them Ismailit: “Urimet nuk ishin për mua, por për ty”. “E kuptova”, më tha ai.
Pavarësisht historive politike, Kadare ishte i mbrojtur fillimisht dhe personalisht nga Enver Hoxha. Ndoshta ishte ndjesia e një gjirokastriti për gjirokastritin, gëzimi që një bashkëqytetar po arrinte aq lart. Kjo ishte përpara se të shkruhej “Dimri i madh”. Pas botimit të poemës, “Përse mendohen këto male”, Enver Hoxha e ka marrë vetë në telefon në redaksinë e revistës “Drita”, ku e ka uruar. Pas kësaj shkroi një shkrim edhe Dhimitër Shuteriqi. Kadare ishte i mbrojtur edhe nga Mehmet Shehu dhe veçanërisht nga Fadil Paçrami dhe Ramiz Alia. Me Fadilin kishte marrëdhënie më të ngushta.
vijon…
Kadare: Brahimi e Bihiku, kritikët më të bezdisshëm
Në numrin e parë të revistës kritike “Letra”, nxjerrë nga Departamenti i Letërsisë, pranë Fakultetit të Histori-Filologjisë, ndër të tjera ishte përfshirë edhe një intervistë e shkrimtarit Ismail Kadare. Shkrimtari u është përgjigjur pyetjeve të pedagoges Dhurata Shehri mbi kritikën, rolin që ajo ka pasur në krijimtarinë e tij, por edhe se kush kanë qenë kritikët e tij më të “bezdisur”. Më poshtë kemi shkëputur nga intervista, pikërisht pyetje-përgjigjen për këtë çështje.
“Cila ka qenë apo është kritiku që ju ka bezdisur më shumë apo që e keni bezdisur më shumë?
Kanë qenë dy. Për raste të tilla quhet sjellje e mirë të thuash: «s’po përmend emra». Nëse jeni kureshtare, për mua s’është problem t’ua them. Ishin R.Brahimi dhe K.Bihiku. Ishin të bezdisshëm për shumicën e shkrimtarëve të rinj, për mua veçanërisht. Pothuajse çdo gjë që shkruaja prishnin buzët.
Në romanin «Koncert në fund të stinës» kam përshkruar një rrahje midis një shkrimtari dhe kritikut të vet, në një hotel të Kinës. Ka qenë, me sa duket, ëndrra ime e hershme për njërin prej të dyve. Gjatë shqyrtimit të dorëshkrimit m’u bë vërejtja që ta hiqja këtë rrahje sepse turpëronte delegacionin shqiptar (shkuan shkrimtarët jashtë shtetit dhe në vend që të nderonin vendin, u rrahën mu në mes të Kinës). Unë nuk e hoqa rrahjen, por i bëra një retush: nga një skenë reale e bëra si të përfytyruar (d.m.th. te dera e dhomës së kritikut, shkrimtari, që ka shkuar për ta rrahur tjetrin, në vend që të trokasë, e përfytyron rrahjen me të gjitha imtësitë). Ndërkaq është shumë befasuese skena e kthimit të tyre nga Kina. Në shkallët e avionit të gjithë vënë re ca shenja të zeza në fytyrën e kritikut.
Më kujtohet se miku im D. Dilaveri, që ishte në dijeni të dorëshkrimit, më tha: po ti sikur e kishe hequr atë rrahjen e famshme”.
