Artisti Robert Aliaj, pjesëmarrës në "Onufri '09" me ciklin e dhunës "Hiena dhe minj", e quan të gabuar mungesën e një koncepti kuratorial për ekspozitën. Megjithëse, jeton larg Shqipërisë, atë e shqetëson mos angazhimi i artit në problemet aktuale të vendit. Aliaj, për të drejtat e emigrantëve, për dhunën ndaj fëmijëve, për problemet në familje, për manipulimin e medias
Sapo hyn në ekspozitën "Onufri", faqja e murit në të djathtë është përgjysmë e mbuluar me vizatime, ku shihet procesi i persekutimit të disa fëmijëve dhe dhunuesit me shkopinj gome në duar. Emrat e shkuar mbi to dhe ngjyrat që mbushin figurat, duken qartë që janë bërë nga dora e një fëmije. Videoja e përforcon këtë ide.
Aty shihet një orë mësimi në një shkollë fillore. Pak minuta pasi kanë hyrë në klasë, fëmijët nisin të vizatojnë dhe pasi i kanë mbaruar, reagojnë me to nëpër duar, dhe me thirrje "urra". Me këtë punë, një përzierje mediumesh, artisti Robert Aliaj Dragot prezantohet këtë vit në ekspozitën "Onufri 2009".
"Një skenë dhunimi i dinjitetit njerëzor që ka ndodhur në Greqi", e përshkruan ai projeksionin, edhe pse i dallueshëm qartë për çdokënd që e sheh, pas bujës që bëri në media dhe në faqen e internetit ky lajm para dy vitesh.
"Njerëzit duhet të sensibilizohen. Duhet edhe të informohen. Jo se nuk e dinë. Por jeta e vështirë i bën ata indiferentë. Duke qenë indiferentë njeri me tjetrin, arrijmë në një fenomen të përgjithshëm. Shoqëria shqiptare është pa një rebel, pa një njeri që mund të dalë kundër. Është një shtet që ka dy turma, dy kope me dy barinj. Njerëzit ose ngrihen për të bërë luftë për njërën palë, ose ngrihen për të bërë luftë për palën tjetër", pohon Aliaj, që prej 13 vitesh jeton në Bruksel.
Problemet aktuale të Shqipërisë, që gjithkush i has "sa hap derën e shtëpisë", për artistin duhet të shpreheshin edhe me art. Këtë mungesë ai e evidenton tek "Onufrin", që ka "pak problematikë" të trajtuar.
"Hiena dhe minj", quhet projekti që Robert Aliaj Dragot është i angazhuar gjatë kohës së qëndrimit në Shqipëri. Nisi me instalacionin e prezantuar këtë vit në Bienalen e Venecias, ku tregohej një skene dhune e filmuar nga vetë policët në rajonin e Omonias, vijoi me prezantimin në "Onufri 2009", dhe vazhdon me aktivitetet që do të zhvillohen në shkollën "Edit Durham". Këto ka menduar të realizojë në kohën e qëndrimit në Tiranë, qytetin që ai e përshkuan kështu:
"Një qytet që është vazhdimisht baltë, një qytet që nuk ke asnjëherë prioritet si kalimtar, ku sheh njerëz të paqethur, njerëz të palarë, një masë njerëzish ngjyrë gri. Dëgjon hoxhën që këndon kur i teket. Sheh vetëm manifestime, thirrje lufte, "majtas", "djathtas", në çdo qoshe".
Robert, prej disa vitesh je pjesëmarrës aktiv në skenën e arteve pamore në Shqipëri dhe tek "Onufri" në veçanti, edhe pse nuk jeton këtu. Si të duket "Onufri '09"?
Nuk mund të flas për një eksperiencë shumë eksituese. Megjithëse, roli im nuk është të kritikoj ose të vlerësoj ekspozitën. Është një ekspozitë në të cilën nuk reflektohet realiteti shqiptar. Në momente të veçanta bën pyetjen: Jemi në një ekspozitë të artit bashkëkohor, apo në një ekspozitë klasike të Galerisë Kombëtare, pa asnjë lloj identiteti, pa një koherencë? "Onufri" nuk është përfaqësues i Artit Bashkëkohor Shqiptar.
Ka shumë pak problematikë. Pastaj tema e "Onufrit", doli shumë vonë, pasi u ndërtua ekspozita. Nuk pati një temë, një ide, një çështje kuratoriale më përpara. Artistët marrin pjesë me punët e tyre aktuale, ose me një punë të kohëve të fundit. Prezantohen sipas dëshirës me pretendimin që këto punë do të seleksionoheshin pa ndërhyrjen e kuratorit, ose me ndërhyrjen sa më minimale të kuratorit. Gjë që mua më duket pak e çuditshme në fakt, sepse kuratori i dha vetes rolin e përzgjedhësit. Vetëm kuratori mund të thoshte cila punë shkon me tjetrën. Nuk mund ta dinë artistët. Ata nuk e dinë çfarë do të prezantojë tjetri.
Pra, je për një koncept të vendosur që në fillim?
S'diskutohet. Të ketë një orientim. Orientim nuk do të thotë që artistët nuk janë të zotët. Orientimi është një provë. Në fund të fundit, artistët shkojnë pas gjërave që ngacmohen. Edhe orientimi mund të jetë një ngacmim gjithashtu.
Përse është e rëndësishme për ty pjesëmarrja këtu?
Është e rëndësishme që puna ime të prezantohet në Shqipëri. Duhet të kuptojmë që gjërat nuk shkojnë. Ka shumë probleme sociale, në edukim, në marrëdhënie me njerëzit. Në të gjitha sferat në Shqipëri ka shumë probleme. Këto, nëpërmjet artit, jo se do të zgjidhen, por arti reflekton, hedh ide, denoncon. Këtu (në videoprojeksion) ishte ideja e një ndërhyrjeje nëpër shkolla, për të aktivizuar fëmijët në një orë mësimi vizatimi, estetike. Këto vizatime, me përmbajtje shumë të fortë politike, të lexohen nga prindërit, sepse nuk ka asnjë lloj reagimi në atë që ndodhi. Qëllim tjetër është jo vetëm të sensibilizohen prindërit, por edhe të afrohen në një muze edhe fëmijët, dhe muzeu të afrohet në shkollë. Duke hedhur ide që të krijohen praktika të tilla edukimi, sepse kemi shumë nevojë. Vihet re që fëmijët e vegjël, përzgjedhin vetëm këngë të huaja. ose për shembull, asnjë bar nuk ka emër shqiptar. Gjithë shqiptarët që shkojnë në Greqi, ndërrojnë emrat. Këto nuk janë rastësira. Është një lloj përbuzje e vetvetes, mungesë identiteti. Është një gjendje kaotike edhe në vetë qenien e individit. Njerëzit nuk janë të qartë në atë që duan. Nuk dinë që përveç detyrimeve që ka shoqëria, ka edhe të drejta. Një emigrant shqiptar, në rast se do të keqtrajtohej nga një polic, nuk e di që ka të drejtë për ta çuar dinjitetin e tij në vend. Mund ta hedhë në gjyq. Por nuk ndodh. Të gjitha këto bashkë bëjnë materien e projektit.
Në këtë këndvështrim është shumë e rëndësishme për ta treguar këtu. Vetë projekti është shumë i rëndësishëm për t'u zhvilluar dhe për t'u treguar në Shqipëri.
Përse janë shfrytëzuar fëmijët në këtë projeksion?
Fëmijët janë super të ekspozuar ndaj dhunës. Të gjithë ata që pretendojnë, të gjithë ata që hapin gojën, veçanërisht në Shqipëri mund të ndodhë kjo sepse njerëzit janë superhipokritë, në të gjitha aspektet, në të gjitha nivelet. Fëmija është i ekspozuar në violencën që në momentin që hap portën e derës, del në një qytet që është vazhdimisht baltë, në një qytet që nuk ke asnjëherë prioritet si kalimtar, ku sheh njerëz të paqethur, njerëz të palarë, një masë njerëzish ngjyrë gri. Dëgjon hoxhën që këndon kur i teket. Sheh vetëm manifestime, thirrje lufte, "majtas", "djathtas", në çdo qoshe të qytetit. Të mos fusim një milion gjëra të tjera, probleme brenda familjes. Ka gjëra për të cilat nuk flitet sepse kanë mbetur akoma tabu. Njerëzit kanë frikë t'i thonë "stop" violencës në familjen shqiptare. Nuk janë të pavarur. Të gjitha këto janë një dhunë shumë e tmerrshme sesa t'i thuash fëmijës "ne po përballohemi me një dhunë nga policia greke". Kjo mënyrë trajtimi në këtë video është shumë e rafinuar. Fëmijëve ju dha ideja që ata do të vizatojnë. Për një fëmijë është absolutisht e shëndetshme t'i thuhet që "kjo nuk është e mirë". Fëmijët shqiptarë po trajtohen si fëmijë, ndërkohë që adultët janë më të papjekur se fëmijët.
Për këtë unë guxoj t'i fus në projekt. Fëmijët janë pjesa më delikate e shoqërisë, sepse janë të pafuqishëm dhe varen nga ne. Kjo nuk do të thotë që ne nuk do t'ju tregojmë atyre "çfarë është e mirë", "çfarë është e keqe".
Cila do të jetë vijimësia e projektit?
Kemi ndërtuar një projekt më largpamës, që kërkon më tepër kohë. Për të parë mundësinë me Ministrinë e Kulturës, Ministrinë e Arsimit dhe Institucionet e Artit si do të bashkëpunojmë në nivelin e një programimi jashtëshkollor. Projekti ka të bëjë me edukimin social, estetik të fëmijëve. Me pretendimin që mund të sjellim diçka pozitive në jetën e tyre dhe një angazhim jashtëshkollor. Shkolla nuk është asnjëherë e mjaftueshme. Në çdo vend të Evropës, ka orare jashtë shkollës, ka kurse, ka forume. Fëmijët janë shumë të zënë, nuk përballen me dhunën, por me kreativitetin, refleksionin, dhe kështu ata fillojnë e mendojmë më mirë, fillojnë e gjykojnë problemet.
Duke marrë shkas edhe nga prezantimi i fundit në Bienalen e Venecias, në fokus të artit tuaj këto kohë, është njerëzorja.
U bë një kohë e gjatë që unë merrem me çfarë ndodh në media, trajtimin e lajmeve, të informacionit, si manipulohen masat nëpërmjet mediave. Media është një forcë aq e madhe dhe në Shqipëri është absolute, në kuptimin e manipulimit të informacionit dhe të keqinformimit të njerëzve. Ndodh çdo ditë. Në fakt, projekti i Gërdecit, që kam prezantuar në Bienalen e Venecias, nuk ka lidhje direkt me këtë projekt. Ai mori shkas nga ngjarjet që ndodhën në Gërdec. Lidhja është indirekte. Një fenomen që ndodhi në Shqipëri, dhe nga ana tjetër, fenomeni i një fatkeqësie që u përgatit për të ndodhur.
Si do ta përshkruaje këtë periudhë për krijimtarinë tënde?
Puna ime ka një përmasë multimediale. Varion. Nga vizatimi, tek animacioni, tek piktura e mirëfilltë, tek videoja, tek filmi. Në dhjetor isha në një Festival të Filmit të Shkurtër në Belgjikë, ku mora çmimin Best Film, Best Director. Më pas, bëra edhe një film të dytë për të përfaqësuar Belgjikën në konkurrimin ndërkombëtar që bëhet në Nju Jork. Variojnë temat e mia, variojnë edhe mediumet.
Jorida Pasku : Gazeta Shekulli
Sapo hyn në ekspozitën "Onufri", faqja e murit në të djathtë është përgjysmë e mbuluar me vizatime, ku shihet procesi i persekutimit të disa fëmijëve dhe dhunuesit me shkopinj gome në duar. Emrat e shkuar mbi to dhe ngjyrat që mbushin figurat, duken qartë që janë bërë nga dora e një fëmije. Videoja e përforcon këtë ide.
Aty shihet një orë mësimi në një shkollë fillore. Pak minuta pasi kanë hyrë në klasë, fëmijët nisin të vizatojnë dhe pasi i kanë mbaruar, reagojnë me to nëpër duar, dhe me thirrje "urra". Me këtë punë, një përzierje mediumesh, artisti Robert Aliaj Dragot prezantohet këtë vit në ekspozitën "Onufri 2009".
"Një skenë dhunimi i dinjitetit njerëzor që ka ndodhur në Greqi", e përshkruan ai projeksionin, edhe pse i dallueshëm qartë për çdokënd që e sheh, pas bujës që bëri në media dhe në faqen e internetit ky lajm para dy vitesh.
"Njerëzit duhet të sensibilizohen. Duhet edhe të informohen. Jo se nuk e dinë. Por jeta e vështirë i bën ata indiferentë. Duke qenë indiferentë njeri me tjetrin, arrijmë në një fenomen të përgjithshëm. Shoqëria shqiptare është pa një rebel, pa një njeri që mund të dalë kundër. Është një shtet që ka dy turma, dy kope me dy barinj. Njerëzit ose ngrihen për të bërë luftë për njërën palë, ose ngrihen për të bërë luftë për palën tjetër", pohon Aliaj, që prej 13 vitesh jeton në Bruksel.
Problemet aktuale të Shqipërisë, që gjithkush i has "sa hap derën e shtëpisë", për artistin duhet të shpreheshin edhe me art. Këtë mungesë ai e evidenton tek "Onufrin", që ka "pak problematikë" të trajtuar.
"Hiena dhe minj", quhet projekti që Robert Aliaj Dragot është i angazhuar gjatë kohës së qëndrimit në Shqipëri. Nisi me instalacionin e prezantuar këtë vit në Bienalen e Venecias, ku tregohej një skene dhune e filmuar nga vetë policët në rajonin e Omonias, vijoi me prezantimin në "Onufri 2009", dhe vazhdon me aktivitetet që do të zhvillohen në shkollën "Edit Durham". Këto ka menduar të realizojë në kohën e qëndrimit në Tiranë, qytetin që ai e përshkuan kështu:
"Një qytet që është vazhdimisht baltë, një qytet që nuk ke asnjëherë prioritet si kalimtar, ku sheh njerëz të paqethur, njerëz të palarë, një masë njerëzish ngjyrë gri. Dëgjon hoxhën që këndon kur i teket. Sheh vetëm manifestime, thirrje lufte, "majtas", "djathtas", në çdo qoshe".
Robert, prej disa vitesh je pjesëmarrës aktiv në skenën e arteve pamore në Shqipëri dhe tek "Onufri" në veçanti, edhe pse nuk jeton këtu. Si të duket "Onufri '09"?
Nuk mund të flas për një eksperiencë shumë eksituese. Megjithëse, roli im nuk është të kritikoj ose të vlerësoj ekspozitën. Është një ekspozitë në të cilën nuk reflektohet realiteti shqiptar. Në momente të veçanta bën pyetjen: Jemi në një ekspozitë të artit bashkëkohor, apo në një ekspozitë klasike të Galerisë Kombëtare, pa asnjë lloj identiteti, pa një koherencë? "Onufri" nuk është përfaqësues i Artit Bashkëkohor Shqiptar.
Ka shumë pak problematikë. Pastaj tema e "Onufrit", doli shumë vonë, pasi u ndërtua ekspozita. Nuk pati një temë, një ide, një çështje kuratoriale më përpara. Artistët marrin pjesë me punët e tyre aktuale, ose me një punë të kohëve të fundit. Prezantohen sipas dëshirës me pretendimin që këto punë do të seleksionoheshin pa ndërhyrjen e kuratorit, ose me ndërhyrjen sa më minimale të kuratorit. Gjë që mua më duket pak e çuditshme në fakt, sepse kuratori i dha vetes rolin e përzgjedhësit. Vetëm kuratori mund të thoshte cila punë shkon me tjetrën. Nuk mund ta dinë artistët. Ata nuk e dinë çfarë do të prezantojë tjetri.
Pra, je për një koncept të vendosur që në fillim?
S'diskutohet. Të ketë një orientim. Orientim nuk do të thotë që artistët nuk janë të zotët. Orientimi është një provë. Në fund të fundit, artistët shkojnë pas gjërave që ngacmohen. Edhe orientimi mund të jetë një ngacmim gjithashtu.
Përse është e rëndësishme për ty pjesëmarrja këtu?
Është e rëndësishme që puna ime të prezantohet në Shqipëri. Duhet të kuptojmë që gjërat nuk shkojnë. Ka shumë probleme sociale, në edukim, në marrëdhënie me njerëzit. Në të gjitha sferat në Shqipëri ka shumë probleme. Këto, nëpërmjet artit, jo se do të zgjidhen, por arti reflekton, hedh ide, denoncon. Këtu (në videoprojeksion) ishte ideja e një ndërhyrjeje nëpër shkolla, për të aktivizuar fëmijët në një orë mësimi vizatimi, estetike. Këto vizatime, me përmbajtje shumë të fortë politike, të lexohen nga prindërit, sepse nuk ka asnjë lloj reagimi në atë që ndodhi. Qëllim tjetër është jo vetëm të sensibilizohen prindërit, por edhe të afrohen në një muze edhe fëmijët, dhe muzeu të afrohet në shkollë. Duke hedhur ide që të krijohen praktika të tilla edukimi, sepse kemi shumë nevojë. Vihet re që fëmijët e vegjël, përzgjedhin vetëm këngë të huaja. ose për shembull, asnjë bar nuk ka emër shqiptar. Gjithë shqiptarët që shkojnë në Greqi, ndërrojnë emrat. Këto nuk janë rastësira. Është një lloj përbuzje e vetvetes, mungesë identiteti. Është një gjendje kaotike edhe në vetë qenien e individit. Njerëzit nuk janë të qartë në atë që duan. Nuk dinë që përveç detyrimeve që ka shoqëria, ka edhe të drejta. Një emigrant shqiptar, në rast se do të keqtrajtohej nga një polic, nuk e di që ka të drejtë për ta çuar dinjitetin e tij në vend. Mund ta hedhë në gjyq. Por nuk ndodh. Të gjitha këto bashkë bëjnë materien e projektit.
Në këtë këndvështrim është shumë e rëndësishme për ta treguar këtu. Vetë projekti është shumë i rëndësishëm për t'u zhvilluar dhe për t'u treguar në Shqipëri.
Përse janë shfrytëzuar fëmijët në këtë projeksion?
Fëmijët janë super të ekspozuar ndaj dhunës. Të gjithë ata që pretendojnë, të gjithë ata që hapin gojën, veçanërisht në Shqipëri mund të ndodhë kjo sepse njerëzit janë superhipokritë, në të gjitha aspektet, në të gjitha nivelet. Fëmija është i ekspozuar në violencën që në momentin që hap portën e derës, del në një qytet që është vazhdimisht baltë, në një qytet që nuk ke asnjëherë prioritet si kalimtar, ku sheh njerëz të paqethur, njerëz të palarë, një masë njerëzish ngjyrë gri. Dëgjon hoxhën që këndon kur i teket. Sheh vetëm manifestime, thirrje lufte, "majtas", "djathtas", në çdo qoshe të qytetit. Të mos fusim një milion gjëra të tjera, probleme brenda familjes. Ka gjëra për të cilat nuk flitet sepse kanë mbetur akoma tabu. Njerëzit kanë frikë t'i thonë "stop" violencës në familjen shqiptare. Nuk janë të pavarur. Të gjitha këto janë një dhunë shumë e tmerrshme sesa t'i thuash fëmijës "ne po përballohemi me një dhunë nga policia greke". Kjo mënyrë trajtimi në këtë video është shumë e rafinuar. Fëmijëve ju dha ideja që ata do të vizatojnë. Për një fëmijë është absolutisht e shëndetshme t'i thuhet që "kjo nuk është e mirë". Fëmijët shqiptarë po trajtohen si fëmijë, ndërkohë që adultët janë më të papjekur se fëmijët.
Për këtë unë guxoj t'i fus në projekt. Fëmijët janë pjesa më delikate e shoqërisë, sepse janë të pafuqishëm dhe varen nga ne. Kjo nuk do të thotë që ne nuk do t'ju tregojmë atyre "çfarë është e mirë", "çfarë është e keqe".
Cila do të jetë vijimësia e projektit?
Kemi ndërtuar një projekt më largpamës, që kërkon më tepër kohë. Për të parë mundësinë me Ministrinë e Kulturës, Ministrinë e Arsimit dhe Institucionet e Artit si do të bashkëpunojmë në nivelin e një programimi jashtëshkollor. Projekti ka të bëjë me edukimin social, estetik të fëmijëve. Me pretendimin që mund të sjellim diçka pozitive në jetën e tyre dhe një angazhim jashtëshkollor. Shkolla nuk është asnjëherë e mjaftueshme. Në çdo vend të Evropës, ka orare jashtë shkollës, ka kurse, ka forume. Fëmijët janë shumë të zënë, nuk përballen me dhunën, por me kreativitetin, refleksionin, dhe kështu ata fillojnë e mendojmë më mirë, fillojnë e gjykojnë problemet.
Duke marrë shkas edhe nga prezantimi i fundit në Bienalen e Venecias, në fokus të artit tuaj këto kohë, është njerëzorja.
U bë një kohë e gjatë që unë merrem me çfarë ndodh në media, trajtimin e lajmeve, të informacionit, si manipulohen masat nëpërmjet mediave. Media është një forcë aq e madhe dhe në Shqipëri është absolute, në kuptimin e manipulimit të informacionit dhe të keqinformimit të njerëzve. Ndodh çdo ditë. Në fakt, projekti i Gërdecit, që kam prezantuar në Bienalen e Venecias, nuk ka lidhje direkt me këtë projekt. Ai mori shkas nga ngjarjet që ndodhën në Gërdec. Lidhja është indirekte. Një fenomen që ndodhi në Shqipëri, dhe nga ana tjetër, fenomeni i një fatkeqësie që u përgatit për të ndodhur.
Si do ta përshkruaje këtë periudhë për krijimtarinë tënde?
Puna ime ka një përmasë multimediale. Varion. Nga vizatimi, tek animacioni, tek piktura e mirëfilltë, tek videoja, tek filmi. Në dhjetor isha në një Festival të Filmit të Shkurtër në Belgjikë, ku mora çmimin Best Film, Best Director. Më pas, bëra edhe një film të dytë për të përfaqësuar Belgjikën në konkurrimin ndërkombëtar që bëhet në Nju Jork. Variojnë temat e mia, variojnë edhe mediumet.
Jorida Pasku : Gazeta Shekulli
