Del sot në qarkullim nga K&B libri i Ardian Vehbiut "Gjashtëdhjetë e gjashtë rrëfimet e Maks Gjerazit", përgatitur për botim nga Ardian Klosi. Një tablo sui generis e jetës sonë nën diktaturë, humor fin e satirë fshikulluese që i bën personazhet e këtij libri, sa reale dhe aq absurde, më shumë se frymë të vdekura. Po botojmë bashkë me një nga rrëfimet e MaGjes edhe fragmente nga pasthënia e Ervin Hatibit që shoqëron librin, i cili do të prezantohet sot, e enjte 28 tetor, në Teatrin e Metropolit në ora 18.
Para se të nisim leximin tonë në tregimet e Maks Gjerazit, ashtu si para çdo udhëtimi, na nevojitet pashmangshëm ndonjë informacion i vogël, ndonjë parapërgatitje minimale për klimën të themi, relievin a për ndonjë zakon idiomatik të vendit ku po shkelim.
Udhëtarë të sprovuar apo aventurierët nuk duan t'ia dijnë për këto lloje informacionesh, por një u¬dhë¬tar si unë, që dëshiron të krenohet për vendin e çuditshëm që ka zbuluar, përpiqet të përgatisë ndonjë hartë, ndonjë metaforë, të propozojë ndonjë lloj veshjeje të përshtatshme (por që s'të bën dot murg) për terrenin drejt të cilit po thërret të tjerët. Por për të shpjeguar leximin tim, më duhet fillimisht të shpjegoj se nga jam nisur për të mbërritur deri tek ai.
Le të imagjinojmë për disa çaste se mbreti i famshëm lakuriq i përrallës vdes mu gjatë procesionit të madh, fill porsa i ka shpalosur popullit të çmeritur, ndër të tjera, veshjet e papara e të magjepsura që i kanë endur rrobaqepësit cinikë. Bëhet fjalë për veshjen konceptuale mbretërore, një lloj lakmusi, të cilën vetëm të padenjët, budallenjtë ose fëmijët që nuk i kap ligji nuk do ta dallojnë dot si veshje.
Në momentin kur vdes mbreti, vdes njëkohësisht edhe garanti i madh, çertifikuesi suprem i sugjestionit të veshjeve, dhe paskëtaj shumë thjesht mund të imagjinojmë sesi veshjet e paqena do t'i trashëgojë me fronin princi i radhës e kështu lakuriqësia fuqiplotë e pushtetit, shenjtëruar me heshtjen kumbuese të mbretit, do të vijojë të transportohet më tej në histori, të përforcohet nga konspiracioni i traditës, e paqortuar, deri të arrijë gradualisht dikur në një maksimum mpiksjeje velaturash nderimi sa as fëmijët e budallenjtë nuk do ta vënë dot re mirë mungesën.
Vështruar prej skajit të vet të pafundmë, përralla ndryshon perspektivë: rrobaqepësit batakçinj do të fshihen vetiu nga fi¬llimet e ngjarjes dhe autorësia e rrobave arrogante do t'i mbetet mbretit të parë, atij që i autorizoi e solemnizoi publikisht, atij që na i la si testament me pushtetin absolut, të pakritikueshëm.
Vdekja e diktatorit, autokratit, është në fakt një lloj vdekjeje e historisë. Ngjarjet që vijojnë pas kësaj vdekjeje të dyfishtë, janë thjesht komente mbi jetën e diktatorit apo nën diktatorin.
Se ai ka ofruar dhe pastaj përmbyllur kanonin dhe kodin me të cilin trashëgimtarët e subjektet e tij do të luftojnë për të gjetur kuptim e legjitimitete më tej nëpër incidentet përditë në rrje¬dhën e kohës deri në revolucion, kur të prodhohet një diktator i ri, një autoritet tjetër, i pavarur nga i pari, i cili do ta rifusë kohën edhe një herë në shinat e historisë.
Po deri atëherë do të mbretërojë një lloj i posaçëm i anarkisë (nekroarkia?), një ring i madh në të cilin njerëzia do të konkurrojnë nën uniforma të njëjta, përshtatur prej cohërave të shenjta të mbretit....
Në një kohë të mbyllur, si një sahat muri pa akrepin e orës, personazhi "Diktatori" shërben si një akrep minutash që tejshpon si shish çdo copë të serialit; por Ai, edhe është edhe nuk është Diktatori historik që njohim: më tepër është ajo krijesa pa datëvdekjeje, plaga që vegjeton nën serume "nga fitorja në fitorje", paralel me jetën, në inkubatorët e tregimit Koma.
Në sagën e Maks Gjerazit, njërit prej nesh, koha rrethore dhe izolimi japin mjedisin e ngushtë nga ku duhet dalë për pak oksigjen, vetëm për t'u rizhytur sërish në një ajër fërkimesh midis përditshmërisë repetitive, veshur me këmishë force propagande, dhe përjetimit të zhveshur të kujtdo.
Fërkimi mes dyfishimeve, si të optikave publike/personale mbi gjërat, si ato të natyrës metamorfike (me tumorin, kafshërimin, doppelganger-in), si fërkimet midis kronikës dhe retrospektivës, humorit e frikës, apo ato të brendshmet të doublespeak-ut, nuk i heqin aspak natyrën realiste tregimeve të serisë: ashtu si mësuam me kubistët, tjetërfishimet dhe shformimet e subjektit janë vetëm një mënyrë për t'ia thelluar imazhin me përmasa të reja, për të negociuar kompleksitetin dhe shumëfaqësinë që mbart e fsheh i shënjuari i gjallë.
Ashtu si pseudonimi Maks Gjerazi, më shumë hero i heshtur se autor i sagës, mbështjell pa dalje shkrimtarin, po aq edhe fiksioni mbështillet e shkrihet me dokumentarin në tregime për t'u sintetizuar në një rrëfim më të vërtetë se vetë realiteti.
A nuk ishte më mbret se asnjëherë tjetër mbreti, ditën kur u imponua nën veshjen fiktive?
Për herë të parë
ARS GRATIA ARTIS
Pas përfundimit me sukses të plotë të punimeve të Kongresit VI, shkrimtarin e madh Tahsin K. e thirrën në Drejtorinë e Propagandës, ku e priti vetë i plotfuqishmi i fjalës së lirë proletare, shoku Milto T., për t'i sugjeruar, me këmbëngulje të mirësjellshme, që të shkruante diçka për Kongresin VI, një vepër frymëzuese dhe optimiste, me partishmëri të lartë dhe të përshkuar fund e krye nga dashuria për popullin.
Tahsini u përgjigj se ndihej i prekur ngaqë ky nder po i besohej pikërisht atij, meqë Shqipëria kishte shumë shkrimtarë dhe artistë të tjerë që mund ta kryenin këtë detyrë njëlloj si ai madje më mirë; dhe se menjëherë do t'i vihej punës për ta realizuar veprën. Pas kësaj bisede, shkrimtari i madh u kthye në shtëpi, qëndroi një copë herë duke parë me vërejtje ekranin me miza të televizorit, i zhytur në tym duhani të dredhur; pastaj fjeti një gjumë pa ëndrra.
Dy muaj më vonë, duke parë me ankth se puna krijuese për këtë vepër madhore nuk kishte shkuar më tej se një faqe e vetme dorëshkrimi e stolisur me disa zhgarravina, firma, yje dhe spirale, Tahsini kërkoi të takohej me Artistin e Popullit Abdullah S., baletmaestër nga më të shquarit, për të biseduar mundësinë e bashkëpunimit për të realizuar një balet me motive të Kongresit VI. Në bisedë ishte ftuar të merrte pjesë edhe një tjetër Artist i Popullit, kompozitori Frano Z., baletet e të cilit kishin fituar çmime kombëtare dhe ishin vlerësuar lart nga kritika.
Abdullahu tha se ideja e një baleti revolucionar me motive të Kongresit VI po e ngacmonte së tepërmi, por do të dëshironte të dëgjonte pjesë nga muzika që do të krijonte Franoja; Franoja tha se edhe ai prej kohësh mendonte për të krijuar një vepër të tillë, edhe pse më tepër të natyrës simfonike; por edhe baleti do të ishte zgjidhje e mrekullueshme, sa kohë që libretin e kishte shkruar ylli i letrave shqipe, Tahsini. Në përfundim të kësaj bisede kaq të çiltër dhe konstruktive, u arrit një kompromis: Franoja do të kompozonte një oratorio me temë nga Kongresi VI, Tahsini do të shkruante tekstin, në bazë të materialeve të asaj mbledhjeje sa politike aq edhe historike; ndërsa Abdullahu do të kujdesej për koreografinë e baletit që do të shoqëronte muzikën e kënduar.
Pak ditë pasi të tre këta krijues i vunë shpatullat punës, Franoja u takua me mikun e tij të zemrës, kineastin legjendar Sefedin H., për ta pyetur nëse oratorioja që kishte në duar mund të përshtatej në një film dokumentar me metrazh të gjatë dhe elemente artistike, të cilat do të përftoheshin nëpërmjet dramatizimit adekuat të momenteve kyçe të Kongresit VI. I vetëdijshëm për rëndësinë dialektike të këtij propozimi, por edhe për natyrën tepër delikate të kinematografisë si arti i shtatë, Sefedini vendosi të mos ndërmerrte asnjë iniciativë, pa u konsultuar më parë me shokët e sektorit të Propagandës.
Kërkoi të shihte mikun e tij të vjetër shokun Milto T. në Drejtorinë e Propagandës, dhe në bisedë e sipër i parashtroi projekt-idenë e një filmi me frymëmarrje të gjerë, dokumentar por që nuk do t'i mungonte edhe elementi artistik, me motive të Kongresit VI.
Pas kësaj bisede kokë-më-kokë mes shokësh, shoku Milto nuk humbi kohë, por i dërgoi menjëherë fjalë për të pirë një kafe shkrimtarit kolos Tahsin K., dhe në kafe e sipër i propozoi, me mirësjellje këmbëngulëse, që të shkruante skenarin e një filmi ambicioz, me temë nga Kongresi VI, për të cilin tashmë po punonte vetë legjenda e kinematografisë shqiptare Sefedin H. Siç pritej, Tahsini u përgjigj se ndihej i prekur ngaqë ky nder po i besohej pikërisht atij, meqë Shqipëria kishte shumë shkrimtarë dhe artistë të tjerë që mund ta kryenin këtë detyrë njëlloj si ai madje më mirë; dhe se menjëherë do t'i vihej punës për ta realizuar veprën.
Pas kësaj bisede, shkrimtari i madh u kthye në shtëpi, qëndroi një copë herë duke parë me vërejtje ekranin me miza të televizorit, i zhytur në tym duhani të dredhur; pastaj fjeti një gjumë pa ëndrra.
Nga rrëfimet e Maks Gjerazit
Para se të nisim leximin tonë në tregimet e Maks Gjerazit, ashtu si para çdo udhëtimi, na nevojitet pashmangshëm ndonjë informacion i vogël, ndonjë parapërgatitje minimale për klimën të themi, relievin a për ndonjë zakon idiomatik të vendit ku po shkelim.
Udhëtarë të sprovuar apo aventurierët nuk duan t'ia dijnë për këto lloje informacionesh, por një u¬dhë¬tar si unë, që dëshiron të krenohet për vendin e çuditshëm që ka zbuluar, përpiqet të përgatisë ndonjë hartë, ndonjë metaforë, të propozojë ndonjë lloj veshjeje të përshtatshme (por që s'të bën dot murg) për terrenin drejt të cilit po thërret të tjerët. Por për të shpjeguar leximin tim, më duhet fillimisht të shpjegoj se nga jam nisur për të mbërritur deri tek ai.
Le të imagjinojmë për disa çaste se mbreti i famshëm lakuriq i përrallës vdes mu gjatë procesionit të madh, fill porsa i ka shpalosur popullit të çmeritur, ndër të tjera, veshjet e papara e të magjepsura që i kanë endur rrobaqepësit cinikë. Bëhet fjalë për veshjen konceptuale mbretërore, një lloj lakmusi, të cilën vetëm të padenjët, budallenjtë ose fëmijët që nuk i kap ligji nuk do ta dallojnë dot si veshje.
Në momentin kur vdes mbreti, vdes njëkohësisht edhe garanti i madh, çertifikuesi suprem i sugjestionit të veshjeve, dhe paskëtaj shumë thjesht mund të imagjinojmë sesi veshjet e paqena do t'i trashëgojë me fronin princi i radhës e kështu lakuriqësia fuqiplotë e pushtetit, shenjtëruar me heshtjen kumbuese të mbretit, do të vijojë të transportohet më tej në histori, të përforcohet nga konspiracioni i traditës, e paqortuar, deri të arrijë gradualisht dikur në një maksimum mpiksjeje velaturash nderimi sa as fëmijët e budallenjtë nuk do ta vënë dot re mirë mungesën.
Vështruar prej skajit të vet të pafundmë, përralla ndryshon perspektivë: rrobaqepësit batakçinj do të fshihen vetiu nga fi¬llimet e ngjarjes dhe autorësia e rrobave arrogante do t'i mbetet mbretit të parë, atij që i autorizoi e solemnizoi publikisht, atij që na i la si testament me pushtetin absolut, të pakritikueshëm.
Vdekja e diktatorit, autokratit, është në fakt një lloj vdekjeje e historisë. Ngjarjet që vijojnë pas kësaj vdekjeje të dyfishtë, janë thjesht komente mbi jetën e diktatorit apo nën diktatorin.
Se ai ka ofruar dhe pastaj përmbyllur kanonin dhe kodin me të cilin trashëgimtarët e subjektet e tij do të luftojnë për të gjetur kuptim e legjitimitete më tej nëpër incidentet përditë në rrje¬dhën e kohës deri në revolucion, kur të prodhohet një diktator i ri, një autoritet tjetër, i pavarur nga i pari, i cili do ta rifusë kohën edhe një herë në shinat e historisë.
Po deri atëherë do të mbretërojë një lloj i posaçëm i anarkisë (nekroarkia?), një ring i madh në të cilin njerëzia do të konkurrojnë nën uniforma të njëjta, përshtatur prej cohërave të shenjta të mbretit....
Në një kohë të mbyllur, si një sahat muri pa akrepin e orës, personazhi "Diktatori" shërben si një akrep minutash që tejshpon si shish çdo copë të serialit; por Ai, edhe është edhe nuk është Diktatori historik që njohim: më tepër është ajo krijesa pa datëvdekjeje, plaga që vegjeton nën serume "nga fitorja në fitorje", paralel me jetën, në inkubatorët e tregimit Koma.
Në sagën e Maks Gjerazit, njërit prej nesh, koha rrethore dhe izolimi japin mjedisin e ngushtë nga ku duhet dalë për pak oksigjen, vetëm për t'u rizhytur sërish në një ajër fërkimesh midis përditshmërisë repetitive, veshur me këmishë force propagande, dhe përjetimit të zhveshur të kujtdo.
Fërkimi mes dyfishimeve, si të optikave publike/personale mbi gjërat, si ato të natyrës metamorfike (me tumorin, kafshërimin, doppelganger-in), si fërkimet midis kronikës dhe retrospektivës, humorit e frikës, apo ato të brendshmet të doublespeak-ut, nuk i heqin aspak natyrën realiste tregimeve të serisë: ashtu si mësuam me kubistët, tjetërfishimet dhe shformimet e subjektit janë vetëm një mënyrë për t'ia thelluar imazhin me përmasa të reja, për të negociuar kompleksitetin dhe shumëfaqësinë që mbart e fsheh i shënjuari i gjallë.
Ashtu si pseudonimi Maks Gjerazi, më shumë hero i heshtur se autor i sagës, mbështjell pa dalje shkrimtarin, po aq edhe fiksioni mbështillet e shkrihet me dokumentarin në tregime për t'u sintetizuar në një rrëfim më të vërtetë se vetë realiteti.
A nuk ishte më mbret se asnjëherë tjetër mbreti, ditën kur u imponua nën veshjen fiktive?
Për herë të parë
ARS GRATIA ARTIS
Pas përfundimit me sukses të plotë të punimeve të Kongresit VI, shkrimtarin e madh Tahsin K. e thirrën në Drejtorinë e Propagandës, ku e priti vetë i plotfuqishmi i fjalës së lirë proletare, shoku Milto T., për t'i sugjeruar, me këmbëngulje të mirësjellshme, që të shkruante diçka për Kongresin VI, një vepër frymëzuese dhe optimiste, me partishmëri të lartë dhe të përshkuar fund e krye nga dashuria për popullin.
Tahsini u përgjigj se ndihej i prekur ngaqë ky nder po i besohej pikërisht atij, meqë Shqipëria kishte shumë shkrimtarë dhe artistë të tjerë që mund ta kryenin këtë detyrë njëlloj si ai madje më mirë; dhe se menjëherë do t'i vihej punës për ta realizuar veprën. Pas kësaj bisede, shkrimtari i madh u kthye në shtëpi, qëndroi një copë herë duke parë me vërejtje ekranin me miza të televizorit, i zhytur në tym duhani të dredhur; pastaj fjeti një gjumë pa ëndrra.
Dy muaj më vonë, duke parë me ankth se puna krijuese për këtë vepër madhore nuk kishte shkuar më tej se një faqe e vetme dorëshkrimi e stolisur me disa zhgarravina, firma, yje dhe spirale, Tahsini kërkoi të takohej me Artistin e Popullit Abdullah S., baletmaestër nga më të shquarit, për të biseduar mundësinë e bashkëpunimit për të realizuar një balet me motive të Kongresit VI. Në bisedë ishte ftuar të merrte pjesë edhe një tjetër Artist i Popullit, kompozitori Frano Z., baletet e të cilit kishin fituar çmime kombëtare dhe ishin vlerësuar lart nga kritika.
Abdullahu tha se ideja e një baleti revolucionar me motive të Kongresit VI po e ngacmonte së tepërmi, por do të dëshironte të dëgjonte pjesë nga muzika që do të krijonte Franoja; Franoja tha se edhe ai prej kohësh mendonte për të krijuar një vepër të tillë, edhe pse më tepër të natyrës simfonike; por edhe baleti do të ishte zgjidhje e mrekullueshme, sa kohë që libretin e kishte shkruar ylli i letrave shqipe, Tahsini. Në përfundim të kësaj bisede kaq të çiltër dhe konstruktive, u arrit një kompromis: Franoja do të kompozonte një oratorio me temë nga Kongresi VI, Tahsini do të shkruante tekstin, në bazë të materialeve të asaj mbledhjeje sa politike aq edhe historike; ndërsa Abdullahu do të kujdesej për koreografinë e baletit që do të shoqëronte muzikën e kënduar.
Pak ditë pasi të tre këta krijues i vunë shpatullat punës, Franoja u takua me mikun e tij të zemrës, kineastin legjendar Sefedin H., për ta pyetur nëse oratorioja që kishte në duar mund të përshtatej në një film dokumentar me metrazh të gjatë dhe elemente artistike, të cilat do të përftoheshin nëpërmjet dramatizimit adekuat të momenteve kyçe të Kongresit VI. I vetëdijshëm për rëndësinë dialektike të këtij propozimi, por edhe për natyrën tepër delikate të kinematografisë si arti i shtatë, Sefedini vendosi të mos ndërmerrte asnjë iniciativë, pa u konsultuar më parë me shokët e sektorit të Propagandës.
Kërkoi të shihte mikun e tij të vjetër shokun Milto T. në Drejtorinë e Propagandës, dhe në bisedë e sipër i parashtroi projekt-idenë e një filmi me frymëmarrje të gjerë, dokumentar por që nuk do t'i mungonte edhe elementi artistik, me motive të Kongresit VI.
Pas kësaj bisede kokë-më-kokë mes shokësh, shoku Milto nuk humbi kohë, por i dërgoi menjëherë fjalë për të pirë një kafe shkrimtarit kolos Tahsin K., dhe në kafe e sipër i propozoi, me mirësjellje këmbëngulëse, që të shkruante skenarin e një filmi ambicioz, me temë nga Kongresi VI, për të cilin tashmë po punonte vetë legjenda e kinematografisë shqiptare Sefedin H. Siç pritej, Tahsini u përgjigj se ndihej i prekur ngaqë ky nder po i besohej pikërisht atij, meqë Shqipëria kishte shumë shkrimtarë dhe artistë të tjerë që mund ta kryenin këtë detyrë njëlloj si ai madje më mirë; dhe se menjëherë do t'i vihej punës për ta realizuar veprën.
Pas kësaj bisede, shkrimtari i madh u kthye në shtëpi, qëndroi një copë herë duke parë me vërejtje ekranin me miza të televizorit, i zhytur në tym duhani të dredhur; pastaj fjeti një gjumë pa ëndrra.
Nga rrëfimet e Maks Gjerazit
