Gjuha dhe kultura përbëjnë dy komponentë të rëndësishëm në farkëtimin e identiteteve kulturore dhe në afirmimin e identiteteve kombëtare. Në këtë drejtim, rolin e tyre të veçantë ato e fituan gjatë shekujve të nacionalizmave, ndërsa më parë nuk shërbenin akoma si një kriter bazë të ndarjes etnike të popullsive, pasi shpeshherë ato i kundërviheshin origjinës etnike në favor të komunikimit tregtar apo afërsisë kulturore dhe anasjelltas. Në fillimet e shekullit XIX në Pashallëkun e Janinës gjuha greke gëzonte statusin e një “lingua franka”, pasi ishte mjeti i vetëm që bashkonte në komunikim, komunitetet e ndryshme etnike që banonin, si shqiptarët, grekët, vllahët, hebrenjtë etj.
Ky aspekt i përdorimit të gjuhës greke nuk duhet marrë si shenjë e një turbullimi linguistik, por më së shumti hedh dritë edhe mbi karakterin “lingua franka” që luante gjuha greke në rajon, karakter që ajo e kish fituar si një trashëgimtare e qytetërimit bizantin. Botimi i Arkivit të Ali Pashës në vitin 2009 në Greqi, hedh më tepër dritë mbi kontaktet kulturore dhe me të drejtë vërejmë jo vetëm një supremaci të gjuhës greke mbi atë shqipe, por edhe ndikime të kësaj të fundit mbi greqishten. Përdorimi i gjuhës greke si gjuhë kontakti edhe me popullsitë e tjera në Pashallëkun e Janinës për shkak të rolit që ajo kishte trashëguar në rajon që nga koha e largët e Perandorisë Bizantine nuk do të thotë se nuk hyri në marrëdhënie marrje dhe dhënie me gjuhët e tjera e sidomos me shqipen që ishte edhe gjuha që fliste elita ushtarake e drejtuese e Pashallëkut dhe vet, Ali Pasha. Në këtë kohë, madje kemi të dhëna që pjesëtarë të elitës iluministe greke dinë të flasin shqip e madje bëjnë dhe përpjekje për të shkruar gramatikë të gjuhës shqipe si ishte rasti i Jani Vilaras, mjekut personal të Veli Pashës, djalit të Aliut, një figurë e shquar epirote e neoiluminizmit grek lindur me 1771 në Kithira në familjen e një mjeku dhe rritur në Janinë.
Vilara kreu studimet e veta në Padova dhe Venedik në Itali për Mjekësi, Botanikë dhe Shkenca të tjera Natyrore me përkushtim duke u bërë njëkohësisht njohës i thellë i shkencave matematikë-fizikë. Ai shkruante dhe fliste në frëngjisht, italisht dhe latinisht veç greqishtes. Jan Vilarai përmendet dhe për një fletore shënimesh gramatikore greqisht-shqip të vitit 1801 për t’u mësuar greqisht shqiptarëve, të cilët ishin të pranishëm në pashallëkun e Janinës me titull “Elemente të gramatikës greqisht-shqip” dhe dialogë (1801). Gjuhën shqipe ai e shkroi me një alfabet origjinal prej 30 germash në bazë të latinishtes dhe të greqishtes. Dorëshkrimi ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Parisit (supplément grec 251, f. 138-187). Në fund të shënimeve gjendet edhe një letër në gjuhën shqipe e shkruar me këtë alfabet nga Villarai vetë në fshatin Vokopolë i Beratit, më 30 tetor 1801, siç datohet sipas disa burimeve. Ai mendohet se është edhe autori i vargjeve që gjendeshin në mbishkrimin e kështjellës së Porto-Palermos ose Vasiliqisë si quhet kushtuar Ali Pasha Tepelenës. “Ktheni ploret o detarë, hyni në liman pa frikë/Këtu në Panormë zhurma e stuhive është fikë/Dhe mua që më shihni në qiell të çaj retë/Jam e fitores një trofe kështjelle që shkrep rrufetë/ Nuset e himariotëve më ngritën me kujdes/Armike për armiqtë, për miqtë besnike për besë!/ zili ma pat Faethoni dhe Pirrua nakar/i Tepelenës më sundoi hero Aliu i parë/ I plotfuqishëm është zot në të Epirit vende/ Dhe gjeneral Assirian/i pakrahasueshëm me shpatë dhe me mënde/Plot pesëdhjetë mijëra nën urdhra ka ushtarë/Pa frikë dhe me plot guxim armiqve ju bën ballë/ Tash në Janinë prehet Luani i pa frikë/ Prej Athinasë lindur dhe prej Marsit rritë”.
Si mund të shikohet dhe në këto vargje edhe Villarai bënte pjesë në elitën greke të Pashallëkut të Janinës që admironte personalitetin e Ali Pasha Tepelenës duke i veshur atij epitete dhe krahasime nga mitologjia, por edhe duke e krahasuar me Pirron e Epirit, krahasim që më vonë do të ndeshet vetëm në popullsinë shqiptare, por jo më në atë greke. Vargu: “zili ma pat Faethoni dhe Pirrua nakar” i japin Aliut përmasa mitike. Në pjesën e dytë të vargut të mësipërm e vazhdon himnizimin e Aliut ku Pirrua do ta kishte zili po ta shihte këtë kala madhështore. Dhe së fundi, karakterizimi i këtij heroi si bir i Athinasë dhe i ushqyer me instinktet luftarake të Arit (Marsit) shpreh faktin që Ali Pasha i takon jo vetëm historisë shqiptare, por edhe greke si është e dëshmuar dhe nga shumë historianë të kohës për admirimin që kishte popullsia greke ndaj Pashait tepelenas[1].
Kjo situatë kulturore sigurisht që do të sillte edhe ndikim gjuhësor shqiptar mbi atë grek nisur nga fakti se si e kemi shpjeguar dhe më lart në Pashallëkun e Janinës filloi të merrte jetë transformimi gjuhësor nga varianti katherusa në dhimotiki. Administrimi i Pashallëkut nga elita ushtarake shqiptare do të sillte pashmangshmërisht edhe ndikimin e gjuhës shqip, pavarësisht se në komunikimin administrativ sipas Arkivit të Ali Pashës përdorej turqishtja si gjuhë komunikimi me administratën e Portës së Lartë dhe që nga viti 1803 fillon dhe përdorimi gjuhës greke. Qyteti i Janinës qysh në mesjetën e vonë, përbënte një pikë të rëndësishme tregtare dhe vendkryqëzimesh rrugësh që të çonin në Venedik, Vjenë e Moskë, por ishte dhe pikëtakim i arealeve të greqishtes, shqipes dhe sllavishtes[2].
Gjithsesi, krahas turqishtes dhe greqishtes haset dhe gjuha shqipe e përfaqësuar nga një numër i kufizuar fjalësh. Por po të lexohen me vëmendje tekstet, sidomos ato që janë shkruar prej personash bilingë e monolingë që e njohin në një farë mase greqishten, vërehet se shqipja i ngjan një lumi të nëndheshëm, që rrjedh në një shtrat të çelur prej kohësh.[3] Interesant në dokumentin 235 është përdorimi i fjalës mëngore, një veshje tipike shqiptare me një përhapje të madhe jo vetëm në rrafshin ballkanik, por deri larg në Angli. Konica në veprën e vet Shqipëria një shkëmb i Europës Juglindore shkruan se në veshjen shqiptare ajo ka një të çarë të lirë të mëngët, për të lënë të kaloj krahu, ndërsa mëngët, të qepura vetëm në pjesën e sipërme të supeve, hidhen prapa. Ato edhe mund të përdoren, por përgjithësisht u futen krahët. Ndërsa grekët gjithmonë i fusin duart dhe nuk e kanë vënë re se nuk e kanë kuptuar këtë tipar që, nga koha e mbretërimit të mbretëreshës Elisabeta, ka tërhequr vëmendjen e një poeti të madh anglez. Në veprën e tij “Farfe Queene” (Mbretëresha e Vendit të Magjepsur”,III,kr.XV,10) Edmund Spenseri flet për mëngët që u vareshin si të shqiptarëve[4]. Konica me të drejtë e quan një pjesë organike të fustanellës dhe e vërën se ky tipar mungon në veshjen kombëtare greke të adoptuar nga shqiptarët.
Kontaktet gjuhësore për sa i përket ndikimit të gjuhës shqipe mbi gjuhën greke shtrihen në rrafshin fonetik dhe morfosintaksor. Aspekti i parë është rrafshi fonetik ku vërehet një prirje e desonarizimit të bashkëtingëlloreve të zëshme si influencë e gjuhës shqipe mbi dialektin greqisht që flitej në Epir. Kështu p.sh, emri i fshatit Dragot të Tepelenës, në këto dokumente del si Tragoti, begi për bej, Praçe për Braçe (emër njeriu, shkurtim i emrit Ibrahim). Sidoqoftë kjo është një dukuri që nuk haset shumë në trup të fjalës, kështu që kemi të bëjmë më shumë me një desonarizim grafematik[5]. Influenca e shqipes në të folurën greqisht të Epirit gjatë kësaj kohe e evidentuar kryesisht në tekstet e “helefonisë shqiptare”, tekstet e autorëve shqiptarë të shkruar në greqisht, bie në sy te shndërrimi u në o në trup të fjalëve të greqishtes[6]. Po kështu në rrafshin morfosintaksor vërehen një sërë dukurish që lidhen me bilingulalizmin shqiptaro-grek. Njëra prej tyre është përdorimi i gabuar i nyjës shquese në greqisht, pasojë e intereferencave të shqipes. Në dokumentin 218 gjejmë i psomi në vend të to psomi dhe këtu nyja e gjinisë femërore shpjegohet me faktin se emri bukë i shqipes i takon po kësaj gjinie.[7] Aspekti i dytë është në rrafshin leksikor. Në këtë rrafsh huazimet e greqishtes nga gjuha shqipe janë më të shpeshta sesa influenca në rrafshin fonetik.
Kështu në dokumentet e Arkivit të Ali Pashës hasim huazimet semantike na plino kai go to alaxhaqi mou ku folja pleno ka marrë kuptimin shlyej një detyrim. Po kështu ka shprehje të cilat janë fjalë për fjalë përkthime të shprehjeve së shqipes si për shembull: simera ja simera për sot për sot(dokumenti .705), as tou parun to kako për i marrshin të keqen(dok.437, botuesi shënon shprehje e vështirë për t’u kuptuar), na mu zisis e na su eko për më rrofsh e të paça(Dok.408), stekese me to miti për më rri me hundë(Dok.421, botuesi nuk e kupton shprehjen dhe vendos ?), na grafi apo rama ke os veloni për të shkruhet me hodhësi krahaso me shqipen pe e gjilpërë (Dok.389. Tepelenë)[8] Bashkëjetesa për një periudhë të gjatë në një formacion politik e ushtarak të përbashkët si ishte Pashallëku i Janinës i popullsive shqiptare dhe greke do të sillte pashmangshmërisht edhe influencat e ndërsjella mbi njëra-tjetrën. Në rastin e popullsisë shqiptare, kjo influencë u shfaq në aspektin ushtarak e të artit të luftës ku shqiptarët prej kohësh ishin trupa elite në rajon, mjafton të sjellim ndërmend formacionet e suksesshme të stratiotëve në Mesjetë kaq të famshme në Itali, Spanjë, Flandër, France e Angli, por edhe në trupat jeniçere të Perandorisë Otomane ku ata sërish përbënin elitën.
E lidhur ngushtë me këtë faktor ishte dhe veshja shqiptare e fustanellës dhe e mëngëve të varura që ndoshta përbëjnë influencën më të dukshme dhe akoma të pranishme të shqiptarëve në rajon. Qeverisja për një kohë të gjatë e Pashallëkut të Janinës nga elita ushtarake dhe politike shqiptare influencoi dhe në aspektin gjuhësor e kulturor duke shërbyer edhe në promovimin e dhimotikis si ishte rasti i “Ali Pashaidës”, por edhe në influenca të drejtpërdrejta në rrafshet fonetike dhe morfosintaksore. Pashallëku i Janinës si një formacion i suksesshëm politik e administrativ la një gjurmë të pashlyeshme në memorien e popullsive që banonin në territoret e tij. Hapësira që zinte dikur ky pashallëk ka qenë dhe vazhdon të jetë një kryqëzim gjuhësh e kulturash, që marrin e japin, që pasurojnë e pasurohen në rrjedhë të kohës, ndaj vlerësimi dhe studimi i kësaj kohe[9] dhe epoke mund të hedhë dritë më tepër në aspekte identitare në rajon.
[1]M.Gjoka. EPIGRAFI I NJË POETI-Vilara apo Psalidha ? Tribuna, Athinë. – 26 nëntor, 2004, f. 17
[2]Kyriazis.S.D. Kontakte gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë Tepelenës, faqe23
[3]Kyriazis.S.D. Kontakte gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë Tepelenës, faqe 25
[4]Faik Konica. Vepra 2. Shqipëria një shkëmb i Evropës Juglindore, Tiranë:Dudaj, faqe 261-262
[5]Shih për më tepër Kyriazis.S.D. Kontakte gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë Tepelenës, faqe 27
[6]Po aty, faqe 27
[7]Po aty, faqe 28
[8]Kyriazis.S.D. Kontakte gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë Tepelenës,faqe 28
[9]Kyriazis.S.D. Kontakte gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë Tepelenës,faqe 35
