Jorida Pasku, te Shekulli, shkruan për ekspozitën “Kush ka frikë nga e kuqja, e verdha, jeshilja”, të hapur në Vlorë, me punë të artistëve shqiptarë bashkëkohorë Anri Sala, Alban Muja, Adrian Paci, Driant Zeneli, Artan Shabani dhe Fani Zguro. Ekspozita, në thelb, ka dështuar, meqë nuk ka arritur të tërheqë vizitorin dhe artdashësin.
Sipas drejtuesit të galerisë, Artan Shabani:
[Q]arqet ku lëvrohet dhe pëlqehet arti figurativ, vazhdojnë t’i qëndrojnë indiferent artit bashkëkohor dhe të mos kuptojnë gjuhën që zgjedh për të komunikuar.
Në kulturën kitsch triumfon shija e vulgares dhe antiestetika. Kjo është tepër evidente edhe në arkitekturën që kemi krijuar pa identitet dhe pa harmoni. Vizitori shqiptar ende nuk ka krijuar një konfidencë me estetikën kontemporane.
Me fjalë të tjera, faji i mbetet publikut; në një kohë që, “miqtë e ekspozitës”, gjithnjë sipas Shabanit:
Janë studentët perëndimorë, më të ndjeshëm ndaj bashkëkohores, më të hapur për ta pranuar dhe kuptuar atë. Duket sikur koncepti “artist i botës” është i afërt për të gjithë këta artistë, që nuk i drejtohen vetëm një realiteti dhe artin e tyre nuk e preferojnë vetëm një grusht njerëzish.
Shto këtu edhe faktin që pothuajse të gjithë artistët pjesëmarrës ekspozojnë kryesisht në Perëndim, për të arritur në përfundimin se ekspozita rikrijon një cirkuit komunikimi ku artistë shqiptarë që krijojnë për shijet dhe për tregun e artit vizual në Perëndim, ekspozojnë veprat e tyre për një publik shqiptar që është formuar estetikisht në Perëndim.
Pse u rri larg publiku shqiptar këtyre veprave, e pyet Shabanin gazetarja.
Mosnjohja e gjuhës bashkëkohore nga pjesa që është mësuar me artin tradicional-figurativ, krijon një lloj defiçence. Paragjykimi nuk është vetëm në art, por në shumë aspekte që njerëzit i ndeshin në jetën e përditshme. Shpesh në kulturën “kitsch” triumfon shija e vulgares dhe antiestetika.
Artistët në fjalë e kanë ndërruar, ndërkohë, këtë publik me një publik tjetër, “që ka krijuar konfidencë me estetikën kontemporane”; edhe pse gjithnjë mund të pyetet se si do ta kishte krijuar ai publiku tjetër këtë “konfidencë”, sikur të ishte trajtuar me të njëjtin snobizëm nga artistët e vet.
Ja përshkrimi i një vepre të ekspozitës:
Ekspozita e merr titullin prej njërës nga punët e prezantuara, videos së Anri Salës, “Who Is Afraid of Red Yellow and Green”, e realizuar në vitin 2008. Në këtë video artisti trajton nëpërmjet planesh fikse një situatë jo të zakontë, ku merimangat endin folenë e tyre pikërisht mbi dritat e një semafori, pa iu friguar aspak tensionit që ato krijojnë.
Ç’të jetë ky tension? Ndoshta duhet parë videoja vetë, për të nxjerrë përfundimin përkatës. Mirëpo si mund të nxitesh për të parë videon, kur kjo përshkruhet në këtë mënyrë? Kujt i bëhet vonë për merimangat që thurin pezhishka në semaforët?
Vazhdon Shabani:
Kjo video është (2:35 Min) Loop; ED. Courtesy e Johnen Galerie, Berlin. Titulli i punës në ambiguitetin e vet, të bën të imagjinosh edhe mesazhin që artisti me elegancë transmeton. Kjo mund të ndodhë rastësisht teksa një natë ndalesh në rrugë apo bulevard dhe pret që të ndizet drita jeshile.
Por ajo nuk mund të ndizet. Të paktën për atë moment, jo! Sepse mbi të një merimange ka ndërtuar shtëpinë e saj, pikërisht aty mbi dritat e semaforit, në vendin më absurd të mundshëm, ku e kuqja bëhet e verdhë dhe jeshile, dhe pastaj prapë e kuqe e kështu në infinit, pa u ndalur kurrë, natë dhe ditë. Pikërisht aty.
Duke lexuar gjithë këto përshkrime të një vepre e cila, në të vërtetë, komunikon në mënyrë vizuale, më kujtohet menjëherë një thënie e Matisse: “gjëja e parë që duhet të bëjë kush dëshiron t’i kushtohet pikturës, është të presë gjuhën.”
Ti nuk duhet të bësh tjetër veçse të dokumentosh situatën dhe gjithçka është flagrante. Rikthehesh me një telekamerë të vetme dhe filmon ngjarjen, e cila shndërrohet me plane stative dhe tingulli përsëritës i semaforit, shoqërohet nga kënde te ndryshme xhirimi: afër, larg, majtas, djathtas, poshtë, pastaj prapë afër, ballore dhe kështu rrëfehet historia e merimangës në folenë e saj të endur midis të kuqes, të verdhës dhe jeshiles, midis zhurmës së ndërrimit të ngjyrave të cilat nuk krijojnë kurrfarë konflikti për të. Atëherë: “Who is afraid of red yellow and green?” Padyshim që merimanga jo!
Ndoshta publiku ka pak frikë – meqë këtu ka një kontradiktë ende të pazgjidhur.
Thotë Shabani:
Titulli i punës në ambiguitetin e vet, të bën të imagjinosh edhe mesazhin që artisti me elegancë transmeton.
Unë nuk shoh ndonjë ambiguitet në titull, përveç referencës intertekstuale te një dramë e njohur e Edward Albee (Who’s Afraid of Virginia Woolf) e cila, nga ana e vet, i referohet një kënge dikur shumë të njohur për publikun amerikan, “Who’s Afraid of the Big Bad Wolf” nga filmi The Three Little Pigs i Walt Disney-t. Të gjitha këto referenca dhe nënkuptime nuk i drejtohen publikut shqiptar, sepse ky nuk i njeh dhe nuk ka pse t’i njohë. Që këtej edhe mesazhi “me elegancë i transmetuar” mbetet pa marrës.
Who’s afraid of the Albanian public?
Më kujtohet tani edhe historia e një incidenti që ka ndodhur dikur në një galeri të njohur; një artist i madh, tepër i madh, kishte ekspozuar disa plehra çfarëdo; pastruesja turke e galerisë, gjatë turnit të natës, i kishte kujtuar këto plehra si mbeturina dhe u kishte dhënë trajtimin përkatës.
Sa herë që e kujtoj këtë histori, vë buzën në gaz; dhe e plotësoj, me mendje, me një histori që nuk ka ndodhur [ende]; një grup vizitorësh në një galeri bashkëkohore (kontemporane, siç thotë Shabani) që e kujtojnë rojen e galerisë për vepër të ekspozuar, e fotografojnë, e admirojnë duke perënduar sytë.
Natyrisht, publiku ka nevojë të edukohet, për të shijuar veprat e artit bashkëkohor – dhe jo vetëm të arteve vizuale, por edhe të muzikës, të filmit, të letërsisë, të baletit. Mass mediat nuk ndihmojnë shumë për këtë, në një kohë që shkolla ka mbetur shumë mbrapa. Në këto rrethana, barra e përpjekjeve për komunikim u mbetet artistëve, organizatorëve të ekspozitave dhe kritikëve të artit, të cilët duhet të gjejnë mënyra për të tërhequr vizitorin në galeri.
Nga ana tjetër, dhe pa kurrfarë paragjykimi për artistët shqiptarë që ekspozojnë në botë, më duhet të shtoj se nëse artin e traditës e rrezikon, rregullisht, kitsch-i, artin bashkëkohor e kërcënon, përkundrazi, bullshit-i. Edukim i publikut, në këtë rast, do të thotë imunizim ndaj të dy rreziqeve – por sa artistë do t’u shpëtonin dot pastaj filtrave?
Edhe diçka tjetër: emrat “e fortë” të ekspozitës, artistët shqiptarë të njohur në skenën ndërkombëtare të artit bashkëkohor, si:
Sala, Paci, Muja etj., bashkëpunojnë me galeri prestigjioze si: “Marian Goodman Gallery” në Nju Jork, “Hauser & Wirth” në Zyrih, “Center for Contemporary Art-CCA” në Tel Aviv, “Francesca Kaufmann Gallery” në Milano apo muzeume si “PS 1” dhe “Solomon Guggenheim Foundation” gjithashtu në Nju Jork, “Museum of Contemporary Art North” në Majami etj. Do duhej të përbënin një interes më specifik për publikun dhe veçanërisht për koleksionistët e artit bashkëkohor.
Unë këtë argument nuk e kuptoj mirë: pse vallë u dashka të tërhiqet publiku në Shqipëri nga një artist i cili ekspozon, ta zëmë, për Hauser & Wirth në Zurich? Ky argument ndoshta vlen për publikun në Zvicër, ose gjetiu në Perëndim – por kjo nuk i jep ndonjë vlerë universale. Apo vallë Shabani mendon se do të mjaftonte informacioni se këtë artistë janë celebrities, që të dyndeshin shqiptarët në galeri për t’i parë? Mua vetë ky lloj arsyetimi, në rastin më të mirë, më duket kontradiktor, sidomos në raport me vetë temën e intervistës (“në kulturë ka zënë vend vulgarja”); sepse nuk ka gjë më vulgare dhe kitsch, sa ta mbështetësh komunikimin artistik mbi konceptin e famës dhe të celebritetit.
Nje video e Alberto Sordit mbi Bienalet
Sipas drejtuesit të galerisë, Artan Shabani:
[Q]arqet ku lëvrohet dhe pëlqehet arti figurativ, vazhdojnë t’i qëndrojnë indiferent artit bashkëkohor dhe të mos kuptojnë gjuhën që zgjedh për të komunikuar.
Në kulturën kitsch triumfon shija e vulgares dhe antiestetika. Kjo është tepër evidente edhe në arkitekturën që kemi krijuar pa identitet dhe pa harmoni. Vizitori shqiptar ende nuk ka krijuar një konfidencë me estetikën kontemporane.
Me fjalë të tjera, faji i mbetet publikut; në një kohë që, “miqtë e ekspozitës”, gjithnjë sipas Shabanit:
Janë studentët perëndimorë, më të ndjeshëm ndaj bashkëkohores, më të hapur për ta pranuar dhe kuptuar atë. Duket sikur koncepti “artist i botës” është i afërt për të gjithë këta artistë, që nuk i drejtohen vetëm një realiteti dhe artin e tyre nuk e preferojnë vetëm një grusht njerëzish.
Shto këtu edhe faktin që pothuajse të gjithë artistët pjesëmarrës ekspozojnë kryesisht në Perëndim, për të arritur në përfundimin se ekspozita rikrijon një cirkuit komunikimi ku artistë shqiptarë që krijojnë për shijet dhe për tregun e artit vizual në Perëndim, ekspozojnë veprat e tyre për një publik shqiptar që është formuar estetikisht në Perëndim.
Pse u rri larg publiku shqiptar këtyre veprave, e pyet Shabanin gazetarja.
Mosnjohja e gjuhës bashkëkohore nga pjesa që është mësuar me artin tradicional-figurativ, krijon një lloj defiçence. Paragjykimi nuk është vetëm në art, por në shumë aspekte që njerëzit i ndeshin në jetën e përditshme. Shpesh në kulturën “kitsch” triumfon shija e vulgares dhe antiestetika.
Artistët në fjalë e kanë ndërruar, ndërkohë, këtë publik me një publik tjetër, “që ka krijuar konfidencë me estetikën kontemporane”; edhe pse gjithnjë mund të pyetet se si do ta kishte krijuar ai publiku tjetër këtë “konfidencë”, sikur të ishte trajtuar me të njëjtin snobizëm nga artistët e vet.
Ja përshkrimi i një vepre të ekspozitës:
Ekspozita e merr titullin prej njërës nga punët e prezantuara, videos së Anri Salës, “Who Is Afraid of Red Yellow and Green”, e realizuar në vitin 2008. Në këtë video artisti trajton nëpërmjet planesh fikse një situatë jo të zakontë, ku merimangat endin folenë e tyre pikërisht mbi dritat e një semafori, pa iu friguar aspak tensionit që ato krijojnë.
Ç’të jetë ky tension? Ndoshta duhet parë videoja vetë, për të nxjerrë përfundimin përkatës. Mirëpo si mund të nxitesh për të parë videon, kur kjo përshkruhet në këtë mënyrë? Kujt i bëhet vonë për merimangat që thurin pezhishka në semaforët?
Vazhdon Shabani:
Kjo video është (2:35 Min) Loop; ED. Courtesy e Johnen Galerie, Berlin. Titulli i punës në ambiguitetin e vet, të bën të imagjinosh edhe mesazhin që artisti me elegancë transmeton. Kjo mund të ndodhë rastësisht teksa një natë ndalesh në rrugë apo bulevard dhe pret që të ndizet drita jeshile.
Por ajo nuk mund të ndizet. Të paktën për atë moment, jo! Sepse mbi të një merimange ka ndërtuar shtëpinë e saj, pikërisht aty mbi dritat e semaforit, në vendin më absurd të mundshëm, ku e kuqja bëhet e verdhë dhe jeshile, dhe pastaj prapë e kuqe e kështu në infinit, pa u ndalur kurrë, natë dhe ditë. Pikërisht aty.
Duke lexuar gjithë këto përshkrime të një vepre e cila, në të vërtetë, komunikon në mënyrë vizuale, më kujtohet menjëherë një thënie e Matisse: “gjëja e parë që duhet të bëjë kush dëshiron t’i kushtohet pikturës, është të presë gjuhën.”
Ti nuk duhet të bësh tjetër veçse të dokumentosh situatën dhe gjithçka është flagrante. Rikthehesh me një telekamerë të vetme dhe filmon ngjarjen, e cila shndërrohet me plane stative dhe tingulli përsëritës i semaforit, shoqërohet nga kënde te ndryshme xhirimi: afër, larg, majtas, djathtas, poshtë, pastaj prapë afër, ballore dhe kështu rrëfehet historia e merimangës në folenë e saj të endur midis të kuqes, të verdhës dhe jeshiles, midis zhurmës së ndërrimit të ngjyrave të cilat nuk krijojnë kurrfarë konflikti për të. Atëherë: “Who is afraid of red yellow and green?” Padyshim që merimanga jo!
Ndoshta publiku ka pak frikë – meqë këtu ka një kontradiktë ende të pazgjidhur.
Thotë Shabani:
Titulli i punës në ambiguitetin e vet, të bën të imagjinosh edhe mesazhin që artisti me elegancë transmeton.
Unë nuk shoh ndonjë ambiguitet në titull, përveç referencës intertekstuale te një dramë e njohur e Edward Albee (Who’s Afraid of Virginia Woolf) e cila, nga ana e vet, i referohet një kënge dikur shumë të njohur për publikun amerikan, “Who’s Afraid of the Big Bad Wolf” nga filmi The Three Little Pigs i Walt Disney-t. Të gjitha këto referenca dhe nënkuptime nuk i drejtohen publikut shqiptar, sepse ky nuk i njeh dhe nuk ka pse t’i njohë. Që këtej edhe mesazhi “me elegancë i transmetuar” mbetet pa marrës.
Who’s afraid of the Albanian public?
Më kujtohet tani edhe historia e një incidenti që ka ndodhur dikur në një galeri të njohur; një artist i madh, tepër i madh, kishte ekspozuar disa plehra çfarëdo; pastruesja turke e galerisë, gjatë turnit të natës, i kishte kujtuar këto plehra si mbeturina dhe u kishte dhënë trajtimin përkatës.
Sa herë që e kujtoj këtë histori, vë buzën në gaz; dhe e plotësoj, me mendje, me një histori që nuk ka ndodhur [ende]; një grup vizitorësh në një galeri bashkëkohore (kontemporane, siç thotë Shabani) që e kujtojnë rojen e galerisë për vepër të ekspozuar, e fotografojnë, e admirojnë duke perënduar sytë.
Natyrisht, publiku ka nevojë të edukohet, për të shijuar veprat e artit bashkëkohor – dhe jo vetëm të arteve vizuale, por edhe të muzikës, të filmit, të letërsisë, të baletit. Mass mediat nuk ndihmojnë shumë për këtë, në një kohë që shkolla ka mbetur shumë mbrapa. Në këto rrethana, barra e përpjekjeve për komunikim u mbetet artistëve, organizatorëve të ekspozitave dhe kritikëve të artit, të cilët duhet të gjejnë mënyra për të tërhequr vizitorin në galeri.
Nga ana tjetër, dhe pa kurrfarë paragjykimi për artistët shqiptarë që ekspozojnë në botë, më duhet të shtoj se nëse artin e traditës e rrezikon, rregullisht, kitsch-i, artin bashkëkohor e kërcënon, përkundrazi, bullshit-i. Edukim i publikut, në këtë rast, do të thotë imunizim ndaj të dy rreziqeve – por sa artistë do t’u shpëtonin dot pastaj filtrave?
Edhe diçka tjetër: emrat “e fortë” të ekspozitës, artistët shqiptarë të njohur në skenën ndërkombëtare të artit bashkëkohor, si:
Sala, Paci, Muja etj., bashkëpunojnë me galeri prestigjioze si: “Marian Goodman Gallery” në Nju Jork, “Hauser & Wirth” në Zyrih, “Center for Contemporary Art-CCA” në Tel Aviv, “Francesca Kaufmann Gallery” në Milano apo muzeume si “PS 1” dhe “Solomon Guggenheim Foundation” gjithashtu në Nju Jork, “Museum of Contemporary Art North” në Majami etj. Do duhej të përbënin një interes më specifik për publikun dhe veçanërisht për koleksionistët e artit bashkëkohor.
Unë këtë argument nuk e kuptoj mirë: pse vallë u dashka të tërhiqet publiku në Shqipëri nga një artist i cili ekspozon, ta zëmë, për Hauser & Wirth në Zurich? Ky argument ndoshta vlen për publikun në Zvicër, ose gjetiu në Perëndim – por kjo nuk i jep ndonjë vlerë universale. Apo vallë Shabani mendon se do të mjaftonte informacioni se këtë artistë janë celebrities, që të dyndeshin shqiptarët në galeri për t’i parë? Mua vetë ky lloj arsyetimi, në rastin më të mirë, më duket kontradiktor, sidomos në raport me vetë temën e intervistës (“në kulturë ka zënë vend vulgarja”); sepse nuk ka gjë më vulgare dhe kitsch, sa ta mbështetësh komunikimin artistik mbi konceptin e famës dhe të celebritetit.
Nje video e Alberto Sordit mbi Bienalet
