Deri më sot nuk i është kushtuar asnjë studim i posaçëm vjershës Shkëndija të Migjenit, ashtu si një vargu të gjatë krijimesh të tjera të tij. Shkëndija vlerësohet në kuadër të ciklit Kangët e Ringjalljes si thirrje drejtuar kombit për t’u zgjuar dhe për të ‘flakur tej prangat’ e tij (A. Pipa), si shprehëse e tendencës drejt një triumfi, drejt një bote të re dhe një perspektive të ndritur (S. Fetiu), duke qenë shkëndija ndërkaq vetë poeti, i cili, bashkë me disa pak të tjerë, po shëndriste te ‘qiella arbnore’ dhe që populli e vështronte i lumtur (M. Gurakuqi).
Na dëshmohet ndërkaq vlerësimi që një mik i bën Migjenit për poezinë Shkëndija: “Të lindet njeriu, Zgjimi, Shkëndija, e ndonjë tjetër […] për mue janë kryevepra. Shkëndija për shembull asht vërtet e bukur, sepse ka edhe pak profeci brenda. Kjo shkëndi mund t’i napë flakë ‘tanë qiellës arbënore’”, vlerësim ndaj të cilit Migjeni reagon me fjalët “Nuk na vlejnë analizat.” (L. Radi)
Hipoteza jonë është se te Shkëndija e Migjenit kemi një variant letrar të parabolës a mitit biblik të birit të humbur. Riprodhojmë në krye të herës të dy tekstet.
Ungjilli sipas Lukës, 15: 11-32
1 U tha gjithashtu: Ishte një njeri që kishte dy djem. 12 Dhe i tha më i vogëli të atit: Atë, më jep atë që më takon nga pasuria. Dhe ua ndau atyre pasurinë. 13 Dhe pas pak ditësh, si i mblodhi të gjitha ç’kishte, djali i vogël u largua në një vend të largët, dhe atje e prishi gjithë pasurinë e tij duke jetuar si plangprishës. 14 Si i prishi të gjitha, ra uri e madhe në atë vend dhe ai filloi të mbetet ngushtë. 15 Atëhere vajti e iu ngjit një qytetari të atij vendi, i cili e dërgoi në arat e tij që të kulloste derrat. 16 dhe dëshironte të mbushte barkun me lende që hanin derrat, po askush nuk i jepte. 17 Si erdhi në vete, tha: Sa rrogëtarëve të tim eti u tepron buka dhe unë tretem nga uria! 18 Do të ngrihem e do të vete tek im atë dhe do t’i them: Atë, kam mëkatuar përpara qiellit e përpara teje; 19 dhe nuk jam më i denjë të quhem yt bir; bëmë dhe mua një nga rrogëtarët e tu. 20 Dhe u ngrit e vajti tek i ati. Dhe ndërsa ishte akoma larg, e pa i ati dhe iu dhimbs, dhe u sul, e mori për qafe dhe e mbuloi me të puthura. 21 Dhe i biri i tha: Atë, mëkatova përpara qiellit dhe përpara teje dhe nuk jam më i denjë të quhem biri yt. 22 Dhe i ati u tha shërbëtorëve të tij: Nxirrni rrobat më të mira dhe visheni, dhe vërini unazë në dorë dhe këpucë në këmbë. 23 Dhe si të sillni viçin e zgjedhur, thereni, dhe të hamë e të gëzohemi, 24 se ky im bir ishte i vdekur dhe u ngjall; i humbur ishte, dhe u gjend. Dhe filluan të bëjnë hare. 25 Ishte edhe djali i tij i madh në arë; dhe duke u kthyer, ndërsa po i afrohej shtëpisë, dëgjoi këngë e valle. 26 Dhe si thirri njërin nga shërbëtorët, e pyeti që të mësonte se ç’ishin këto. Dhe ai i tha se Yt vëlla u kthye; dhe yt atë e theri viçin e zgjedhur, se u gëzua që u kthye shëndoshë e mirë. 28 Dhe ai u nxeh dhe s’donte të hynte brenda. Atëhere pra i ati doli jashtë dhe i lutej. 29 Po ai iu përgjigj të atit dhe i tha: Ja, kaq vjet punoj për ty, dhe asnjëherë nuk dola prej urdhrit tënd, dhe mua asnjëherë nuk më dhe një kec që të gëzoj me miqtë e mi. 30 Po kur erdhi yt bir, që të hëngri gjënë me gra të përdala, për të there viçin e zgjedhur. 31 Dhe ai i tha: Bir, ti je gjithnjë me mua, dhe gjithë gjëja ime është jotja. 32 Po duhej të ngazëlleheshim e të gëzoheshim, se ky yt vëlla ishte i vdekur, dhe u ngjall, i humbur ishte, dhe u gjet.
Migjeni, Shkëndija
Nga zjarmi i votrës u shkëput një shkëndí
dhe nepër oxhak u versul në lirí,
nepër mes t’errsinës
muer udhën e qiellës
dhe në mes hyjve të natës
zû vendin e Hanës.
Ndritë shkëndi e gjallë në qiellë plot me hyje,
ndritë shpirti i ri, lidhë me t’arta nyje
nyjet e dashnís,
dashní e fëminís
për të mjeruemët në botë
që vuejnë, derdhin lotë.
Sa bukur shkëndija xhixhillon n’errsinë,
vallzon bashkë me hyje dhe andrron lumnín…
e poshtë votra fiket,
pranë saj zêmra liget,
zêmra e një plaku
i cili del té praku
dhe ngreh shkopin në hyje shkëndín për me gjetë,
rrebelin, që votrën e shtëpís e la të shkretë…
O ti fëmi i ri!
E zjarta shkëndí!
Pse votrën e le?
Më thuej: pse? Pse?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E shkëndija, hyjet, të tânë qiella arbnore
në nett e argjenta, të reja – po si hark kunore
zbret mbi shtëpija t’ona…
e na gëzoh’na, gëzoh’na…
dhe puthim agimin…
- q’ashtu rrfejmë gëzimin…
E cilësuar njëzëshëm si më e bukura e Shkrimit të Shenjtë, parabola e birit të humbur a birit plangprishës, që Krishti na rrëfen në Ungjillin e Lukës, ka frymëzuar një radhë gjenish të pikturës e skulpturës, duke lënë gjurmë të forta para së gjithash në letërsi. Dante (Komedia Hyjnore), Manxoni (Të fejuarit), Franz Kafka (Kthimi në shtëpi), André Gide (Kthimi i birit plangprishës), Rainer Maria Rilke, Gabriele D’Annunzio, Oscar Wilde, janë vetëm disa nga rikrijuesit e mitit a parabolës së birit të humbur në letërsinë e përbotshme.
Elementi bazë i analizës së krahasuar të miteve është, siç dihet, individualizimi i njësive invariante që përcaktojnë në marrëdhëniet e tyre strukturore skenarin apo modelin mitik të pandërprerë, domethënë atë që siguron transmetimin e identitetit të mitit dhe të rezistencës së tij përmes vijimësisë historike të varianteve të vet të ndryshëm.
Mund të flasim për katër elemente strukturorë kryesorë të parabolës biblike: 1. Humbja e birit 2. Kërkimi i tij 3. Rigjetja dhe gëzimi që e shoqëron këtë 4. Ndarja festive me të tjerët e ngjarjes së lumtur.
Në vijat më të përgjithshme këtë skemë strukturore e gjejmë të plotë te Shkëndija. Mund të thuhet ndërkaq se variantet paramigjenianë të parabolës së birit të humbur, përfshirë këtu edhe ato të letërsisë moderne janë “të druajtur” në raport me paratekstin, avancimi i tyre “i matur” përpara transfigurimit gjenial që i bën parabolës biblike Shkëndija e Migjenit.
Për ç’transfigurim është fjala?
Së pari, të sjellim në kujtesë thelbin e parabolës: parabola përkufizohet si trajtim i një çështjeje pragmatike përmes një tabloje të përshtatshme analoge me të. Çështja pragmatike përbën, të themi, kornizën e parabolës; tabloja, ndërkaq, parabolën e mirëfilltë.
Te Shkëndija kemi shkrirjen në një, dhe kjo nuk ndodh gjetiu, të kornizës me tablonë, të mësimit që kërkon të ngulisë Krishti: “Ju them se kështu do të bëhet gëzim në qiell për një mëkatar që pendohet, më shumë se për nëntëdhjetë e nëntë të drejtë që s’kanë nevojë për pendim.” (Lluka, 15: 7), pra, të këtij mësimi me tregimin që nis me fjalët: “Ishte një njeri që kishte dy djem. Dhe i tha më i vogëli të atit: Atë, më jep atë që më takon nga pasuria.” (Lluka, 15: 11-12) Përmes kësaj shkrirjeje të kornizës me tablonë Migjeni arrin të krijojë njëherësh edhe një variant të kryemitit biblik të rënies dhe të ringjalljes.
Kjo shkrirje sjell një varg ndryshimesh radikale:
1. Kryesori ka të bëjë me zhvendosjen e dimensionit hapësinor nga afër/larg në poshtë/lart, apo nga tokë/tokë në tokë/qiell.
Me dimensionin lart mund të lidhen e lidhen në këtë rast konceptet e dritës, të së mirës, të shpirtësisë, të rritjes, të çlirimit nga mëkati, të ringjalljes, ndërkaq me dimensionin poshtë konceptet e kundërt, të errësirës, të së keqes, të materialitetit, të rënies, të robërimit, të vdekjes.
2. Ndryshimi i dytë ka të bëjë me zgjerimin a bigëzimin e motiveve si dhe me pasurimin e korpusit të tyre.
Motivi i rebelit zgjerohet me motivin e paqëtuesit dhe shpëtimtarit; motivi i konfliktit bir-atë me motivin e konflikt atë-bir; motivi i konfliktit mes vëllezërve natyralë me motivin e dashurisë mes vëllezërve në shpirt; motivi i kthimit në shtëpi me motivin e largim-afrimit të përjetshëm; motivi i kërkimit të atit me motivin e kërkimit të birit; motivi i të shpërngulurit me motivin e largimit të vullnetshëm. Shtohen një varg motivesh të tjerë që nuk i ka parateksti biblik: motivi i dëshmimit të miqësisë, motivi i vizitës së qenieve të perëndishme a qiellore në tokë, motivi i ëndrrës, motivi i Hënës e ndonjë tjetër.
3. Ndryshimin e tretë radikal e shënjon fuqizimi i jashtëzakonshëm me elemente simbolike të një domethënieje të shumëfishtë: vatra, oxhaku, shkopi, qielli, yjet, shkëndija, vallja, puthja, kurora/unaza, Hëna e ndonjë tjetër.
Le të ndalemi pak në këtë të fundit. Shkëndija e braktis vatrën e plakun dhe zë vendin e Hanës. Konceptit antik për Hënën si ndërmjetëse mes Diellit e Tokës, Etërit e Kishës i shtojnë një funksion të ri, sipas të cilit Hëna (Kisha) merr prej Diellit (Krishtit) dritën, që ua përcjell pastaj Tokës së errët dhe njerëzimit. Mund të flasim në këtë kontekst, në rastin e poezisë Shkëndija, edhe pa ndërlidhjen e fundit, se shkëndija braktis vatrën e atin tokësor për t’iu rikthyer qiellit e një ati qiellor a shpirtëror, prej të cilëve, poezia thuajse e thotë në mënyrë implicite këtë kur flet për “dashní e fëminís”, ajo është shkëputur e ka rënë dikur. (Le të vërehet se nuk shfaqet në tekstin e Migjenit fjala-figurë atë; në vend të saj përkundër fëmijës së ri kemi plakun.) Ndërkaq përmes ndërlidhjes Diell/Krisht – Hënë/Kishë – Tokë/Njerëzim si dhe identifikimit të mëhershëm poet-shkëndijë/Hanë qasja psikanalitike do të përpiqej të zbulonte ndoshta shenjën e shprehjes së një tjetër qëndrimi të pavetëdijshëm të ish-seminaristit Millosh Gjergj Nikolla ndaj shfaqjeve të antiklerikalizmit të tij në jetë dhe në art.
Pasurimi i jashtëzakonshëm simbolik i strukturës mitike; përmbysja radikale prej orientimit horizontal (pranë/larg) në orientimin vertikal (tokë /qiell); zgjerimi motivor, krijimi i motiveve të përkundërt me të trashëguarit dhe aftësia për bashkëshoqërizimin e të dyve, largimi kaq i fortë prej variantit fillestar e njëherësh përputhshmëria deri në detajet më të vogla mes tyre – një lloj dikotomie simbiotike kundërshti – besnikëri kjo, këto e të tjera veçori e bëjnë variantin migjenian jashtëzakonisht origjinal dhe një hallkë të artë në gjerdanin e veprave të traditës letrare botërore mbi mitin e birit të humbur. Nëse ka një variant nistor, kemi ndërmend atë biblik, varianti migjenian, për hir të të gjitha cilësive të përmendura mund të cilësohet si një variant fundor, në kuptimin gjithëpërfshirës i të tjerëve dhe, guxojmë ta themi, i pakapërcyeshëm sa i takon thjeshtësisë së tij komplekse, plotësisë së tij të zgjeruar, elegancës eprore, koncentrimit të skajshëm.
Mund të shtrohet pyetja: Si është e mundur të flitet jo për një përdorim të rëndomtë, aq më pak parodizues, por të sublimuar të parateksteve mitiko-biblikë në rastin e Migjenit? E Migjenit pra, ‘çmitizuesit’ dhe ‘ateistit të madh’ të letërsisë shqipe? Kujdes! Ne u përpoqëm të provojmë se vjersha Shkëndija ngrihet mbi një substrat shumë të thellë mitik-religjioz. Na dëshmohet nga ana tjetër se Migjeni, vëzhgimit të njërit prej bashkëkohësve (Lazër Radi) për orientimin e shpallur ateist të tij, t’i jetë përgjigjur: “Kjo tregon se shkrimet e mija nuk lexohen në thellësi, por thjesht në sipërfaqe dhe e dyta, nuk asht aspak e vërtetë se jam ateist. […] unë e njoh fenë nga mbrenda dhe mospajtimet e mia janë reminishenca të gjykimeve të thella qi kam ba në vetvete. Të mos pajtohesh me diçka, nuk do me thanë se je kundra saj.” Analiza jonë, e përqendruar në të vërtetë vetëm në elementet më kryesore të lidhjeve tekst migjenian – tekst biblik, shpresojmë të ketë arritur sadopak të hedhë dritë mbi raportet – siç kemi bindjen -, intimisht komplekse e tejet të sofistikuara të Millosh Gjergj Nikollës me religjionin si dhe të japë një provë më shumë mbi gjenialitetin e tij epror.
Na dëshmohet ndërkaq vlerësimi që një mik i bën Migjenit për poezinë Shkëndija: “Të lindet njeriu, Zgjimi, Shkëndija, e ndonjë tjetër […] për mue janë kryevepra. Shkëndija për shembull asht vërtet e bukur, sepse ka edhe pak profeci brenda. Kjo shkëndi mund t’i napë flakë ‘tanë qiellës arbënore’”, vlerësim ndaj të cilit Migjeni reagon me fjalët “Nuk na vlejnë analizat.” (L. Radi)
Hipoteza jonë është se te Shkëndija e Migjenit kemi një variant letrar të parabolës a mitit biblik të birit të humbur. Riprodhojmë në krye të herës të dy tekstet.
Ungjilli sipas Lukës, 15: 11-32
1 U tha gjithashtu: Ishte një njeri që kishte dy djem. 12 Dhe i tha më i vogëli të atit: Atë, më jep atë që më takon nga pasuria. Dhe ua ndau atyre pasurinë. 13 Dhe pas pak ditësh, si i mblodhi të gjitha ç’kishte, djali i vogël u largua në një vend të largët, dhe atje e prishi gjithë pasurinë e tij duke jetuar si plangprishës. 14 Si i prishi të gjitha, ra uri e madhe në atë vend dhe ai filloi të mbetet ngushtë. 15 Atëhere vajti e iu ngjit një qytetari të atij vendi, i cili e dërgoi në arat e tij që të kulloste derrat. 16 dhe dëshironte të mbushte barkun me lende që hanin derrat, po askush nuk i jepte. 17 Si erdhi në vete, tha: Sa rrogëtarëve të tim eti u tepron buka dhe unë tretem nga uria! 18 Do të ngrihem e do të vete tek im atë dhe do t’i them: Atë, kam mëkatuar përpara qiellit e përpara teje; 19 dhe nuk jam më i denjë të quhem yt bir; bëmë dhe mua një nga rrogëtarët e tu. 20 Dhe u ngrit e vajti tek i ati. Dhe ndërsa ishte akoma larg, e pa i ati dhe iu dhimbs, dhe u sul, e mori për qafe dhe e mbuloi me të puthura. 21 Dhe i biri i tha: Atë, mëkatova përpara qiellit dhe përpara teje dhe nuk jam më i denjë të quhem biri yt. 22 Dhe i ati u tha shërbëtorëve të tij: Nxirrni rrobat më të mira dhe visheni, dhe vërini unazë në dorë dhe këpucë në këmbë. 23 Dhe si të sillni viçin e zgjedhur, thereni, dhe të hamë e të gëzohemi, 24 se ky im bir ishte i vdekur dhe u ngjall; i humbur ishte, dhe u gjend. Dhe filluan të bëjnë hare. 25 Ishte edhe djali i tij i madh në arë; dhe duke u kthyer, ndërsa po i afrohej shtëpisë, dëgjoi këngë e valle. 26 Dhe si thirri njërin nga shërbëtorët, e pyeti që të mësonte se ç’ishin këto. Dhe ai i tha se Yt vëlla u kthye; dhe yt atë e theri viçin e zgjedhur, se u gëzua që u kthye shëndoshë e mirë. 28 Dhe ai u nxeh dhe s’donte të hynte brenda. Atëhere pra i ati doli jashtë dhe i lutej. 29 Po ai iu përgjigj të atit dhe i tha: Ja, kaq vjet punoj për ty, dhe asnjëherë nuk dola prej urdhrit tënd, dhe mua asnjëherë nuk më dhe një kec që të gëzoj me miqtë e mi. 30 Po kur erdhi yt bir, që të hëngri gjënë me gra të përdala, për të there viçin e zgjedhur. 31 Dhe ai i tha: Bir, ti je gjithnjë me mua, dhe gjithë gjëja ime është jotja. 32 Po duhej të ngazëlleheshim e të gëzoheshim, se ky yt vëlla ishte i vdekur, dhe u ngjall, i humbur ishte, dhe u gjet.
Migjeni, Shkëndija
Nga zjarmi i votrës u shkëput një shkëndí
dhe nepër oxhak u versul në lirí,
nepër mes t’errsinës
muer udhën e qiellës
dhe në mes hyjve të natës
zû vendin e Hanës.
Ndritë shkëndi e gjallë në qiellë plot me hyje,
ndritë shpirti i ri, lidhë me t’arta nyje
nyjet e dashnís,
dashní e fëminís
për të mjeruemët në botë
që vuejnë, derdhin lotë.
Sa bukur shkëndija xhixhillon n’errsinë,
vallzon bashkë me hyje dhe andrron lumnín…
e poshtë votra fiket,
pranë saj zêmra liget,
zêmra e një plaku
i cili del té praku
dhe ngreh shkopin në hyje shkëndín për me gjetë,
rrebelin, që votrën e shtëpís e la të shkretë…
O ti fëmi i ri!
E zjarta shkëndí!
Pse votrën e le?
Më thuej: pse? Pse?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E shkëndija, hyjet, të tânë qiella arbnore
në nett e argjenta, të reja – po si hark kunore
zbret mbi shtëpija t’ona…
e na gëzoh’na, gëzoh’na…
dhe puthim agimin…
- q’ashtu rrfejmë gëzimin…
E cilësuar njëzëshëm si më e bukura e Shkrimit të Shenjtë, parabola e birit të humbur a birit plangprishës, që Krishti na rrëfen në Ungjillin e Lukës, ka frymëzuar një radhë gjenish të pikturës e skulpturës, duke lënë gjurmë të forta para së gjithash në letërsi. Dante (Komedia Hyjnore), Manxoni (Të fejuarit), Franz Kafka (Kthimi në shtëpi), André Gide (Kthimi i birit plangprishës), Rainer Maria Rilke, Gabriele D’Annunzio, Oscar Wilde, janë vetëm disa nga rikrijuesit e mitit a parabolës së birit të humbur në letërsinë e përbotshme.
Elementi bazë i analizës së krahasuar të miteve është, siç dihet, individualizimi i njësive invariante që përcaktojnë në marrëdhëniet e tyre strukturore skenarin apo modelin mitik të pandërprerë, domethënë atë që siguron transmetimin e identitetit të mitit dhe të rezistencës së tij përmes vijimësisë historike të varianteve të vet të ndryshëm.
Mund të flasim për katër elemente strukturorë kryesorë të parabolës biblike: 1. Humbja e birit 2. Kërkimi i tij 3. Rigjetja dhe gëzimi që e shoqëron këtë 4. Ndarja festive me të tjerët e ngjarjes së lumtur.
Në vijat më të përgjithshme këtë skemë strukturore e gjejmë të plotë te Shkëndija. Mund të thuhet ndërkaq se variantet paramigjenianë të parabolës së birit të humbur, përfshirë këtu edhe ato të letërsisë moderne janë “të druajtur” në raport me paratekstin, avancimi i tyre “i matur” përpara transfigurimit gjenial që i bën parabolës biblike Shkëndija e Migjenit.
Për ç’transfigurim është fjala?
Së pari, të sjellim në kujtesë thelbin e parabolës: parabola përkufizohet si trajtim i një çështjeje pragmatike përmes një tabloje të përshtatshme analoge me të. Çështja pragmatike përbën, të themi, kornizën e parabolës; tabloja, ndërkaq, parabolën e mirëfilltë.
Te Shkëndija kemi shkrirjen në një, dhe kjo nuk ndodh gjetiu, të kornizës me tablonë, të mësimit që kërkon të ngulisë Krishti: “Ju them se kështu do të bëhet gëzim në qiell për një mëkatar që pendohet, më shumë se për nëntëdhjetë e nëntë të drejtë që s’kanë nevojë për pendim.” (Lluka, 15: 7), pra, të këtij mësimi me tregimin që nis me fjalët: “Ishte një njeri që kishte dy djem. Dhe i tha më i vogëli të atit: Atë, më jep atë që më takon nga pasuria.” (Lluka, 15: 11-12) Përmes kësaj shkrirjeje të kornizës me tablonë Migjeni arrin të krijojë njëherësh edhe një variant të kryemitit biblik të rënies dhe të ringjalljes.
Kjo shkrirje sjell një varg ndryshimesh radikale:
1. Kryesori ka të bëjë me zhvendosjen e dimensionit hapësinor nga afër/larg në poshtë/lart, apo nga tokë/tokë në tokë/qiell.
Me dimensionin lart mund të lidhen e lidhen në këtë rast konceptet e dritës, të së mirës, të shpirtësisë, të rritjes, të çlirimit nga mëkati, të ringjalljes, ndërkaq me dimensionin poshtë konceptet e kundërt, të errësirës, të së keqes, të materialitetit, të rënies, të robërimit, të vdekjes.
2. Ndryshimi i dytë ka të bëjë me zgjerimin a bigëzimin e motiveve si dhe me pasurimin e korpusit të tyre.
Motivi i rebelit zgjerohet me motivin e paqëtuesit dhe shpëtimtarit; motivi i konfliktit bir-atë me motivin e konflikt atë-bir; motivi i konfliktit mes vëllezërve natyralë me motivin e dashurisë mes vëllezërve në shpirt; motivi i kthimit në shtëpi me motivin e largim-afrimit të përjetshëm; motivi i kërkimit të atit me motivin e kërkimit të birit; motivi i të shpërngulurit me motivin e largimit të vullnetshëm. Shtohen një varg motivesh të tjerë që nuk i ka parateksti biblik: motivi i dëshmimit të miqësisë, motivi i vizitës së qenieve të perëndishme a qiellore në tokë, motivi i ëndrrës, motivi i Hënës e ndonjë tjetër.
3. Ndryshimin e tretë radikal e shënjon fuqizimi i jashtëzakonshëm me elemente simbolike të një domethënieje të shumëfishtë: vatra, oxhaku, shkopi, qielli, yjet, shkëndija, vallja, puthja, kurora/unaza, Hëna e ndonjë tjetër.
Le të ndalemi pak në këtë të fundit. Shkëndija e braktis vatrën e plakun dhe zë vendin e Hanës. Konceptit antik për Hënën si ndërmjetëse mes Diellit e Tokës, Etërit e Kishës i shtojnë një funksion të ri, sipas të cilit Hëna (Kisha) merr prej Diellit (Krishtit) dritën, që ua përcjell pastaj Tokës së errët dhe njerëzimit. Mund të flasim në këtë kontekst, në rastin e poezisë Shkëndija, edhe pa ndërlidhjen e fundit, se shkëndija braktis vatrën e atin tokësor për t’iu rikthyer qiellit e një ati qiellor a shpirtëror, prej të cilëve, poezia thuajse e thotë në mënyrë implicite këtë kur flet për “dashní e fëminís”, ajo është shkëputur e ka rënë dikur. (Le të vërehet se nuk shfaqet në tekstin e Migjenit fjala-figurë atë; në vend të saj përkundër fëmijës së ri kemi plakun.) Ndërkaq përmes ndërlidhjes Diell/Krisht – Hënë/Kishë – Tokë/Njerëzim si dhe identifikimit të mëhershëm poet-shkëndijë/Hanë qasja psikanalitike do të përpiqej të zbulonte ndoshta shenjën e shprehjes së një tjetër qëndrimi të pavetëdijshëm të ish-seminaristit Millosh Gjergj Nikolla ndaj shfaqjeve të antiklerikalizmit të tij në jetë dhe në art.
Pasurimi i jashtëzakonshëm simbolik i strukturës mitike; përmbysja radikale prej orientimit horizontal (pranë/larg) në orientimin vertikal (tokë /qiell); zgjerimi motivor, krijimi i motiveve të përkundërt me të trashëguarit dhe aftësia për bashkëshoqërizimin e të dyve, largimi kaq i fortë prej variantit fillestar e njëherësh përputhshmëria deri në detajet më të vogla mes tyre – një lloj dikotomie simbiotike kundërshti – besnikëri kjo, këto e të tjera veçori e bëjnë variantin migjenian jashtëzakonisht origjinal dhe një hallkë të artë në gjerdanin e veprave të traditës letrare botërore mbi mitin e birit të humbur. Nëse ka një variant nistor, kemi ndërmend atë biblik, varianti migjenian, për hir të të gjitha cilësive të përmendura mund të cilësohet si një variant fundor, në kuptimin gjithëpërfshirës i të tjerëve dhe, guxojmë ta themi, i pakapërcyeshëm sa i takon thjeshtësisë së tij komplekse, plotësisë së tij të zgjeruar, elegancës eprore, koncentrimit të skajshëm.
Mund të shtrohet pyetja: Si është e mundur të flitet jo për një përdorim të rëndomtë, aq më pak parodizues, por të sublimuar të parateksteve mitiko-biblikë në rastin e Migjenit? E Migjenit pra, ‘çmitizuesit’ dhe ‘ateistit të madh’ të letërsisë shqipe? Kujdes! Ne u përpoqëm të provojmë se vjersha Shkëndija ngrihet mbi një substrat shumë të thellë mitik-religjioz. Na dëshmohet nga ana tjetër se Migjeni, vëzhgimit të njërit prej bashkëkohësve (Lazër Radi) për orientimin e shpallur ateist të tij, t’i jetë përgjigjur: “Kjo tregon se shkrimet e mija nuk lexohen në thellësi, por thjesht në sipërfaqe dhe e dyta, nuk asht aspak e vërtetë se jam ateist. […] unë e njoh fenë nga mbrenda dhe mospajtimet e mia janë reminishenca të gjykimeve të thella qi kam ba në vetvete. Të mos pajtohesh me diçka, nuk do me thanë se je kundra saj.” Analiza jonë, e përqendruar në të vërtetë vetëm në elementet më kryesore të lidhjeve tekst migjenian – tekst biblik, shpresojmë të ketë arritur sadopak të hedhë dritë mbi raportet – siç kemi bindjen -, intimisht komplekse e tejet të sofistikuara të Millosh Gjergj Nikollës me religjionin si dhe të japë një provë më shumë mbi gjenialitetin e tij epror.
