Ishte gati mesnatë, asnjë shpirt në rrugë, dhe Auron Tare e lëshoi Land Roverin me shpejtësi të lartë. Hëna e plotë nxiste përmes xhamave. Rruga e makinave ishte e re dhe e drejtë derisa, papritur, nuk kishte fare rrugë. Ne arritën në fundin e rrugës, në një fushë me baltë dhe gropa. Për një moment, ishim në fluturim. Unë ulërita, ndërsa motori po ankohej dhe një ndjesi e të qenët pa peshë u shpalos nëpër makinë.
U përplasëm përsëri në tokë, u shkundëm pak dhe u zvarritëm, duke u dridhur, por ishim mirë. “Çfarë dreqin?”, tha Tare, duke mallkuar. “Ajo doli nga hiçi!” Ne ishin në thellësi të Shqipërisë drejtuar në jug për të ndjekur rrugën e një prej vizitorëve anglezë më të famshëm të vendit, Xhorxh Gordon Bajron, baroni Bajron i Gjashtë, i cili në fillim të shekullit XIX u has me shumë surpriza këtu.
Në vitin 1809, vite përpara se ai të bëhej gjigant në letërsi siç njihet sot, Bajron ka kaluar rreth dhjetë ditë duke udhëtuar me kalë dhe në këmbë nëpër rajon, bashkë me shokun e tij të fëmijërisë dhe politikanin e ardhshëm, Xhon Kem Houbhaus. Dy meshkujt, pothuajse rreth të njëzetave, kishin udhëtuar në veri nga Greqia në Shqipëri, në atë kohë një amulli e varfër e Perandorisë Osmane. Ata medituan në rrënoja antike, u përballën me stuhi të egra dhe u strehuan te një vezir kapricioz dhe gjakatar me emrin Ali Pasha, të cilit i pëlqenin aristokratët bukuroshë anglezë, pothuajse aq shumë sa pjekja e armiqve të tij të gjallë.
Megjithatë, udhëtimi i dha Bajronit frymëzimin për një poemë narrative që ndihmoi në vlerësimin e tij si një prej zërave më të shquar të lëvizjes romantike. “Toka e Shqipërisë!” ka proklamuar në “Udhëtimi i Çajld Haroldit”, publikuar në katër pjesë mes viteve 1812 dhe 1818: “Më lejo të përkul sytë e mi/mbi ty, kujdestare e fortë e burrave të egër! Kryqi zbret, minaret e tua ngrihen dhe gjysmëhëna e zbehtë ndriçon në lugore”. Në kohëra më të vona, Shqipëria ka ofruar më pak horizont për nderim poetik. Për tri gjenerata, vendi ballkanik është kyçur nga pjesa tjetër e Europës nga diktatori komunist, Enver Hoxha.
Nga Lufta e Dytë Botërore deri disa vjet pas vdekjes së Shokut Suprem në vitin 1985, pak të huaj mund të hynin në këtë vend. Shqiptarët e kaluan ekzistencën e tyre në uri dhe privim politik, ligje të frikshme që kërkonin ekzekutimin e gjithkujt më të madh se 11 vjeç, i gjetur fajtor për konspiracion kundër shtetit. Rënia e komunizmit solli fundin e atyre ditëve të zymta, por që atëherë ka lulëzuar krimi i organizuar. Korrupsioni në vend renditet barabar me atë në Niger, sipas një raporti të 2012-s nga “Transparency International”.
Dhe, siç unë sapo mësova në një mënyrë kërcitje- kockash metaforike, puna e vendit drejt integrimit europian kërkon ende shumë përpjekje. Dhe ende, nga perspektiva e një udhëtari, nuk ka dyshim se Shqipëria po shfaqet si një prej destinacioneve më intriguese të Europës. Fshatrat janë të mrekullueshëm, 70 për qind malore dhe ushqimi mund të jetë fantastik, një miks i kuzhinës turke, greke dhe italiane: speca djegës, salca kremoze dhe mishra pikantë si suxhuk, qebapi dhe qoftet. Mund të shëtisni për ditë të tëra përmes fshatrave nën majat e larta gëlqerore.
Disa nga plazhet më të gjata të Adriatikut vezullues janë përgjatë brigjeve dhëmbë-dhëmbë. Shtigjet pyjore për t’u ngjitur kalonin nëpër liqene të ftohta dhe nën vështrimin ngultas të fajkonjve dhe ujqërve dhe pothuajse asnjë nuk ngjitet në to, për arsyen e thjeshtë se pjesa më e madhe e njerëzve as nuk e kanë idenë që ato ekzistojnë. Pra, ndërsa ndërtimet e njeriut kanë bërë më të mirën e mundshme për të shkatërruar Shqipërinë, natyra e paprekur e vendit ende frymëzon shumë emocion. Nëse kjo tingëllon pak romantike, mbase për faktin që ishim në rrugën e duhur. Unë e kisha takuar Taren më herët atë ditë në Shkodër, një qytet me rreth 84,000 banorë afër kufirit verior me Malin e Zi, ku ne sajuam një plan për të ndjekur gjurmët e Bajronit.
Tare, një anëtar i Parlamentit për Partinë opozitare Socialiste të Shqipërisë, është një nga mbrojtësit më të dëgjuar të trashëgimisë dhe turizmit të këtij vendi dhe një njohës i mirë i kohës që ka kaluar poeti në vendin e tij. “Shqiptarët e duan Bajronin”, tha Tare ndërsa pinim një kafe të fortë turke. “Ai nuk i gjykoi shqiptarët dhe shqiptarët nuk e gjykuan atë. Ai i pranoi ata dhe botën e tyre dhe ata e deshën për këtë”. Në fillim të viteve 1990, sapo Shqipëria po dilte nga izolimi, Tare formoi një kompani të vogël udhëtimi, “Auron Expeditions”, që sot demonstron mrekullitë arkeologjike të Shqipërisë.
Ai gjithashtu i çon njerëzit që të ndjekin gjurmët e Bajronit, një udhëtim i bazuar në ditarin e Houbhaus, pasi Bajroni ka shkruar vetëm disa letra për kohën që ka kaluar me Ali Pashën. “Ai ishte veçanërisht i druajtur për kohën që kaloi atje”, tha Pitër Koçren, një autor nga Kembrixh, që ka shkruar shumë libra për poetin. Udhëtimi i Bajronit fillon pak a shumë në Janinë, Greqi, dhe përfundon rreth 120 km në veriperëndim të pallatit të Ali Pashës në Tepelenë, Shqipëri. Ne duhej të ecnim në një ngushticë 50 km të gjatë që nis nga Glina, një fshat rreth 5 km në lindje të kufirit grek, deri në Tepelenë, përgjatë rrugës së vjetër të karvanëve. Çdo natë unë kthehesha në një shtrat të rehatshëm në Gjirokastër, një qytet i mirëruajtur otoman dhe vendlindja e Ismail Kadaresë, një nga shkrimtarët e vetë Shqipërisë.
Dielli ishte brutalisht i nxehtë në mëngjesin pas aventurës sonë fluturuese, kur Tare dhe Kela Qendro, asistentja e tij, më drejtuan përgjatë një rruge me baltë në anë të kodrave të Luginës së Drinos, e cila ka rreth saj ferma të pastra. “Fusha të mirëkultivuara, me ndarje të stilit anglez, dhe lumi kalonte nëpër kodra”, ka shkruar Houbhaus më 15 tetor 1809. Bajroni ka rënë dakord se peizazhi dukej i njohur. “Malet dukeshin kaledoniane me një klimë më të mirë”, ka shkruar ai në shënimet e tij të Çajld Haroldit. Tare e tha më troç: “Është Skocia me minare”. Së shpejti ne erdhëm në një kolonadë me pemë qiparisi, e cila përvijonte një rrugë që përfundonte në një teqe të vogël, një qendër shpirtërore për sektin bektashi. Përtej derës së saj të rëndë prej druri, unë gjeta një dhomë pritjeje të lyer me të gjelbër dhe tapete të bardha, si dhe një tas të madh që mbante ëmbëlsira.
Një dervish me emrin Myrteza, i cili ishte 27 vjeç dhe kishte një mjekër të gjatë katrore, na mirëpriti me gota të vogla pije të bërë vetë dhe ne ishim ulur rreth një tavoline të vogël duke folur për rilindjen e sektit. Ali Pasha kishte qenë një mbështetës i fortë i urdhrit Sufi, i cili predikon një interpretim mistik dhe liberal të islamit. Hoxha e kishte deklaruar teqenë një monument kulturor, por ai gjithashtu i kishte ndaluar të gjitha fetë. Për dekada, ndërtesa ka shërbyer si një vend për ushtrinë. “Ishte në një gjendje shumë të keqe, tmerrësisht e pistë dhe e neglizhuar kur unë e mora sërish”, tha Myrtezai, duke mbajtur një cigare “Kent”. “Tani ne po i kthehemi traditës sonë dhe njerëzit po i kthehen sërish Zotit”, shtoi ai.
Ne iu kthyem rrugës sonë me kokat e trullosura nga pija dhe ecëm për disa orë, kaluam disa nga 700 000 bunkerët që Hoxha kishte ndërtuar në rast pushtimi. Rreth mesditës, ne arritëm në Libohovë, një fshat ku Bajroni kishte vizituar pallatin e motrës së Ali Pashës. Nuk kishte mbetur asgjë përveç murit mbrojtës së kështjellës dhe një banor kishte ndërtuar shtëpinë e tij ngjitur me murin. Pulat patrullonin hyrjen. “Ne nuk e dimë se ku qëndroi Bajroni, por nuk qëndroi në pallat”, tha Tare, duke hequr këmishën nga vapa. “Dyqind vjet më vonë”, tha Qendro, “ne kalojmë të njëjtat vështirësi për të gjetur një vend për të fjetur për turistët. Kështu që ne i çojmë njerëzit në ndonjë shtëpi apo ku të mundemi.
Ne bëjmë saktësisht siç ka bërë edhe Bajroni”. Unë fjeta mirë atë natë te “Çajupi”, hoteli im i thjeshtë, por i rehatshëm në Gjirokastër, me parket me lule dhe një pikturë të madhe të fillimit të shekullit XX me luftëtarët shqiptarë në paradhomë. Ishte e vështirë të shihje mungesën e frikës te ushtarët që Bajroni dhe të tjerë e kishin proklamuar prej kohësh, pasi piktura i paraqiste ata me këpucë me majë tip elfësh. Mëngjesin tjetër unë u ula në restorantin në tarracë dhe hëngra një mëngjes me vezë, lëng, kastravecë dhe speca të kuq të pjekur të zhytur në vaj. Tare dhe unë u drejtuam sërish jashtë, këtë herë për në Saraqinishtë, një fshat i vogël ku Bajroni ka shumë mundësi të kishte qëndruar vetëm për pak orë.
Atje ne takuam një grua të vogël, mbase në fund të të tetëdhjetave, e cila ishte kaq shumë e lumtur që kalimtarë të panjohur anglishtfolës kalonin afër shtëpisë së saj, sa më mbushi krahët plot me shegë dhe “mbolli” nja dymbëdhjetë të puthura pa dhëmbë në bërrylin tim. Edhe pse po kërkonte për vende antikiteti, Bajroni pothuajse ishte i sigurt që kishte shëtitur afër një vendi të njohur sot si Antigonea, një qytet-shtet që daton nga shekulli i tretë para erës sonë, pak qindra metra larg Saraqinishtës.
Ajo ishte shkatërruar në luftërat maqedonase rreth vitit 167 para erës sonë dhe nuk ishte gërmuar në kohën e Bajronit, duke e bërë tmerrësisht të vështirë për t’u dalluar. Sot, ku vendi është një park arkeologjik dhe shkencëtarët kanë mbuluar një akropol, një agora, dhe gjurmët e një qyteti që shtrihen në 90 hektarë, që dikur do ta kishte bërë atë një nga vendbanimet më të rëndësishme të të gjithë rajonit. Bletët gumëzhinin rreth një koshereje në një pemë lisi, ndërsa unë shëtisja nëpër rrënoja dhe u ula në një gur muri për të parë luginën e Drinit.
Kristin Smart, një bibliotekare në Universitetin e Bristolit, në udhëtimin e saj të parë në Shqipëri shëtiste këtej. Ne ishim vizitorët e vetëm dhe biseduam për një moment, secili pak i çuditur për praninë e tjetrit këtu. “Unë mendoj se kushdo që pëlqen vendet arkeologjike dhe natyrën, do ta pëlqente Shqipërinë”, tha ajo. “Është vërtet mjaft e bukur, apo jo?” Ishte vërtet, dhe gjatë ditëve të tjera Tare dhe unë e kaluam kohën duke u ngjitur në rrugën tonë dhe duke shëtitur nëpër Gjirokastër, ku unë u ula në kafene dhe bisedova me një ish-mësues, që i ishte shembur bota. Unë i bleva një birrë “Korça” dhe dëgjova se si gjithçka që ai kishte ditur për mënyrën se si të jetonte në një gjendje oshënari, kishte humbur rëndësinë e saj kur u rrëzua komunizmi. Tani, shumë i moshuar për të gjetur një punë të re, ai tha se jeta e tij thuajse kishte mbaruar.
“Por fëmijët e mi…”, tha ai; “Ata kanë shpresë. Shpresë të vërtetë”. Fjalët e tij m’u fanitën drejt fundit të udhëtimit, kur udhëtimi i Bajronit vazhdonte lart në një pllajë të gjerë, përpara se të zbriste aty ku tani është rruga kryesore për në Tiranë. Unë nuk isha shumë i interesuar në ecjen në një rrugë makinash me trafik dhe kështu Tare dhe unë i dolëm nga Tepelena, ku mbetjet e pallatit të Ali Pashës qëndronin të braktisura dhe të mbushura me plehra. Një pllakë që kujtonte vizitën e poetit, varej në murin nga ana e një karburanti.
Dyqind vjet më parë, veziri e kishte trajtuar mirë Bajronin “duke më dërguar bajame dhe sherbet sheqeri, fruta dhe sheqerka 20 herë në ditë”, i ka shkruar poeti nënës së tij. Por Bajroni nuk ishte i marrë. “Ai ka pamjen e gjithçkaje tjetër nga karakteri i tij i vërtetë, sepse ai është një tiran i pamëshirshëm, fajtor i mizorive më të tmerrshme”. Unë eca rreth pallatit vetëm, duke kaluar duart nëpër muret e thërrmuar dhe duke menduar për shpresën dhe fatin. As Ali Pasha, as Bajroni nuk kishin jetuar të lumtur përgjithmonë.
Në vitin 1822, Sulltan Mahmudi II u lodh nga sfida e vezirit dhe e vrau Ali Pashën dhe kokën e tij të prerë ia sollën në Turqi, ku gjendet edhe sot. Disa vjet më vonë, në vitin 1824, Bajroni ishte i zënë duke luftuar me turqit për pavarësinë e Greqisë, kur u sëmur dhe vdiq. Ai ishte 36 vjeç. Mbase vetë Shqipëria do të ketë fat më të mirë kësaj here, por askush nuk mund të jetë i sigurt. Tani, vendi mbetet një poemë me strofat e fundit ende të pashkruara. “Unë thjesht e dua të panjohurën e Shqipërisë”, tha Tare ndërsa i jepte makinës. “Mund ta zbulosh atë vetë, veçanërisht nëse ecën”.
U përplasëm përsëri në tokë, u shkundëm pak dhe u zvarritëm, duke u dridhur, por ishim mirë. “Çfarë dreqin?”, tha Tare, duke mallkuar. “Ajo doli nga hiçi!” Ne ishin në thellësi të Shqipërisë drejtuar në jug për të ndjekur rrugën e një prej vizitorëve anglezë më të famshëm të vendit, Xhorxh Gordon Bajron, baroni Bajron i Gjashtë, i cili në fillim të shekullit XIX u has me shumë surpriza këtu.
Në vitin 1809, vite përpara se ai të bëhej gjigant në letërsi siç njihet sot, Bajron ka kaluar rreth dhjetë ditë duke udhëtuar me kalë dhe në këmbë nëpër rajon, bashkë me shokun e tij të fëmijërisë dhe politikanin e ardhshëm, Xhon Kem Houbhaus. Dy meshkujt, pothuajse rreth të njëzetave, kishin udhëtuar në veri nga Greqia në Shqipëri, në atë kohë një amulli e varfër e Perandorisë Osmane. Ata medituan në rrënoja antike, u përballën me stuhi të egra dhe u strehuan te një vezir kapricioz dhe gjakatar me emrin Ali Pasha, të cilit i pëlqenin aristokratët bukuroshë anglezë, pothuajse aq shumë sa pjekja e armiqve të tij të gjallë.
Megjithatë, udhëtimi i dha Bajronit frymëzimin për një poemë narrative që ndihmoi në vlerësimin e tij si një prej zërave më të shquar të lëvizjes romantike. “Toka e Shqipërisë!” ka proklamuar në “Udhëtimi i Çajld Haroldit”, publikuar në katër pjesë mes viteve 1812 dhe 1818: “Më lejo të përkul sytë e mi/mbi ty, kujdestare e fortë e burrave të egër! Kryqi zbret, minaret e tua ngrihen dhe gjysmëhëna e zbehtë ndriçon në lugore”. Në kohëra më të vona, Shqipëria ka ofruar më pak horizont për nderim poetik. Për tri gjenerata, vendi ballkanik është kyçur nga pjesa tjetër e Europës nga diktatori komunist, Enver Hoxha.
Nga Lufta e Dytë Botërore deri disa vjet pas vdekjes së Shokut Suprem në vitin 1985, pak të huaj mund të hynin në këtë vend. Shqiptarët e kaluan ekzistencën e tyre në uri dhe privim politik, ligje të frikshme që kërkonin ekzekutimin e gjithkujt më të madh se 11 vjeç, i gjetur fajtor për konspiracion kundër shtetit. Rënia e komunizmit solli fundin e atyre ditëve të zymta, por që atëherë ka lulëzuar krimi i organizuar. Korrupsioni në vend renditet barabar me atë në Niger, sipas një raporti të 2012-s nga “Transparency International”.
Dhe, siç unë sapo mësova në një mënyrë kërcitje- kockash metaforike, puna e vendit drejt integrimit europian kërkon ende shumë përpjekje. Dhe ende, nga perspektiva e një udhëtari, nuk ka dyshim se Shqipëria po shfaqet si një prej destinacioneve më intriguese të Europës. Fshatrat janë të mrekullueshëm, 70 për qind malore dhe ushqimi mund të jetë fantastik, një miks i kuzhinës turke, greke dhe italiane: speca djegës, salca kremoze dhe mishra pikantë si suxhuk, qebapi dhe qoftet. Mund të shëtisni për ditë të tëra përmes fshatrave nën majat e larta gëlqerore.
Disa nga plazhet më të gjata të Adriatikut vezullues janë përgjatë brigjeve dhëmbë-dhëmbë. Shtigjet pyjore për t’u ngjitur kalonin nëpër liqene të ftohta dhe nën vështrimin ngultas të fajkonjve dhe ujqërve dhe pothuajse asnjë nuk ngjitet në to, për arsyen e thjeshtë se pjesa më e madhe e njerëzve as nuk e kanë idenë që ato ekzistojnë. Pra, ndërsa ndërtimet e njeriut kanë bërë më të mirën e mundshme për të shkatërruar Shqipërinë, natyra e paprekur e vendit ende frymëzon shumë emocion. Nëse kjo tingëllon pak romantike, mbase për faktin që ishim në rrugën e duhur. Unë e kisha takuar Taren më herët atë ditë në Shkodër, një qytet me rreth 84,000 banorë afër kufirit verior me Malin e Zi, ku ne sajuam një plan për të ndjekur gjurmët e Bajronit.
Tare, një anëtar i Parlamentit për Partinë opozitare Socialiste të Shqipërisë, është një nga mbrojtësit më të dëgjuar të trashëgimisë dhe turizmit të këtij vendi dhe një njohës i mirë i kohës që ka kaluar poeti në vendin e tij. “Shqiptarët e duan Bajronin”, tha Tare ndërsa pinim një kafe të fortë turke. “Ai nuk i gjykoi shqiptarët dhe shqiptarët nuk e gjykuan atë. Ai i pranoi ata dhe botën e tyre dhe ata e deshën për këtë”. Në fillim të viteve 1990, sapo Shqipëria po dilte nga izolimi, Tare formoi një kompani të vogël udhëtimi, “Auron Expeditions”, që sot demonstron mrekullitë arkeologjike të Shqipërisë.
Ai gjithashtu i çon njerëzit që të ndjekin gjurmët e Bajronit, një udhëtim i bazuar në ditarin e Houbhaus, pasi Bajroni ka shkruar vetëm disa letra për kohën që ka kaluar me Ali Pashën. “Ai ishte veçanërisht i druajtur për kohën që kaloi atje”, tha Pitër Koçren, një autor nga Kembrixh, që ka shkruar shumë libra për poetin. Udhëtimi i Bajronit fillon pak a shumë në Janinë, Greqi, dhe përfundon rreth 120 km në veriperëndim të pallatit të Ali Pashës në Tepelenë, Shqipëri. Ne duhej të ecnim në një ngushticë 50 km të gjatë që nis nga Glina, një fshat rreth 5 km në lindje të kufirit grek, deri në Tepelenë, përgjatë rrugës së vjetër të karvanëve. Çdo natë unë kthehesha në një shtrat të rehatshëm në Gjirokastër, një qytet i mirëruajtur otoman dhe vendlindja e Ismail Kadaresë, një nga shkrimtarët e vetë Shqipërisë.
Dielli ishte brutalisht i nxehtë në mëngjesin pas aventurës sonë fluturuese, kur Tare dhe Kela Qendro, asistentja e tij, më drejtuan përgjatë një rruge me baltë në anë të kodrave të Luginës së Drinos, e cila ka rreth saj ferma të pastra. “Fusha të mirëkultivuara, me ndarje të stilit anglez, dhe lumi kalonte nëpër kodra”, ka shkruar Houbhaus më 15 tetor 1809. Bajroni ka rënë dakord se peizazhi dukej i njohur. “Malet dukeshin kaledoniane me një klimë më të mirë”, ka shkruar ai në shënimet e tij të Çajld Haroldit. Tare e tha më troç: “Është Skocia me minare”. Së shpejti ne erdhëm në një kolonadë me pemë qiparisi, e cila përvijonte një rrugë që përfundonte në një teqe të vogël, një qendër shpirtërore për sektin bektashi. Përtej derës së saj të rëndë prej druri, unë gjeta një dhomë pritjeje të lyer me të gjelbër dhe tapete të bardha, si dhe një tas të madh që mbante ëmbëlsira.
Një dervish me emrin Myrteza, i cili ishte 27 vjeç dhe kishte një mjekër të gjatë katrore, na mirëpriti me gota të vogla pije të bërë vetë dhe ne ishim ulur rreth një tavoline të vogël duke folur për rilindjen e sektit. Ali Pasha kishte qenë një mbështetës i fortë i urdhrit Sufi, i cili predikon një interpretim mistik dhe liberal të islamit. Hoxha e kishte deklaruar teqenë një monument kulturor, por ai gjithashtu i kishte ndaluar të gjitha fetë. Për dekada, ndërtesa ka shërbyer si një vend për ushtrinë. “Ishte në një gjendje shumë të keqe, tmerrësisht e pistë dhe e neglizhuar kur unë e mora sërish”, tha Myrtezai, duke mbajtur një cigare “Kent”. “Tani ne po i kthehemi traditës sonë dhe njerëzit po i kthehen sërish Zotit”, shtoi ai.
Ne iu kthyem rrugës sonë me kokat e trullosura nga pija dhe ecëm për disa orë, kaluam disa nga 700 000 bunkerët që Hoxha kishte ndërtuar në rast pushtimi. Rreth mesditës, ne arritëm në Libohovë, një fshat ku Bajroni kishte vizituar pallatin e motrës së Ali Pashës. Nuk kishte mbetur asgjë përveç murit mbrojtës së kështjellës dhe një banor kishte ndërtuar shtëpinë e tij ngjitur me murin. Pulat patrullonin hyrjen. “Ne nuk e dimë se ku qëndroi Bajroni, por nuk qëndroi në pallat”, tha Tare, duke hequr këmishën nga vapa. “Dyqind vjet më vonë”, tha Qendro, “ne kalojmë të njëjtat vështirësi për të gjetur një vend për të fjetur për turistët. Kështu që ne i çojmë njerëzit në ndonjë shtëpi apo ku të mundemi.
Ne bëjmë saktësisht siç ka bërë edhe Bajroni”. Unë fjeta mirë atë natë te “Çajupi”, hoteli im i thjeshtë, por i rehatshëm në Gjirokastër, me parket me lule dhe një pikturë të madhe të fillimit të shekullit XX me luftëtarët shqiptarë në paradhomë. Ishte e vështirë të shihje mungesën e frikës te ushtarët që Bajroni dhe të tjerë e kishin proklamuar prej kohësh, pasi piktura i paraqiste ata me këpucë me majë tip elfësh. Mëngjesin tjetër unë u ula në restorantin në tarracë dhe hëngra një mëngjes me vezë, lëng, kastravecë dhe speca të kuq të pjekur të zhytur në vaj. Tare dhe unë u drejtuam sërish jashtë, këtë herë për në Saraqinishtë, një fshat i vogël ku Bajroni ka shumë mundësi të kishte qëndruar vetëm për pak orë.
Atje ne takuam një grua të vogël, mbase në fund të të tetëdhjetave, e cila ishte kaq shumë e lumtur që kalimtarë të panjohur anglishtfolës kalonin afër shtëpisë së saj, sa më mbushi krahët plot me shegë dhe “mbolli” nja dymbëdhjetë të puthura pa dhëmbë në bërrylin tim. Edhe pse po kërkonte për vende antikiteti, Bajroni pothuajse ishte i sigurt që kishte shëtitur afër një vendi të njohur sot si Antigonea, një qytet-shtet që daton nga shekulli i tretë para erës sonë, pak qindra metra larg Saraqinishtës.
Ajo ishte shkatërruar në luftërat maqedonase rreth vitit 167 para erës sonë dhe nuk ishte gërmuar në kohën e Bajronit, duke e bërë tmerrësisht të vështirë për t’u dalluar. Sot, ku vendi është një park arkeologjik dhe shkencëtarët kanë mbuluar një akropol, një agora, dhe gjurmët e një qyteti që shtrihen në 90 hektarë, që dikur do ta kishte bërë atë një nga vendbanimet më të rëndësishme të të gjithë rajonit. Bletët gumëzhinin rreth një koshereje në një pemë lisi, ndërsa unë shëtisja nëpër rrënoja dhe u ula në një gur muri për të parë luginën e Drinit.
Kristin Smart, një bibliotekare në Universitetin e Bristolit, në udhëtimin e saj të parë në Shqipëri shëtiste këtej. Ne ishim vizitorët e vetëm dhe biseduam për një moment, secili pak i çuditur për praninë e tjetrit këtu. “Unë mendoj se kushdo që pëlqen vendet arkeologjike dhe natyrën, do ta pëlqente Shqipërinë”, tha ajo. “Është vërtet mjaft e bukur, apo jo?” Ishte vërtet, dhe gjatë ditëve të tjera Tare dhe unë e kaluam kohën duke u ngjitur në rrugën tonë dhe duke shëtitur nëpër Gjirokastër, ku unë u ula në kafene dhe bisedova me një ish-mësues, që i ishte shembur bota. Unë i bleva një birrë “Korça” dhe dëgjova se si gjithçka që ai kishte ditur për mënyrën se si të jetonte në një gjendje oshënari, kishte humbur rëndësinë e saj kur u rrëzua komunizmi. Tani, shumë i moshuar për të gjetur një punë të re, ai tha se jeta e tij thuajse kishte mbaruar.
“Por fëmijët e mi…”, tha ai; “Ata kanë shpresë. Shpresë të vërtetë”. Fjalët e tij m’u fanitën drejt fundit të udhëtimit, kur udhëtimi i Bajronit vazhdonte lart në një pllajë të gjerë, përpara se të zbriste aty ku tani është rruga kryesore për në Tiranë. Unë nuk isha shumë i interesuar në ecjen në një rrugë makinash me trafik dhe kështu Tare dhe unë i dolëm nga Tepelena, ku mbetjet e pallatit të Ali Pashës qëndronin të braktisura dhe të mbushura me plehra. Një pllakë që kujtonte vizitën e poetit, varej në murin nga ana e një karburanti.
Dyqind vjet më parë, veziri e kishte trajtuar mirë Bajronin “duke më dërguar bajame dhe sherbet sheqeri, fruta dhe sheqerka 20 herë në ditë”, i ka shkruar poeti nënës së tij. Por Bajroni nuk ishte i marrë. “Ai ka pamjen e gjithçkaje tjetër nga karakteri i tij i vërtetë, sepse ai është një tiran i pamëshirshëm, fajtor i mizorive më të tmerrshme”. Unë eca rreth pallatit vetëm, duke kaluar duart nëpër muret e thërrmuar dhe duke menduar për shpresën dhe fatin. As Ali Pasha, as Bajroni nuk kishin jetuar të lumtur përgjithmonë.
Në vitin 1822, Sulltan Mahmudi II u lodh nga sfida e vezirit dhe e vrau Ali Pashën dhe kokën e tij të prerë ia sollën në Turqi, ku gjendet edhe sot. Disa vjet më vonë, në vitin 1824, Bajroni ishte i zënë duke luftuar me turqit për pavarësinë e Greqisë, kur u sëmur dhe vdiq. Ai ishte 36 vjeç. Mbase vetë Shqipëria do të ketë fat më të mirë kësaj here, por askush nuk mund të jetë i sigurt. Tani, vendi mbetet një poemë me strofat e fundit ende të pashkruara. “Unë thjesht e dua të panjohurën e Shqipërisë”, tha Tare ndërsa i jepte makinës. “Mund ta zbulosh atë vetë, veçanërisht nëse ecën”.
