Në Tiranën e viteve ’80 ata njiheshin si çifti i profesorëve francezë. Një marrëveshje e nënshkruar nga qeveria e Enver Hoxhës dhe gjeneralit Sharl dë Gol që datonte aty nga viti 1967 i kishte lejuar çiftit Bernadette e Jean-Paul Champseix të shkelnin vendin më të izoluar të botës, Shqipërinë, në vitin 1982. Më parë kishin qenë përpara një imazhi, tani përballë tyre një realitet. Çifti Champseix qëndroi plot 6 vjet në Shqipërinë e viteve të diktaturës, ndërsa morën me vete një eksperiencë mjaft të mirë se si mësohet e nxihet dije në kohëra diktaturash. Afro 21 vjet më parë ata lanë Shqipërinë, për t’u rikthyer në vitet e demokracisë, ku vunë re se pas rënies së murit të Berlinit kishte fryrë edhe këndejpari era e demokracisë.
Profesori Jean-Paul Champseix ndodhej pak ditë më parë në Tiranë për një konferencë shkencore ndërkombëtare me titull « LETËRsia dhe qyteTI », organizuar nga fakuletiti i Filologjisë dhe Aleanca Franceze e Tiranës. Kumtesa e profesorit francez me titull « Qyteti – një cak apo një strofull për zotin K. » na sjell edhe një herë ndërmend sa i rëndësishëm ka qenë elementi i qytetit në veprat e Ismail Kadaresë.
Cila ishte tabloja e Shqipërisë në vitin 1982, kur ju erdhët për herë të parë ?
Në momentin e ardhjes në Shqipëri vumë re se këtu kishte pllakosur një krizë e madhe ekonomike. Kinezët së bashku me ndihmat e tyre ishin larguar. Shqiptarët jetonin shumë keq, madje kishin dhe mungesa në ushqim. Në këtë kohë pushteti ishte indiferent ndaj jetës materiale dhe ekonomia po shkonte drejt rrënimit. Ajo që na ra më shumë në sy ishte terrori që krijohej nga agjentët e sigurimit të shtetit.
Në një atmosferë të tillë dhe në një vend të tillë si ndiheshit ?
“Një marrëveshje e firmosur mes Enver Hoxhës dhe Sharl dë Gol lejonte që të vinin në Shqipëri pedagogë francezë dhe në Paris shkonte për të dhënë mësim një pedagog shqiptar.
Kështu së bashku me time shoqe, Bernadette-ën u vendosëm në Tiranë. Ishim të rinj dhe për ne Shqipëria qe një zbulim politik e social. Kishim vështirësi të kuptonim një shoqëria me hierarki, ishim të frikësuar. Ndjenim se njerëzit mbaheshin vetëm nga frika. Nuk dinim si të silleshim në një shoqëri që fliste pak sidomos në rrethin akademik. Në atë kohë librat e shekullit XX ishin të ndaluar. Në fakultet nuk kishte shumë të huaj ndonjë profesor kuban apo nga ndonjë vend tjetër komunist dhe ne ishim të vetmit që i përkisnim botës kapitaliste perëndimore”.
Cilat ishin raportet tuaja me studentët shqiptarë ?
“Studentët dhe stafi akademik ishin të vetmit persona me të cilët kishim kontakt të drejtpërdrejtë. Ata ishin kuriozë dhe kishin etje për dije. Për studentët që vinin kryesisht nga veriu i vendit ne ishim të huajt e parë me të cilët kontaktonin. Nganjëherë e kishim të vështirë të kuptonim se deri ku e kishim cakun të flisnim. Në një rast kur bënim studimin e librit « Germinal » të Emil Zolasë, duke u shpjeguar për jetën e minatorëve që është në qendër të këtij libri u flisnim atyre dhe për periudhën e sundimit të Napoleonit III. Po kështu kur na jepej rasti të diskutonim për një tekst që i përkiste mesjetës u tregonim me fotografi katedralen e Notre Dame, Amiens, kështjellat, në një kohë kur në Shqipëri ishte e ndaluar ushtrimi i fesë”.
Çfarë gjërash donin të dinin studentët për Francën, për një vend që i dinin gjuhën, por që nuk kishin shkuar kurrë.
“Interesoheshin për shumë çështje si psh si funskiononte sigurimi shoqëror, funksionimin e jetës, për rolin e grave në shoqëri. Përpiqeshin të qëndronin pas orëve të mësimit të bisedonim për gjëra të tjera. Këto bënin pjesë te aspekti ndërkulturor, ishte si një dritare e vogël për ta. Ata kishin një imazh të Francës : Franca republikë, Franca revolucionare, por na jepnin neve një imazh që nuk ishte ai i vërteti. Në atë kohë ne kishim marrë një autorizim të kishim një bibliotekën tonë ku kishim vepra të Voltaire-it, Diderot-së, Balzac-ut, Stendal-it, Maupassant, etj. dhe më pas me shumë vështirësi jemi përpjekur të fusim letërsi të shekullit XX si Pierre Loti-në apo Nathalie Sarrault, duke përfituar dhe nga një hapje e vogël e regjimit”.
Ju keni qenë në Shqipëri pas vdekjes së diktatorit Enver Hoxha. A vutë re ndonjë ndryshim ?
“Ndjenim se me vdekjen e Enver Hoxhës filloi emergjenca e një shoqërie. Patëm një iluzion se Ramiz Alia do të ishte një Gorbaçov dhe do të shpejtonte reformat. Ndoshta nuk pati kurajo. Politikanët shqiptarë në përgjithësi nuk patën kurajo. Gjermania asokohe bëri një propozim për ndihmë nëpërmjet Shtrausit dhe Gensherit. Më pas ndodhi rënia e murit të Berlinit dhe nuk merreshin dot më me Shqipërinë.
Të rintjë nuk i besonin më propagandës. Kishin mundësi të shihnin nëpërmjet televizorit kanalet e tv-ve fqinje dhe kuptonin ndryshimin”.
Gjatë qëndrimit gjashtë vjeçar në Tiranë ku banonit ?
“Banoja në pallatin 57, bulevardi Stalin, i ndërtuar nga kinezët. Në atë kohë kati i parë nuk kishte derë dhe ishte i rrethuar me mur. Më vonë e kuptuam se aty ishte e vendosur një qendër dëgjimi. Kuptuam se përgjoheshim nëpërmjet telefonit. Një ditë dy teknikë ia behin në derë dhe na thonë se është prishur telefoni. Ime shoqe iu gjegj se sapo folëm. Ata nuk mënuan të shtonin se e dinin vetë atë punë”.
Ju keni botuar dy libra për Shqipërinë ….
“Po. I pari është « 57, bulevard Stalin » i cili ka dalë në qarkullim në vitin 1989 që ishin kujtimet tona gjatë qëndrimit në Shqipëri dhe tjetri në vitin 1991 « L’Albanie ou la logique du desespoir » “Shqipëria ose logjika e dëshpërimit”.
Në një nga punimet tuaja ju jeni marrë me veprat e Ismail Kadaresë. Çfarë patë në krijimitarinë e tij ?
Kam punuar një temë për Ismail Kadarenë me temë « Strategjitë letrare dhe ideologjike në veprën e Kadaresë kundër realizmit socialist ». Unë u josha nga letërsia e tij së pari sepse fliste për strategji kurajoze dhe së dyti, edhe pse ishin kohë të vështira, kishte kurajon të shkruante. Më interesonte të shihja se si shkruante një artist në diktaturë. Por këtu vura re se zyrtarët donin të ulnin talentin e tij, nuk e vlerësonin. Ndërsa në Francë veprat e tij ishin përkthyer dhe ishte krijuar ideja se Kadareja ishte i privilegjuar në Shqipëri, por në fakt gjërat nuk qëndronin kështu. Asokohe doja të shtija në dorë librat e tij dhe për këtë bëra një kërkesë zyrtare, e pata shumë të vështirë që të merrja librin « Pallati i ëndrrave ».
Kadareja ka qenë disa herë kandidat për çmimin « Nobel » por nuk ka mundur dot ta marrë…
“Për mua kjo nuk është e drejtë. Ai e meriton për veprën, talentin dhe kurajon që ka. Unë e vlerësoj, si shkrimtarin, ashtu dhe njeriun Kadare. Nuk i pëlqen të shfaqet shumë në publik dhe kjo është një cilësi. Më pëlqen rezerva e tij, nuk është ekzibicionist. Ai vë veprën para, dhe është vepra që duhet të flasë”.
A është Kadareja një shkrimtar disident ?
“Ai mund të quhej një disident vetmitar. Por disidenca nuk përfshin vetëm një person. Në totalitarizëm nuk i jepet hapësirë shoqërisë civile. Kadareja dukej si armiku i toleruar, e dinte se mbrohej por pa e ditur përsenë. Në veprën e tij « Pallati i ëndërrave » kuptojmë më së mirë se si funksionon diktatura. Te libri « Dimri i madh » na jepet një pikturë e shoqërisë shqiptare, e trishtuar, e varfër, dhe një histori dashurie që përfundon keq”.
Si mendoni a bëhet letërsi e mirë në kohë diktature ?
“Them se po. Ka diktatura si ajo e Hitlerit që i la vend letërsisë, në atë kohë kemi shkëlqimin e Jungerit, ndërsa në Moskë, Stalini mbronte Pastërnakun, që, edhe pse regjimi e urrente, ai e mbrojti. Unë mendoj se Hoxha kishte konsideratë për Kadarenë, ndryshe do t’i ishte prerë koka. Për mua do të ishte interesante të dija se çfarë mendonte Hoxha për Kadarenë, këtë nuk do ta mësoj dot asnjëherë.
Kadareja në fakt nuk ka bashkëpunuar me regjimin, që të denonconte shokët e tij. Ai vetë ka kërkuar hapjen e arkivave për të vërtetuar se nuk e ka bërë një gjë të tillë. Sipas mendimit tim, Kadareja i ka dhënë një tjetër imazh Shqipërisë, madje ka mbrojtur nderin e vendit. Unë them se Kadareja ka vuajtur nga keqkuptimi se njerëzit nuk e lexonin ashtu si duhej ».
Përveç Kadaresë, cili është autori tjetër shqiptar që ju duket interesant ?
Shkrimtari Fatos Kongoli. Ai i përket një letërsie tjetër asaj postkomuniste. Kongoli na jep një tjetër imazh të njeriut të ditëve tona, flet për korrupsionin, drogën, prostitucionin, përshkruan dëmet psikologjike që i ka shkaktuar njeriut komunizmi dhe ekstraliberalizmi. Por dua të them se personazhet e tij, edhe pse të pistë a të pangrënë, ruajnë nderin dhe moralin. Ai na përshkruan kaosin dhe dëshpërimin psikologjik….
Po tani pas kaq vitesh si ju duket Shqipëria ?
« Eshtë drejt rrugës së demokracisë. Problemet janë të shumta : ekonomike, ikja e trurit, korrupsioni… Megjithatë unë shoh zhvillim. Pa diskutim që ka një të ardhme dhe kjo është evropiane, pasi Evropa të ofron një horizont ».
Nga Aida Harka : Revista Mapo
