Jerusalemi dhe shqiptarët, ç’lidhje mund të kenë mes tyre? Asnjë! Janë jo pak, por 1736 kilometra larg njëri-tjetrit. Por…mos u nxitoni! Prisni aq sa të keni kohë të shfletoni historinë mijëravjeçare të qytetit të Davidit dhe Solomonit, të Jezu Krishtit dhe profetit Muhamed dhe do të shihni se Qyteti i Shenjtë ka qenë zotërim i shqiptarëve nga viti 1831 deri në vitin 1840. Sulltani i perandorisë që shtrihej në tre kontinente, asaj Otomane, Mahmudi II, ndonëse me masakrën e 10 qershorit të vitit 1826 mendoi se do t’i jepte fund pushtetit të jeniçerëve, ku shqiptarët kishin pozitat sunduese, nuk mund ta parashikonte dot se një ditë, tetë vjet më pas, shqiptarët do të ishin përsëri kërcënimi më serioz i fronit dhe po të mos i kish ndalur Europa, ushtria e Mehmet Aliut, këtij ushtari shqiptar, do të ishte futur triumfuese në Stamboll.
Kur vjen puna te Jerusalemi dhe tokat e tjera “të shenjta”, nuk ngelet për ne shqiptarët që të përmendemi si protagonistë. Mëtimet për sundimin e këtij qyteti kanë përfshirë gjithë perandoritë euro-aziatike, gjithë kombet më të mëdha, ata të cilët më pas edhe do ta shkruanin historinë. Interesat politike dhe fetare kanë bërë që për këtë qytet, kryeqytet i dy popujve, epiqendër e tre besimeve, të flitet e të shkruhet më tepër se për çdo qytet tjetër. Për praninë e shqiptarëve në këto territore, ka qenë i njohur vetëm një episod i rëndësisë historike, të cilën ia vlen ta përmendim paraprakisht.
Kush ka lexuar libra biografiko-historikë mbi Napoleon Bonapartin e ndesh atë pothuaj në shumicën e tyre, të shpjeguar në pak faqe dhe lidhet me ngjarjen në kështjellën e Xhafas (Jaffa), shumë afër Jerusalemit. Ishte periudha e fushatës në Egjipt, kohë kur, ngadhënjyese, ushtria prej 35 mijë luftëtarësh e Napoleonit, doli nga Kajro e Aleksandria dhe mori rrugën për pushtimin e “Tokave të shenjta”. Kapërceu lehtësisht e theu rezistencat e dobëta që hasi rrugës në Gaza, deri sa ngeci para murit të një kështjelle, Xhafas, që as thyhej dhe as dorëzohej. Ishin nizamë shqiptarë ata që e mbronin. U premtoi jetën, por ata pas katër ditë luftimesh të përgjakshme në rrethim, kërkuan të merrnin dhe armët. Kështu u ra dakord, por, siç thonë historianët, pas një nate të tërë pa vënë gjumë në sy, Napoleon Bonaparti urdhëroi pushkatimin e të dorëzuarve, pothuaj të gjithë me origjinë shqiptare. Sipas autorit të biografisë “Napoleoni”, shkrimtarit rus Evgeny Viktoroviç Tarle, të therur e vrarë mizorisht më 6 dhe 7 mars 1799 ishin 10 mijë. Burime të tjera përmendin herë 2440 ushtarë, si Simon S. Montefiore, dhe herë 4100 ushtarë. Vetëm “Enciklopedia e Historisë Botërore” e William L. Langar jep shifrën më të ulët, 1200 ushtarë shqiptarë të vrarë. Më vonë, në ishullin e internimit Shën Helenë, Napoleoni shkroi: “…për të mbajtur në ruajtje një numër të konsiderueshëm të burgosurish, do të ishte e nevojshme që të shkëputeshin roje të mjaftueshme për ta, të cilat do të zvogëlonin rëndë rreshtat e ushtrisë së tij dhe në qoftë se ai do t’i kishte lejuar ata që të largohen si njerëz të lirë, ishte e arsyeshme që të besonte e të kish frikë se ata mund të rrisin radhët e trupave të Ahmed al- Jazzar”.
Po ja ku, 30 vjet më vonë, shqiptarët shfaqen përsëri në këtë rajon si protagonistë. Përsëri si ushtarë, por tashmë me pushtetin e sunduesit të Egjiptit. Me këta nizamë shqiptarë, jeniçerë të tmerrshëm, Perandoria Otomane ia kish mundur ta shtrinte pushtetin e saj në tre kontinente. Një prej këtyre ushtarëve “otomanë”, sipas burimeve enciklopedike, shqiptar nga Kavalla, por me shumë gjasa nga Zëmblaku i Maliqit të Korçës, dy vjet pas ngjarjes së Xhafas, duke shfrytëzuar me trupat e tij shqiptare boshllëkun ushtarak e politik që ish krijuar me largimin e Napoleonit, kish filluar të shtrinte autoritetin e tij ushtarak. Në një natë të 1 marsit 1811 ia kish mbërritur t’i shfaroste gjithë krerët dhe elitën e luftëtarëve Mamlukë të ftuar në kështjellën e Kajros “për kremtimin e ditëlindjes së djalit” dhe kish vendosur regjimin ushtarak, të cilin, pasi sulltani e caktoi si valiun e Egjiptit, ai e shndërroi në sundim absolut të tij. Sundimi që zgjati më se 150 vjet, në historinë e Egjiptit njihet si periudha e “pushtimit shqiptar”.
Mehmet Aliu kishte kohë që u ishte larguar frikshëm ekspeditave ushtarake në Arabi e Greqi dhe arritjes së fitoreve për llogari të sulltan Selimit e Mahmudit II. Ekspeditën në Palestinë e Siri e filloi për llogari të tij. Kjo luftë në tekstet e historisë e ka marrë emrin “Lufta turko-egjiptiane”, por në të vërtetë trupat ushtarake të Mehmet Aliut përbëheshin nga shqiptarë. Pashai në kohërat e para të sundimit pati 6000 trupa shqiptare, të cilat me kalimin e viteve i disafishoi. Justifikim për ekspeditën ishte një grindje me veliun Abdullah, pashën e Akrës, për strehimin e 6000 fshatarëve egjiptianë, të larguar për t’u shpëtuar taksave. Mehmeti e pushtoi Palestinën dhe Sirinë me lehtësi. Rezistenca e vetme iu bë në qytetin port të Akrës, që përfundimisht u dorëzua më 27 maj të vitit 1832. Jerusalemi ishte pushtuar që në dhjetor të vitit 1831.
Pas rënies së Akrës, ushtria e Mehmet Aliut marshoi drejt Anadollit. Në betejën e Konya, më 21 dhjetor 1832, i biri, Ibrahim pasha, shkatërroi ushtrinë osmane dhe para tyre nuk kishte tani asnjë pengesë ushtarake që të pengonin forcat e Ibrahimit për të marshuar përpara. Kur Mehmet Aliu shpalli qëllimin për largimin nga froni të sulltanit, Mahmud II, i alarmuar, pranoi ofertën e Rusisë për ndihmë ushtarake, gjë që nuk u pranua nga qeveritë britanike e franceze. Ata ndërhynë drejtpërdrejtë me trupa dhe diplomaci. Ndërmjetësuan një zgjidhje në maj 1833 e njohur si Konventa e Kutahia. Mehmet Aliu do të tërhiqte forcat e tij nga Anadolli në këmbim të Kretës, do të merrte të drejtën e sundimit të trashëguar në Egjipt e Arabi dhe Ibrahim Pasha do të emërohej vali i Sirisë. Ndërkohë, i biri i pashait prej kohësh ishte sistemuar me trupat e tij dhe jetonte në Jerusalem. Zot i ri i Jerusalemit ishte Ibrahim Kuqi.
“Zaptimi shqiptar 1830 – ‘40” quhet kreu 36 i pjesës së tetë, “Perandoria”, e jetëshkrimit “Jerusalemi”, ku historiani Simon Sebag Montefiore përshkruan hyrjen e shqiptarëve në qytetin e shenjtë. “…ushtria marshoi përmes qytetit si jerusalemas ‘të lumtur dhe të kënaqur’, duke festuar plot drita, kërcim dhe muzikë në rrugë. Për pesë ditë, myslimanët, grekët, françeskanët, armenët e, madje, edhe hebrenjtë qenë në qejf”. Po pse u gëzuan kaq shumë banorët e qytetit nga ardhja e shqiptarëve? Kishte më se 30 vjet që Jerusalemi shtypej nga Abdullah pasha, nipi i “Kasapit” me emrin Mustafa Krimineli dhe Haim Fahri.
Me Ibrahimin si guvernator në Siri dhe Izrael, zotërimet që u përkisnin shqiptarëve morën formën e një perandorie. Ai i tronditi myslimanët e Jerusalemit kur zëvendësoi uljen në shiltetë e jastëkët me karrigen europiane, por sidomos me pirjen e verës hapur, nga ai vetë dhe kushdo tjetër, që tani ishte i lejuar. Biri i Mehmetit, që kish fituar nofkën “Kuqua” për shkak të mjekrës së tij të kuqërremtë, sa kohë ndenji në Jerusalem, u kujdes të vendoste barazi para ligjit për tërë racat; lehtësoi shtypjen e hebrenjve e të krishterëve; ata mund të kalëronin rrugëve dhe të vishnin tesha që vishnin edhe myslimanët si dhe nuk duhej ta paguanin më taksën jizaya.
Jerusalemi kishte shekuj që ndodhej nën pushtimin turk dhe për herë të parë, nga këto reforma, po shijonin lirinë. Jerusalemi i zhytur thellë në kulturën lindore të jetesës, atë arabo-persiane, gjatë dhjetë vjetëve të sundimit shqiptar, filloi të shijojë lirinë dhe mënyrën europiane të jetesës, atë mënyrë që kishte mbi 25 vjet që po kultivohej në Egjipt. Felahinët myslimanë nuk i përtypën dot format e reja të lirisë dhe u çuan në revoltë, e cila, nga vetë Mehmet Aliu dhe i biri, Ibrahimi, u shtyp, duke i dërrmuar rebelët dhe duke rimarrë Jerusalemin. Ibrahimi ftoi europianët të vendosnin konsullatat në Jerusalem dhe për të parën herë që nga kryqëzatat, lejoi të binin kambanat e kishës.
“Shqiptarët – shkruan Simon Sebag Montefiore, në veprën ‘Jerusalemi’, qenë modernizues entuziast, që u duhej mbështetja europiane, nëse donin të zaptonin perandorinë osmane. Ibrahimi lejoi pakicat të rindreqnin ndërtesat e tyre të shkatërruara; françeskanët rregulluan Shën Saviour; hebrenjtë sefardë nisën rindërtimin e sinagogës ben Zakkai, një ndër katër sinagogat në lagjen hebreje; ashkenazët u rikthyen në sinagogën Hurva, të shkatërruar në vitin 1720”.
Në 1838-n, Mehmet Aliu njoftoi Britaninë dhe Francën se ai do të shpallte pavarësinë e Egjiptit, Sirisë dhe Palestinës nga Perandoria Osmane. Franca e përkrahte, por ishte Britania ajo që vendoste. Asaj i prishej status quo-ja e Perandorisë Osmane. Rusia kishte synimet e saj, në kuadër të Perandorisë Ruse. Në Stamboll, komandanti turk, Hafiz Pasha, e siguroi sulltanin Mahmud II se ai ishte në gjendje të mundte ushtrinë “egjiptiane” të shqiptarëve. Pasi mori pëlqimin, urdhëroi forcat e tij për të përparuar në kufirin sirian, sulmoi trupat e Ibrahimit dhe u shkatërrua në betejën e Netsibi, afër Urfa, më 24 qershor 1839.
Nga momenti në moment, Stambolli mund të binte në duart e Mehmet Aliut, por kjo gjë nuk u lejua. Mahmud II vdiq pothuajse menjëherë pas betejës dhe u pasua nga Abdylmexhidi 16-vjeçar. Fuqitë europiane dhe Qeveria britanike ndërhynë energjikisht, duke rënë dakord me Austrinë, Prusinë dhe Rusinë të nënshkruajnë Konventën e Londrës. Konventa i afronte Mehmet Aliut sundimin e trashëguar të Egjiptit, si pjesë e Perandorisë Osmane, si detyrim për t’u tërhequr nga Siria, Jerusalemi, rajonet bregdetare e malin e Libanit. Mehmet Aliu fillimisht ngurroi, duke besuar se kishte mbështetjen e Francës, gjë që i kushtoi shumë se mbështetja franceze nuk arriti kurrë ndërsa forcat detare britanike lëvizën kundër Sirisë, Jerusalemit dhe Aleksandrisë; anijet austriake bllokuan deltën e Nilit dhe bombarduan Bejrutin. Mehmet Aliu ra dakord me kushtet e Konventës. Më 27 nëntor 1840 shqiptarët ishin larguar nga Jerusalemi e Palestina, toka që britanikët i mbajtën pas kësaj nën diktatin e tyre deri në fund të Luftës së Dytë Botërore. Ushtria e mundur u reduktua me vetëm 18.000 trupa dhe Mehmet Aliut e pasardhësve të tij ju njoh e drejta të gëzojnë sundimin trashëgimor mbi Egjiptin dhe Sudanin, si mëkëmbës otomanë.
Gjurmët e këtyre ngjarjeve dhe ndikimi dhjetëvjeçar shqiptar në qytetin e Jerusalemit e territoret Siri-Palestinë, pothuajse nuk ekzistojnë në tekstet e tyre të historisë. Edhe kur përmenden, ato u atribuohen egjiptianëve, të cilët nga ana e tyre, janë kujdesur të shkulin e shuajnë çdo gjurmë të 150 vjetëve zotërim, me përjashtim të emrit të ishullit dhe lagjes më të shquar të Kajros, Zamalek. Ajo vazhdon të mbajë me pak ndryshim në shqiptim, emrin e fshatit shqiptar të origjinës të të madhit Mehmet Ali, Zëmblak, të cilin nuk ia kanë mundur ta ndërrojnë edhe pse nuk ia dinë origjinën.
Andej nga mesi i shek. XX, fytyra hyjnore e një princeshe shqiptare, Fevzia Fuat Ali, bijë e mbretit Fuad, motër e mbretit Faruk, grua e shahut të Iranit, Muhamed Reza Pahlavi, e shpallur nga Hollivudi si “Gruaja më e bukur në botë e të gjitha kohërave”, ishte i fundmi rast kur përmendej e flitej si princeshë shqiptare e jo egjiptiane. Ishte e fundit e famshme e asaj familjeje që la gjurmë të thella në europianizimin e Egjiptit dhe Jerusalemit, kohë që tani në islamin e saj kujtohet si ëndërr, “…na ishte njëherë!”. Me këtë princeshë mbyllet loja ëndërrimtare e jetës njerëzore shqiptare tej vatrës së saj. Kjo histori shqiptare e Jerusalemit dhe Egjiptit mbetet edhe sot në caqe të pastërtisë së një miti. Ata ishin të vetmit që nuk thanë asnjëherë se janë otomanë dhe kurrë nuk harruan të parathonë se janë shqiptarë.
