GJETJET DHE REKOMANDIMET KRYESORE
A. TRASHEGIMIA 1. Sistemit i kujdesit shendetesor ne Shqiperi para tranzicionit karakterizohej nga nje kontroll i forte i qeverise qendrore ne te gjitha aspektet e sistemit. Pavaresisht nga rrjeti i perhapur (i shtrire gjeresisht) i kujdesit shendetesor paresor, i cili ishte ngritur duke u perqendruar kryesisht ne kujdesin gjate shtatzanise dhe imunizimin, sistemi i kujdesit shendetesor ne Shqiperine e periudhes paratranzicionit drejtohej gjeresisht nga kujdesi dytesor. Sistemi ishte teper i centralizuar, ku Ministria e Shendetesise siguronte dhe rregullonte te gjitha sherbimet shendetesore ne vend dhe vendoste per shperndarjen e burimeve dhe emerimit e personelit te kujdesit shendetesor. Ndertimi i ambjenteve (mjeteve) te reja parapelqehej me shume sesa mirembajtja dhe vazhdimi i aktiviteteve ne infrastrukturen ekzistuese, gje e cila çoi ne perkeqesimin e konsiderueshem te ambjenteve dhe pajisjeve. Shpenzimet korrente te pamjaftueshme, terapi te vjeteruara te barnave dhe teknika mjekesore te vjeteruara rezultuan ne nje cilesi te ulet te kujdesit dhe perdorim joefikas te burimeve.
2. Trazirat civile dhe kriza ne Kosove e demtuan rende sistemin e kujdesit shendetesor gjate viteve 1990. Dhuna dhe trazirat civile sollen si pasoje nje demtim te madh te infrastruktures se kujdesit shendetesor dhe nderprerjen e sherbimeve themelore, duke perfshire ketu edhe imunizimin, si edhe programet e shendetit mjedisor si p.sh cilesia e rrjetit te ujesjelles-kanalizimeve. Pothuajse nje e treta e personelit mjekesor te vendit i braktisen vendet e punes gjate trazirave te vitit 1997. Kriza ne Kosove ne vitin 1999 e demtoi edhe me shume sistemin, duke qene se 4000 refugjate u shtruanne spitale, nderkohe qe te tjere u akomoduan ne spitale nga mungesa e vendeve te tjera per strehim. Kriza shkaktoi deme te metejshme, konsumoi nje sasi te konsiderueshme burimesh dhe i ndaloi reformat strukturore qe sapo kishin nisur ne kete sektor.
3. Nje sere reformash sektoriale u nisen nga mesi i viteve 90-te, por keto pese vitet e fundit eshte bere shume pak progres per çuarjen perpara te tyre. Nderkohe qe eshte perqendruar ne rivendosjen e sherbimeve pas ngjarjeve te fillimit dhe mesit te viteve 90-te, qeveria ka nisur gjithashtu nje sere reformash per te filluar trajtimin (adresimin) e disa dobesive te sektorit ne mesin e viteve 1990. Reformat perfshinin nje ulje ne kapacitetin e rrjetit teper te gjere te sherbimeve, decentralizimin e administrimit te kujdesit paresor ne drejtorite e shendetit publik ne rrethe dhe integrimin e atij te meparshem me funksionet e shendetit publik, privatizimin e sektorit farmaceutik dhe pjeses me te madhe te atij dentar dhe ngritjen e Institutit te Sigurimit te Kujdesit Shendetesor duke pasur parasysh nje ndryshim te deshiruar gradual te sistemit financiar shendetesor. U bene gjithashtu plane per te permiresuar ndjeshem cilesine e sistemit te kujdesit paresor nepermjet investimeve fizike dhe permiresimit te teknikave (aftesive). Keto nisma u nderprene dhe shume pak progres eshte bere ne pjesen me te madhe te sferave te reformes. Disa projekte-pilote ne organizimin e sherbimeve dhe frontin e financimeve jane nisur keto kater vitet e fundit nga te cilat jane nxjerre mesime te vlefshme. Me rishtazi, eshte bere progres inkurajues ne çeshtjet e politikes farmaceutike.
B. REZULTATET DHE SFIDAT NE FUSHEN E SHENDETESISE Rezultatet shendetesore te Shqiperise jane disi me mire se ato te vendeve me te ardhura te mesme jashte treves se Evropes dhe Azise Qendrore, por mbeten mbrapa atyre te vendeve te treves se Evropes Juglindore Pavaresisht nga progresi i arritur, rezultatet e shendetesise ne Shqiperi jane prapa atyre te vendeve ne Rajonin e Evropes Juglindore. Nderkohe qe te gjitha burimet tregojne nje permiresim te treguesve kryesore te rezultateve shendetesore, burime te tjera te dhenash japin nje tabllo te ndryshme ne lidhje me sa mire po ecen Shqiperia ne krahasim me vendet e tjera ne rajon. Sipas pjeses me te madhe te llogaritjeve, rezultatet e shendetit ne Shqiperi jane relativisht te favorshme ne krahasim me vende te tjera me te ardhura mesatare me te pakta jashte jashte rajonit te Evropes dhe Azise Qendrore, por jo me vende te tjera me te ardhura te mesatare me te pakta ne Rajonin e Evropes Juglindore. Mbi bazen e te dhenave zyrtare, Shqiperia gezon jetegjatesine me te madhe ne Ballkan – vetem dy vjet poshte mesatares Evropiane. Burime te tjera e vendosin jetegjatesine ne Shqiperi poshte asaj te vendeve te tjera ne Rajonin e Evropes Juglindore dhe tete vjet poshte mesatares evropiane. Shqiperia ka nivelin me te ulet te jetegjatesise se shendetshme ne Rajonin e Evropes Juglindore. Ne menyre te ngjashme, te dhena te vleresuara, te cilat korrigjojne raportime per shifra me te uleta qe priten, e vene Shqiperine me prapa vendeve te tjera ne Rajonin e Evropes Juglindore persa i perket vdekshmerise foshnjore.
5. Profili demografik dhe epidemiologjik i Shqiperise po ndryshon. Barra relative e semundjeve infektive po ulet nderkohe qe semundjet jo-te transmetueshme jane bere shkaku kryesor i vdekjeve ne popullesine e rritur. Semundjet infektive vazhdojne te jene nje shkak kryesor ne vdekjen e femijeve dhe foshnjave, por nuk jane me nje shkak kryesor i vdekjes tek te rriturit. Megjithese perhapja e HIV-SIDA-it vazhdon te raportohet e ulet, rreziku i transmetimit te virusit HIV eshte i larte per shkak te levizjes se popullesise dhe trafikimit te droges dhe qenieve njerezore. Semundjet jo te transmetueshme, kryesisht semundjet kardio-vaskulare dhe kanceri jane bere shkaku kryesor i vdekjeve tek te rriturit. Rastet e ketyre semundjeve priten te rriten ndjeshem, duke qene se popullesia mbi moshen 65-vjeçare do te dyfishohet ne 20 vitet e ardhshme. Disa studime tregojne se perqindja e rasteve te diabetit eshte me e larte se ne shume vende te Evropes Perendimore dhe ka te ngjare te rritet ndjeshem ne dy dhjetevjecaret e ardhshem. Nder faktoret e rinj kryesore te rrezikut shendetesor jane konsumimi i larte i duhanit, rritja e shpejte e numrit te aksidenteve rrugore dhe ndryshimi i dietave ushqimore. Sistemi i kujdesit shendetesor nuk eshte i pergatitur per t’i bere balles rritjes se semundjeve jo te transmetueshme dhe kurimin e gjate dhe te kushtueshem te tyre.
Sistemi i kujdesit shendetesor ne Shqiperi nuk eshte i pergatitur mire per t’u perballur me perqindjet e rritura te semundjeve ngjitese dhe te rreziqeve te tjera te reja shendetesore 6. Sistemi i kujdesit shendetesor ne Shqiperi nuk eshte i pergatitur mire per te perballuar rritjen e rasteve te semundjeve jo-te transmetueshme dhe rreziqeve te tjera te reja shendetesore. Nje pjese e rendesishme e kushteve te semundjeve kronike mund te parandalohet nepermjet nxitjes se menyrave te shendetshme te jeteses, ekzaminimit dhe masave te kujdesit parandalues paresor dhe dytesor. Perqendrimi i rritur i kujdesit shendetesor parandalues po behet ne kete menyre nje nevoje e ngutshme ne Shqiperi. Kapacitetet per promovimin shendetsor dhe parandalimin paresor dhe dytesor te semundjeve kardiovaskulare dhe kancerit kerkojne nje forcim te ndjeshem. Kjo do te kerkoje perpjekje ne rritje per te ngritur kapacitetet e sherbimeve te kujdesit paresor per te vleresuar ne menyren e duhur faktoret e rrezikut te pacientit dhe per te administruar ne menyre efikase kushtet e atyre qe shfaqin rreziqe te tilla. Kerkohet te behen perpjekje te perbashketa per te permiresuar kapacitetin e nxitjes se shendetit, ne menyre qe te informohet popullesia per faktoret e rinj te rrezikut shendetesor dhe per menyrat e shmangies se tyre. Trajtimi i ketyre faktoreve kerkon bashkerendimin ndersektorial dhe ofrimin e sherbimeve ndaj komunitetit lokal, si edhe forcimin e sistemit te vezhgimit. Instituti i Shendetit Publik eshte ne pozicionin e duhur per te luajtur nje rol kryesor ne keto perpjekje, por kapaciteti i tij do te kerkoje forcim te metejshem dhe burimet qe caktohen per çeshtjet e shendetit publik, perfshire ketu nxitjen e permiresimit te shendetit dhe nismat e reja te shendetit publik, si edhe informacioni shendetesor, do te duhen te rriten per te lejuar nje trajtim (adresim) efikas te ketyre çeshtjeve.
A. TRASHEGIMIA 1. Sistemit i kujdesit shendetesor ne Shqiperi para tranzicionit karakterizohej nga nje kontroll i forte i qeverise qendrore ne te gjitha aspektet e sistemit. Pavaresisht nga rrjeti i perhapur (i shtrire gjeresisht) i kujdesit shendetesor paresor, i cili ishte ngritur duke u perqendruar kryesisht ne kujdesin gjate shtatzanise dhe imunizimin, sistemi i kujdesit shendetesor ne Shqiperine e periudhes paratranzicionit drejtohej gjeresisht nga kujdesi dytesor. Sistemi ishte teper i centralizuar, ku Ministria e Shendetesise siguronte dhe rregullonte te gjitha sherbimet shendetesore ne vend dhe vendoste per shperndarjen e burimeve dhe emerimit e personelit te kujdesit shendetesor. Ndertimi i ambjenteve (mjeteve) te reja parapelqehej me shume sesa mirembajtja dhe vazhdimi i aktiviteteve ne infrastrukturen ekzistuese, gje e cila çoi ne perkeqesimin e konsiderueshem te ambjenteve dhe pajisjeve. Shpenzimet korrente te pamjaftueshme, terapi te vjeteruara te barnave dhe teknika mjekesore te vjeteruara rezultuan ne nje cilesi te ulet te kujdesit dhe perdorim joefikas te burimeve.
2. Trazirat civile dhe kriza ne Kosove e demtuan rende sistemin e kujdesit shendetesor gjate viteve 1990. Dhuna dhe trazirat civile sollen si pasoje nje demtim te madh te infrastruktures se kujdesit shendetesor dhe nderprerjen e sherbimeve themelore, duke perfshire ketu edhe imunizimin, si edhe programet e shendetit mjedisor si p.sh cilesia e rrjetit te ujesjelles-kanalizimeve. Pothuajse nje e treta e personelit mjekesor te vendit i braktisen vendet e punes gjate trazirave te vitit 1997. Kriza ne Kosove ne vitin 1999 e demtoi edhe me shume sistemin, duke qene se 4000 refugjate u shtruanne spitale, nderkohe qe te tjere u akomoduan ne spitale nga mungesa e vendeve te tjera per strehim. Kriza shkaktoi deme te metejshme, konsumoi nje sasi te konsiderueshme burimesh dhe i ndaloi reformat strukturore qe sapo kishin nisur ne kete sektor.
3. Nje sere reformash sektoriale u nisen nga mesi i viteve 90-te, por keto pese vitet e fundit eshte bere shume pak progres per çuarjen perpara te tyre. Nderkohe qe eshte perqendruar ne rivendosjen e sherbimeve pas ngjarjeve te fillimit dhe mesit te viteve 90-te, qeveria ka nisur gjithashtu nje sere reformash per te filluar trajtimin (adresimin) e disa dobesive te sektorit ne mesin e viteve 1990. Reformat perfshinin nje ulje ne kapacitetin e rrjetit teper te gjere te sherbimeve, decentralizimin e administrimit te kujdesit paresor ne drejtorite e shendetit publik ne rrethe dhe integrimin e atij te meparshem me funksionet e shendetit publik, privatizimin e sektorit farmaceutik dhe pjeses me te madhe te atij dentar dhe ngritjen e Institutit te Sigurimit te Kujdesit Shendetesor duke pasur parasysh nje ndryshim te deshiruar gradual te sistemit financiar shendetesor. U bene gjithashtu plane per te permiresuar ndjeshem cilesine e sistemit te kujdesit paresor nepermjet investimeve fizike dhe permiresimit te teknikave (aftesive). Keto nisma u nderprene dhe shume pak progres eshte bere ne pjesen me te madhe te sferave te reformes. Disa projekte-pilote ne organizimin e sherbimeve dhe frontin e financimeve jane nisur keto kater vitet e fundit nga te cilat jane nxjerre mesime te vlefshme. Me rishtazi, eshte bere progres inkurajues ne çeshtjet e politikes farmaceutike.
B. REZULTATET DHE SFIDAT NE FUSHEN E SHENDETESISE Rezultatet shendetesore te Shqiperise jane disi me mire se ato te vendeve me te ardhura te mesme jashte treves se Evropes dhe Azise Qendrore, por mbeten mbrapa atyre te vendeve te treves se Evropes Juglindore Pavaresisht nga progresi i arritur, rezultatet e shendetesise ne Shqiperi jane prapa atyre te vendeve ne Rajonin e Evropes Juglindore. Nderkohe qe te gjitha burimet tregojne nje permiresim te treguesve kryesore te rezultateve shendetesore, burime te tjera te dhenash japin nje tabllo te ndryshme ne lidhje me sa mire po ecen Shqiperia ne krahasim me vendet e tjera ne rajon. Sipas pjeses me te madhe te llogaritjeve, rezultatet e shendetit ne Shqiperi jane relativisht te favorshme ne krahasim me vende te tjera me te ardhura mesatare me te pakta jashte jashte rajonit te Evropes dhe Azise Qendrore, por jo me vende te tjera me te ardhura te mesatare me te pakta ne Rajonin e Evropes Juglindore. Mbi bazen e te dhenave zyrtare, Shqiperia gezon jetegjatesine me te madhe ne Ballkan – vetem dy vjet poshte mesatares Evropiane. Burime te tjera e vendosin jetegjatesine ne Shqiperi poshte asaj te vendeve te tjera ne Rajonin e Evropes Juglindore dhe tete vjet poshte mesatares evropiane. Shqiperia ka nivelin me te ulet te jetegjatesise se shendetshme ne Rajonin e Evropes Juglindore. Ne menyre te ngjashme, te dhena te vleresuara, te cilat korrigjojne raportime per shifra me te uleta qe priten, e vene Shqiperine me prapa vendeve te tjera ne Rajonin e Evropes Juglindore persa i perket vdekshmerise foshnjore.
5. Profili demografik dhe epidemiologjik i Shqiperise po ndryshon. Barra relative e semundjeve infektive po ulet nderkohe qe semundjet jo-te transmetueshme jane bere shkaku kryesor i vdekjeve ne popullesine e rritur. Semundjet infektive vazhdojne te jene nje shkak kryesor ne vdekjen e femijeve dhe foshnjave, por nuk jane me nje shkak kryesor i vdekjes tek te rriturit. Megjithese perhapja e HIV-SIDA-it vazhdon te raportohet e ulet, rreziku i transmetimit te virusit HIV eshte i larte per shkak te levizjes se popullesise dhe trafikimit te droges dhe qenieve njerezore. Semundjet jo te transmetueshme, kryesisht semundjet kardio-vaskulare dhe kanceri jane bere shkaku kryesor i vdekjeve tek te rriturit. Rastet e ketyre semundjeve priten te rriten ndjeshem, duke qene se popullesia mbi moshen 65-vjeçare do te dyfishohet ne 20 vitet e ardhshme. Disa studime tregojne se perqindja e rasteve te diabetit eshte me e larte se ne shume vende te Evropes Perendimore dhe ka te ngjare te rritet ndjeshem ne dy dhjetevjecaret e ardhshem. Nder faktoret e rinj kryesore te rrezikut shendetesor jane konsumimi i larte i duhanit, rritja e shpejte e numrit te aksidenteve rrugore dhe ndryshimi i dietave ushqimore. Sistemi i kujdesit shendetesor nuk eshte i pergatitur per t’i bere balles rritjes se semundjeve jo te transmetueshme dhe kurimin e gjate dhe te kushtueshem te tyre.
Sistemi i kujdesit shendetesor ne Shqiperi nuk eshte i pergatitur mire per t’u perballur me perqindjet e rritura te semundjeve ngjitese dhe te rreziqeve te tjera te reja shendetesore 6. Sistemi i kujdesit shendetesor ne Shqiperi nuk eshte i pergatitur mire per te perballuar rritjen e rasteve te semundjeve jo-te transmetueshme dhe rreziqeve te tjera te reja shendetesore. Nje pjese e rendesishme e kushteve te semundjeve kronike mund te parandalohet nepermjet nxitjes se menyrave te shendetshme te jeteses, ekzaminimit dhe masave te kujdesit parandalues paresor dhe dytesor. Perqendrimi i rritur i kujdesit shendetesor parandalues po behet ne kete menyre nje nevoje e ngutshme ne Shqiperi. Kapacitetet per promovimin shendetsor dhe parandalimin paresor dhe dytesor te semundjeve kardiovaskulare dhe kancerit kerkojne nje forcim te ndjeshem. Kjo do te kerkoje perpjekje ne rritje per te ngritur kapacitetet e sherbimeve te kujdesit paresor per te vleresuar ne menyren e duhur faktoret e rrezikut te pacientit dhe per te administruar ne menyre efikase kushtet e atyre qe shfaqin rreziqe te tilla. Kerkohet te behen perpjekje te perbashketa per te permiresuar kapacitetin e nxitjes se shendetit, ne menyre qe te informohet popullesia per faktoret e rinj te rrezikut shendetesor dhe per menyrat e shmangies se tyre. Trajtimi i ketyre faktoreve kerkon bashkerendimin ndersektorial dhe ofrimin e sherbimeve ndaj komunitetit lokal, si edhe forcimin e sistemit te vezhgimit. Instituti i Shendetit Publik eshte ne pozicionin e duhur per te luajtur nje rol kryesor ne keto perpjekje, por kapaciteti i tij do te kerkoje forcim te metejshem dhe burimet qe caktohen per çeshtjet e shendetit publik, perfshire ketu nxitjen e permiresimit te shendetit dhe nismat e reja te shendetit publik, si edhe informacioni shendetesor, do te duhen te rriten per te lejuar nje trajtim (adresim) efikas te ketyre çeshtjeve.
