Një studim i ri i pesë tabelave nga Shekulli i Dytë të zbuluara në qytetin e Durrësit japin njohuri magjepsëse mbi rolin e grave në kulturën e lashtë ilire. Kur arkeologu shqiptar Fatos Tartari gërmoi në nekropolin antik të Durrësit në vitin 1979, ai u përball me një zbulim magjepsës. Në bazamentin me beton romak të një varri monumental u gjend një urnë xhami e mbushur me lëng të zi të ngjashëm me verën, ku gjendeshin mbetje organike farash bimësh, dy enë të vogla qelqi (unguetarium), një stilet kocke dhe një libërth dylli të ruajtur në gjendje shumë të mirë.
“Kompleksi monumental qe një zbulim i rrallë, duke filluar nga fakti që vera nuk kishte avulluar për gati dy mijëvjeçarë,” shpjegon Eduard Shehi, një arkeolog i Institutit të Arkeologjisë në qytetin e Durrësit.
“Fakti që tabelat e dyllit qenë ruajtur në gjendje shumë të mirë brenda lëngut është një rastësi e çuditshme kimike që duhet të analizohet dhe kuptohet,” shtoi ai.
Tabelat qenë magazinuar në muzeun arkeologjik të Durrësit për më shumë se 40 vjet, por vitin e kaluar, për shkak se kishin nevojë urgjente për restaurim, ato u dërguan në muzeun e Mainzit në Gjermani, një qendër e njohur botërisht për arkeologjinë.
Në Gjermani, restauruesit u habitën teksa zbuluan se poshtë shtresës së dyllit, tabelat nuk qenë me dru, siç mendohej më herët, por me fildish, gjë që rigjallëroi interesin për studimin e tyre. Tabelat u kthyen në shtëpi pas një restaurimi të kujdesshëm ku arkeologë shqiptarë dhe gjermanë iu futën punës së ngadaltë dhe të lodhshme të deshifrimit të shkrimit mbi tabela, duke zbuluar detaje të reja mbi jetën e ish kolonisë romake të Dyrrahiumit në shekullin e dytë të Pas Krishtit. Qyteti kryesor port shqiptar i Durrësit, i njohur në antikitet me emrat Dyrrahium apo Epidamnos, ka qenë vazhdimisht i banuar që nga shekulli i shtatë Para Krishtit. Pas luftërave Iliro-Romake që përfunduan në vitin 229 PK me disfatën finale të ilirëve, qyteti kaloi nën sundimin romak, nën të cilin u zhvillua si një bazë e rëndësishme ushtarake dhe detare.
Zbulimi i tabelave me dyll ende të paprekur është shumë i pazakontë për shkak se fildishi tkurret kur humbet lagështi dhe shkëputet nga dylli, i cili me kalimin e kohës thërrmohet.
“Zbulimi i një tabele fildishi me dyll është unik për Shqipërinë, ka vetëm pak të tilla të zbuluara në Egjipt por asnjë tjetër të gjetur në Europën kontinentale,” tha ai.
Në antikitet dhe deri në mesjetë tabela të tilla përdoreshin për të shkruar me pendë. Për shkak të krehërit dhe artefakteve të tjera të gjetura në varr, besohet se ai i përkiste një gruaje të pasur dhe ndoshta aristokratike. Kur u zbuluan, tabelat besohej se qenë një kontratë martesore apo akt trashëgimie. Gjithsesi, një analizë e mëvonë nga kërkuesit zbuloi se ato në fakt qenë libra borxhesh të shkruara në latinisht me data ekzakte se kur paratë qenë dhënë kredi si dhe shumat plus interesat.
“Në disa raste qenë regjistruar borxhe të mëdha, deri në 2 mijë denarii,” thotë Shehi.
“Në krahasim me pagën vjetore të një ushtari romak që në atë kohë qe vetëm 200 denarii – monedha romake argjenti,” shtoi ai.
Sipas Shehit, analizat e shkrimit kanë zbuluar se vetëm një person i regjistroi borxhet, ai besohet se është gruaja e varrosur në këtë varr.
“Megjithëse tabelat janë ende duke u studiuar, shumat kolosale të borxheve zbulojnë jo vetëm fuqinë ekonomike të qytetit por edhe sjellin një dimension të ri në rolin shoqëror që gratë luanin në qytet,” tha ai.
Shehi vërejti se në Greqinë dhe Romën e lashtë, gratë qenë kufizuar në shtëpi dhe shpesh konsideroheshin të rëndësishme vetëm për riprodhim. Por tabelat e dyllit mbështesin tregimet e shkrimtarëve të lashtë që thonë se në Iliri, gratë qenë më të barabarta me burrat se gjithkund tjetër, sugjeron ai.
“Ka shkrime të lashta që tregojnë se gratë e Ilirisë shkonin bashkë me burrat nëpër festa, pinin me ta dhe madje edhe ngrenin dolli, diçka që qe e papranueshme për Greqinë apo Romën e lashtë,” tha ai.
“Kur një grua ka kontroll mbi financat e veta, ajo ka të drejtë të bëjë biznes, të drejtë për prona dhe trashëgimi, ajo nuk është skllave e burrit,” shtoi ai.
Është e paqartë se pse kjo grua e lashtë nga shekulli i dytë PK i mori borxhet në varr për t’u varrosur bashkë me to. Shehi tha se kjo mund të lidhet me idenë e vijimësisë së jetës pas vdekjes.
“Nëse roli i saj në jetë qe fajdexhesha, mund të jetë perceptuar se ajo do të vijonte të bënte të njëjtën gjë pas vdekjes dhe ndoshta do të mblidhte borxhet që i kishin në jetën tjetër,” sugjeroi ai.
