Shenime nga udhetimet ne memorie VIII. Kinostudio: vitet '80. Te gjithe flisnin per ngjarjen ne film, ritmin, dramacitetin, suspansin e madh, montazhin rapid, Vath Koreshi me fliste me emocion te permbajtur per malle te çuditshem qe u ndodhin njerezve rralle, per ca filma e libra te pa vene re. Mos harro shamine e verdhe, me thoshte Vathi sa here dilnim nga salla e shfaqjes se filmave te huaj. Ishte filmi i njohur i Lukino Viskontit "Perendimi i perendive" qe kishte shume skena frojdiste. Kineastet e shikonin per te dhene ndonje mendim qe filmi pas nje redaktimi (heqje skenash) te shfaqej per publikun.
Filmi u pelqye shume, po e keqja ishte se fryma dashamirese e kineasteve, ajo dhimbje e imazhit, qe ata e perjetonin si per vete, gati nuk perfillej nga kontrolli i vizionimit qe vinte nga Komiteti Qendror. Pritja, peshperiste Vathi, po dhe per Pritjen s'ka me kuptim te presesh. Te degjoje vetem kaq pa e pare filmin Pritja, i cili flinte prej disa vitesh ne arkiv, nuk mund te kuptoje asgje. Vathi luante shah, i mundte te gjithe, pastaj krejt vetem futej ne sallen e vogel te projeksionit dhe shikonte filmat e ndaluar: "Elegji per kalin", "Nje poeme hungareze", "Takimi", "Nje histori dashurie japoneze", "Dashuri per nje bionde", "Nje histori dashurie çekosllovake" e regjisorit Millosh Forman, "Balada e ushtarit" e Cuhrait, "Nje mungese kaq e gjate" e "Hiroshima, dashuria ime", me skenar te shkrimtares se shquar franceze Margarite Dyras.
Ai ishte trupmadh, me koke te shoget, nderronte me finese te holle ne marredhenie, sepse jeta qe kishte bere i pat mesuar se, pas cibunit dhe shajakut, opinges dhe çizmes me balte, apo pas nje emri te çuditshem, si bie fjala Maxhun (romani Mars) mund te fshihen tharme larushites per artin. Jeta ne pikat e largeta gjeologjike ne malet e Mirdites dhe Pukes i kishte nxene si mund ta popullonte vetmine me Paustovskin apo Çehovin. Me dite te tera i vetem ne mes te maleve, gati i harruar, i bllokuar nga debora, kishte pare ujkun e bardhe qe kishte hyre ne kasolle. (Kete skenar poetik te konceptuar sipas Epikes Legjendare nuk e beri dot film, sepse...) Ujku i bardhe, me tregonte Vathi para se te me lexonte skenarin, me la dy dite te fshehur, pa dale, me nje fjale pa pire e pa ngrene gje.
Ai ujk seç kishte, kalamendej, shtrihej, rrokullisej, kuiste, hungeronte vajshem, ndersa une gati nuk flija, pergjoja, therrisja zotin per ndihme. Atehere nuk isha me shume se 20 vjeç djale. Ai ujk lindi dy kelyshe dhe ne u beme miq. Sot qe jam kineast them se po te kisha nje kamera do te kisha xhiruar te pakten fundin kur ajo dhe i dashuri i saj, nje ujk i perhimet, shkuan dhe pas dy ditesh u kthyen perseri per te me marre, kelyshet me donin per kujdestar, kur e ema largohej per te gjetur ushqim dhe ata mbeteshin vetem. Une shkoja shpesh me ta.
Po, po shkoja, se ata ishin ne nje guve afer dhe atje kam marre koka qengji, shpatull kaprolli, brinje derri te eger, pikerisht ato me mbajten gjalle ate dimer te ashper. Kur u largova nga ajo pike, tjetrin qe me zevendesoi, gati e kishin shqyer. Them se krijuesi ka diçka prej bishes, ndoshta ne ate qe ne e quajme sui generis. Pse u miqesuan me mua, nuk e di. Ne leshojme rryme, kjo eshte shpirterore, vjen nga fillimet, prandaj shkruajme, sepse kemi mall per boten e pyllit dhe gurit, kemi shume mall si ai ujku i Londonit te "Kushtrimi i te pareve". Une kete, Roland e kam pare te shamia e verdhe, te ai filmi japonez "Pritja", ose "Vegimet e pranveres", qe nuk u shfaq kurre. Ndoshta ne kinema ka dale vetem pjesa e pare. Une vete kisha pare deri aty kur ne fshat mberrin nje i panjohur dhe gruaja e merr ne shtepi, se ajo kishte nevoje per nje punetor. Burrin e kishte ne burg per vrasje. E priste me ankthin e tradites, po jo me furine e shpirtit.
E priste sipas tradites se lashte genetike, se burri ishte i perjetshem. Po i panjohuri ishte aq punetor dhe i heshtur, aq melankolik, aq i dashur me femijet, sa gruaja nuk mund t'i rezistonte. Filmi ishte i qete, pa ngjarje, rridhte nga poshte si lumenjte nen toke, ruante sekrete, nuk i zbulonte gjerat deri ne fund, ishte nje mister i bukurise se thjeshte. Te rrallesia e thjeshtesise, detaji gati i paverejtshem, pa fare buje, qendronte bukuria e tij. Ky ishte Vathi trupmadh me koke te shoget, jo i bukur, po terheqes kur fliste, forma katana e tij fshihte brishtesi, perkorje te nje thjeshtesie qe s'binte ne sy. Prej paraqitjes se zakonshme nuk mund ta merrje kurrsesi per nje artist me shpirt kaq delikat. Dhe keshtu mbeti pa u sqaruar puna e asaj shamise se verdhe te filmi japonez "Pritja". Kjo ngjyre e verdhe e Budes do te behej leitmotivi i persiatjeve te tij. Ai kerkonte persosjen ne nje kohe violence te ai meditimi i pyllit ne ag kur veshi natyral i pa vrare nga muzika e metafores morbide te pazarit te jetes, degjon pipelimen e veses dhe pingrimin mitologjik te zogjve.
Zhurmat trysnin tronditshem shpirtin e tij delikat, ai ishte pinjoll i Budes ne shije dhe kerkesa te holla. Nenshtro deshirat perveluese, thote Buda, o njeri i mbushur mbys me lakmi, zili, hakmarrje, violence, moskomunikim, dil ne natyre, te elementet fillestare sui generis dhe degjo muziken e thjeshte, qe t'i e ke humbur pergjithmone, vetem ajo eshte e verteta e kuptimit te delire te botes. Askush nuk e dinte kete fakt, perveç atij, qe e zbuloi vone pasi pesoi infarkt dhe ishte ne buze te varrit, atehere kur e pashe te katandisur ne nje engjell ajri mbuluar me çarçafe spitali, ne kohen kur e ndihmuan miqte, po jo qeverite, te shkonte me nje grime shprese dhe te kurohej ne Itali ku do t'i vinin pismejker.
Kjo prove e re e sakrifices sikur do t'i vinte enkas qe ai te merrte ate udhetimin imagjinar drejt Indise, atje ne oborrin e Budes ku do te njihej me zonjen me te verdha. Ky eshte romani i parafundit; "Zonja me te verdha ne oborrin e Budes", qe do ta mbante si romanin me te mire. Kam 20 vjet qe punoj per te, ose me teper, ndoshta me teper, qe nga koha e ujkut te bardhe qe me pranoi ne shoqerine e tij. Atje ne ato male te ashper me vetmi violente u ngjiz natyra e virgjer qe nga prehistoria ne shpirtin tim. Gjithmone e kerkoja paqen me veten. Isha nje pasues i Budes, po se pohoja, sepse e kisha brenda si nje dhurate geni, ai me ndihte dhe une e ndiqja verbazi.
Te nenshtrimi i zemerimit kuptohet njeriu i urte. Ishte nje postulat qe ngjiste tek une si ajo flutura ne drite. Kete roman Vathi e fali pothuajse ne Lushnje, ne qytetin e tij ne nje dreke ne Divjake kur kali qe sherbente u ul ne toke dhe iu gjunjezua te kembet. Ju e dini, atje serviret me kuaj. Po kali nuk ngrihej, ashtu rrinte, me syte e medhenj perplot drite Mesdheu te trishtme dhe shikonte Vathin ne bebeza me uri per dashuri. E pashe Vathin kur e perkedheli ne turi, i preku qepallat, gojen, i zbuloi dhembet e forte te bardhe, i shqiptoi nje formule sanskritisht dhe qeshi, gajasi me ze, ose me mire kengezoi per kete mister afrie me bishen qe, edhe pse mori shenje nga i zoti te ngrihej ne kembe, vazhdonte te rrinte e gjunjezuar dhe si e mahnitur ndoshta nga nje kod i fshehte qe e urdheronte t'i bindej atij njeriu. U desh te zbriste i zoti dhe te kaleronte Vathi qe kali te ngrihej, te çukermonte hareshem dhe te hingellinte kushedi perse. Ishin ditet e fundit, kur une shfletoja librin e "Zonjes me te verdha" ende pa e lexuar me nje dedikim dashamires per mua ne faqen e pare dhe s'me shkonte neper mend se shume shpejt Vathi do te nisej vertet per ne Indi te Buda.
Atje, te elementet fillestare te thjeshte e te delira, qe per fat te keq i kemi harruar pergjithmone.
Une, kete magjepsje te Vathit pas thjeshtesise ku fshihej arti i madh, e kisha ndjere te tregimi i tij i mrekullueshem "Kur zune shirat e vjeshtes". Te mbetet ne mendje per nje kohe te gjate, pastaj prape e kujton, nuk e di perse. I thosha, aty je vete dhe ndjen trishtim, eshte nje trishtim fin qe nuk te deshperon per fare, megjithese ka ndodhur nje fyerje e poshterim i madh.
Ajo vajza qe na pa shpirtin ne nje rrethane jo te favorshme per te, na braktis, sapo jeta i shfaqet serish me tundimet e saj. Roland, me thote Vathi, tregimi qe shkruajme ashtu si ne jerm nuk dime si del, se ai eshte tekanjoz, po duhet te jemi te lumtur kur ne fund te jetes kane mbetur disa shijues te holle qe na i permendin. E di ç'jemi ne? Pastrues. Une u çudita. Po, po, pastrues, siç thote Konstantin Paustovski, jemi ai pastruesi i rruges se argjendareve. Ajo rruge na ka rene per te pastruar. Tek tuk gjejme ndonje therrime ar. E marrim dhe e ruajme. Keshtu bejme tere jeten, gjersa nje dite me ate grusht ar bejme nje gjerdan dhe nje byzylyk per bijen tone te dashur qe do te martohet.
Aq leme, i dashur, nje grusht ar, ne qofte se kemi fat.
Isha ne nje gjendje tejet te veshtire, tete vjet ne Puke, dora me kishte ngrire. Erdha ne Kinostudio ne nje kohe akoma me te veshtire, sapo kishin arrestuar Bashkim Shehun. Vendin e tij bosh e zija une. Nuk me njihnin, nuk kishin besim tek une. E ndieja veten keq ne nje institucion gjigant me gati 900 punonjes. Njihesha me teper si poet, sapo kisha botuar nje liber me tregime. Ishte dita ime e pare. Ambiente impozante, gra dhe vajza te bukura, regjisore te njohur, aktore te medhenj, une krejt i panjohur midis shefes se kuadrit, drejtorit, Vangjush Zallemit, Vathit, pergjegjesit te Filmit Artistik.
Ku ta çojme Rolandin, tha Vangjushi. Ne repartin e filmit vizatimor ka vend, tha shefja e kuadrit. Do ta marr une, tha Vathi, Rolandi do te shkruaje skenare per filma artistike. Jo,me mire ta filloje nga multi, tha Vangjushi. Ma lini mua kete pune, tha Vathi. Rolandi eshte shkrimtar. Eja Roland. Keshtu ndodhi. Nuk e prisja kete perkrahje dhe dashamiresi te madhe nga ana e Vathit, qe ne ate kohe ishte shume i njohur. U futa ne nje zyre gotike ku beheshin mbledhjet e Keshillit Artistik per miratimin e skenareve per filmat artistike dhe u ula ne nje karrige.
Ishte mbledhja e mengjesit. Kisha shume emocion, me dhembte veshka e djathte. Ka ndonje barcalete te re? pyeti Vathi. Te fundit nga Shkodra, e mori fjalen Saimir Kumbaro me nje humor te shkelqyer dhe tregoi nje nga ato qe te lidhnin. E, po, shkojme pijme nje kafe, tha Vathi. Dhe te gjithe moren nga kafeneja per te pire ne kembe nje kafe me çikore. Mos u huto, Roland, kjo eshte Kinostudioja, me disiplinen e saj artistike, me peshperiti Vathi, pastaj une mbyll deren dhe te gjithe ia mbathim. O zot, ne ora 8-30 isha ne qender prane Pallatit te Kultures. Ja, keshtu u njoha me Vath Koreshin. Atje, ne ato ditet e mbushura me pune te tmerrshme (3-4 redaktime dhe nje skenar origjinal) ai me permendte here-here shamite e verdha. Ti s'ke pare serine e dyte, me thoshte, ajo eshte e jashtezakonshme.
Te gjithe flisnin per ngjarjen ne film, ritmin, dramacitetin, suspansin e madh, montazhin rapid, ai me fliste me emocion te permbajtur per malle te çuditshem qe u ndodhin njerezve rralle, per ca filma e libra te pa vene re. "Mysafiri i nates" te Nagibinit, "Vershimet e lumenjve" te Paustovskit, "Njerez te pavarur" te Llaksnesit, ose per kete filmin japonez qe ju permenda. Ai ishte vertet i çuditshem. Kur shkonin ne Berat, Gjirokaster,Voskopoje, per te xhiruar, ai dilte naten nga hoteli dhe bariste nen hene. E gjenin me ndonje plak te verber apo lunatik qe diten flinte e naten dilte per te dashuruar. Ai pleksej me lloj-lloj tipa qe i quante te krisur, sepse s'kishin patur fat, prej tyre merrte Haxhiun e Dasmen, Ulkun e Rrugen, Gjeneralin e Syrin, Gruan me te verdha, pra, merrte tharme te paperseritshem dhe i vjeteronte si veren duke pritur kohen qe te trokisnin vete per te dale.
Tregojne nje ngjarje te vertete: Ishte ne Berat, e kish zene gjumi ne kishen e Onufrit brenda ne altar pas ikonostasit madheshtor me deriçkat e bukura. Qelloi te vinte epitropi ne mesnate dhe e kishte pare. Kush je ti? Ishte vere, nxehte, fermonin fluturat ne kishe, se kishte shume hene. Vathi i zbuluar nga mesi e lart, u ngrit nga tryeza e meshes dhe tha: Pres Onufrin, hiresi! Ç'thua, me bejne veshet, apo... dilni, zoteri. Mos me lini ta bej te madhe. Ju beni ç'te doni, po une nuk iki pa ardhur Onufri. Epitropi ia kishte mbathur. Pastaj kishte ardhur vete shefi i policise, ne shtepine e te cilit Vathi kishte ngrene darke ate nate.
E kishte detyruar dhe ate te priste Onufrin dhe ashtu kishte ndodhur, pasi kishin perzene epitropin ishin mbyllur brenda dhe kishin vazhduar darken me vere te kuqe Berati, nje kabernet shavinjo 20-vjeçare, gjersa kishte ardhur vertet Onufri. Çmendej pas ikonave. Atje ne te kuqen e ndritshme te Onufrit, ishte ajo rruga e Haxhiut te Frakulles, hakmarrja e Sakos, drita e Mesdheut kur udhetonte ne jug dhe shikonte diellin e nates ende mbi det. Ishte ajo ngjyra kur te ze dashuria dhe je ne pritje. Ne prozen e Vath Koreshit ka te kuqe Onufriane, sepse shume nga tregimet e tij sikur kane dale nga nje ikone, kane shume deliresi te shenjte.
Ah, te gjoret tregime qe i sakrifikoi per filmat. Duheshin 15 filma ne vit, s'kishte skenare, sepse te shkruash per kinemane eshte tejet e veshtire, nje skenar eshte roman dhe drame, fotografi dhe muzike. Sa romane ka humbur Vathi, nuk i shkroi dot, se me pare i kishte bere filma. Ai ishte punetor i madh, iu kushtua ekranit, sepse e shkruante prozen e tij poetike, jo me per fjalen, po per levizjen, vizionin, keshtu qe i dukej se perjetonte aventuren e nje pervoje te re artistike. Po ajo qe i falte kenaqesi te vertete ishte letersia. Aty e donte me fort suksesin. Sa here me thoshte: Filmin beje vete. Asnje s'te kupton plotesisht. Une marr prozen time dhe e shkaterroj, prej saj ndertoj serish nje veper, po kesaj radhe nje skenar per film, ate e merr nje i huaj dhe e ben film. Per nje vit kjo pune mbaron. Po a e di regjisori se une kam njezet vjet qe e bluaj ate histori, jo per kinema, po per liber? Ai ben filmin e tij me materialin tim dhe une mbetem i zhgenjyer. Ne jemi furnizues me lende te pare, krejt te panjohur dhe te pavleresuar, filmi mbetet i regjisorit. Prandaj po shkrove dhe ke ndermend qe tregimin apo romanin tend ta besh skenar, mos ia jep njeriu, xhiroje vete.
Ah, sa here matem, po eshte e veshtire. S'me le letersia. Te kam folur per ate ujkun e bardhe qe polli ne kasollen time ne mal? Nuk e dhashe ate skenar. E ruaj per vete. Ate po, e xhiroj me kenaqesi. Nuk do ta jap kurre. eshte imi. Edhe po s'u be, mbetet pritje. Ja, kjo pritje e Vath Koreshit. E pashe pjesen e dyte te filmit japonez. Ajo grua priti, burri nuk iu kthye me, priti dhe te panjohurin, qe ia moren nje dite, se ai ishte nje i arratisur nga burgu, mbushi per te nje shtylle plot me shami te verdha, qe ishin simboli i pritjes. Ajo lidhte shami dhe kjo ishte dhe shprese. Jeta ishte humbje, po dhe pritje dhe pikerisht te kjo ndjenje e forte e gruas, te kjo ndjenje e rralle e besnikerise eshte shkrimtari.
Ne fund kur ai te mos jete me jane filmat dhe librat, ato shami te verdha te pritjes. Ndoshta nje dite ai kthehet. Pse te mos u besojme baladave? Ku i dihet, te gjithe ne kemi ikur dhe jemi kthyer me mijera here. Dhe po qe keshtu ai do te kthehet. Se pari nga rruga e asaj kasolles ne mal se ka mall per ujkun e bardhe dhe per kelyshet. Dhe kur te zbrese neper rrugen e Haxhiut te Frakulles, ligatinave ku endet zbathur Sako qe i japin per nuse budallain e fshatit, pasi te ndeze qirinj ne kishat e vjetra, do te shohe nga larg njemije shami te verdha. Keshtu do ta kuptoje qe e presin.
Nju Jork 2010
Filmi u pelqye shume, po e keqja ishte se fryma dashamirese e kineasteve, ajo dhimbje e imazhit, qe ata e perjetonin si per vete, gati nuk perfillej nga kontrolli i vizionimit qe vinte nga Komiteti Qendror. Pritja, peshperiste Vathi, po dhe per Pritjen s'ka me kuptim te presesh. Te degjoje vetem kaq pa e pare filmin Pritja, i cili flinte prej disa vitesh ne arkiv, nuk mund te kuptoje asgje. Vathi luante shah, i mundte te gjithe, pastaj krejt vetem futej ne sallen e vogel te projeksionit dhe shikonte filmat e ndaluar: "Elegji per kalin", "Nje poeme hungareze", "Takimi", "Nje histori dashurie japoneze", "Dashuri per nje bionde", "Nje histori dashurie çekosllovake" e regjisorit Millosh Forman, "Balada e ushtarit" e Cuhrait, "Nje mungese kaq e gjate" e "Hiroshima, dashuria ime", me skenar te shkrimtares se shquar franceze Margarite Dyras.
Ai ishte trupmadh, me koke te shoget, nderronte me finese te holle ne marredhenie, sepse jeta qe kishte bere i pat mesuar se, pas cibunit dhe shajakut, opinges dhe çizmes me balte, apo pas nje emri te çuditshem, si bie fjala Maxhun (romani Mars) mund te fshihen tharme larushites per artin. Jeta ne pikat e largeta gjeologjike ne malet e Mirdites dhe Pukes i kishte nxene si mund ta popullonte vetmine me Paustovskin apo Çehovin. Me dite te tera i vetem ne mes te maleve, gati i harruar, i bllokuar nga debora, kishte pare ujkun e bardhe qe kishte hyre ne kasolle. (Kete skenar poetik te konceptuar sipas Epikes Legjendare nuk e beri dot film, sepse...) Ujku i bardhe, me tregonte Vathi para se te me lexonte skenarin, me la dy dite te fshehur, pa dale, me nje fjale pa pire e pa ngrene gje.
Ai ujk seç kishte, kalamendej, shtrihej, rrokullisej, kuiste, hungeronte vajshem, ndersa une gati nuk flija, pergjoja, therrisja zotin per ndihme. Atehere nuk isha me shume se 20 vjeç djale. Ai ujk lindi dy kelyshe dhe ne u beme miq. Sot qe jam kineast them se po te kisha nje kamera do te kisha xhiruar te pakten fundin kur ajo dhe i dashuri i saj, nje ujk i perhimet, shkuan dhe pas dy ditesh u kthyen perseri per te me marre, kelyshet me donin per kujdestar, kur e ema largohej per te gjetur ushqim dhe ata mbeteshin vetem. Une shkoja shpesh me ta.
Po, po shkoja, se ata ishin ne nje guve afer dhe atje kam marre koka qengji, shpatull kaprolli, brinje derri te eger, pikerisht ato me mbajten gjalle ate dimer te ashper. Kur u largova nga ajo pike, tjetrin qe me zevendesoi, gati e kishin shqyer. Them se krijuesi ka diçka prej bishes, ndoshta ne ate qe ne e quajme sui generis. Pse u miqesuan me mua, nuk e di. Ne leshojme rryme, kjo eshte shpirterore, vjen nga fillimet, prandaj shkruajme, sepse kemi mall per boten e pyllit dhe gurit, kemi shume mall si ai ujku i Londonit te "Kushtrimi i te pareve". Une kete, Roland e kam pare te shamia e verdhe, te ai filmi japonez "Pritja", ose "Vegimet e pranveres", qe nuk u shfaq kurre. Ndoshta ne kinema ka dale vetem pjesa e pare. Une vete kisha pare deri aty kur ne fshat mberrin nje i panjohur dhe gruaja e merr ne shtepi, se ajo kishte nevoje per nje punetor. Burrin e kishte ne burg per vrasje. E priste me ankthin e tradites, po jo me furine e shpirtit.
E priste sipas tradites se lashte genetike, se burri ishte i perjetshem. Po i panjohuri ishte aq punetor dhe i heshtur, aq melankolik, aq i dashur me femijet, sa gruaja nuk mund t'i rezistonte. Filmi ishte i qete, pa ngjarje, rridhte nga poshte si lumenjte nen toke, ruante sekrete, nuk i zbulonte gjerat deri ne fund, ishte nje mister i bukurise se thjeshte. Te rrallesia e thjeshtesise, detaji gati i paverejtshem, pa fare buje, qendronte bukuria e tij. Ky ishte Vathi trupmadh me koke te shoget, jo i bukur, po terheqes kur fliste, forma katana e tij fshihte brishtesi, perkorje te nje thjeshtesie qe s'binte ne sy. Prej paraqitjes se zakonshme nuk mund ta merrje kurrsesi per nje artist me shpirt kaq delikat. Dhe keshtu mbeti pa u sqaruar puna e asaj shamise se verdhe te filmi japonez "Pritja". Kjo ngjyre e verdhe e Budes do te behej leitmotivi i persiatjeve te tij. Ai kerkonte persosjen ne nje kohe violence te ai meditimi i pyllit ne ag kur veshi natyral i pa vrare nga muzika e metafores morbide te pazarit te jetes, degjon pipelimen e veses dhe pingrimin mitologjik te zogjve.
Zhurmat trysnin tronditshem shpirtin e tij delikat, ai ishte pinjoll i Budes ne shije dhe kerkesa te holla. Nenshtro deshirat perveluese, thote Buda, o njeri i mbushur mbys me lakmi, zili, hakmarrje, violence, moskomunikim, dil ne natyre, te elementet fillestare sui generis dhe degjo muziken e thjeshte, qe t'i e ke humbur pergjithmone, vetem ajo eshte e verteta e kuptimit te delire te botes. Askush nuk e dinte kete fakt, perveç atij, qe e zbuloi vone pasi pesoi infarkt dhe ishte ne buze te varrit, atehere kur e pashe te katandisur ne nje engjell ajri mbuluar me çarçafe spitali, ne kohen kur e ndihmuan miqte, po jo qeverite, te shkonte me nje grime shprese dhe te kurohej ne Itali ku do t'i vinin pismejker.
Kjo prove e re e sakrifices sikur do t'i vinte enkas qe ai te merrte ate udhetimin imagjinar drejt Indise, atje ne oborrin e Budes ku do te njihej me zonjen me te verdha. Ky eshte romani i parafundit; "Zonja me te verdha ne oborrin e Budes", qe do ta mbante si romanin me te mire. Kam 20 vjet qe punoj per te, ose me teper, ndoshta me teper, qe nga koha e ujkut te bardhe qe me pranoi ne shoqerine e tij. Atje ne ato male te ashper me vetmi violente u ngjiz natyra e virgjer qe nga prehistoria ne shpirtin tim. Gjithmone e kerkoja paqen me veten. Isha nje pasues i Budes, po se pohoja, sepse e kisha brenda si nje dhurate geni, ai me ndihte dhe une e ndiqja verbazi.
Te nenshtrimi i zemerimit kuptohet njeriu i urte. Ishte nje postulat qe ngjiste tek une si ajo flutura ne drite. Kete roman Vathi e fali pothuajse ne Lushnje, ne qytetin e tij ne nje dreke ne Divjake kur kali qe sherbente u ul ne toke dhe iu gjunjezua te kembet. Ju e dini, atje serviret me kuaj. Po kali nuk ngrihej, ashtu rrinte, me syte e medhenj perplot drite Mesdheu te trishtme dhe shikonte Vathin ne bebeza me uri per dashuri. E pashe Vathin kur e perkedheli ne turi, i preku qepallat, gojen, i zbuloi dhembet e forte te bardhe, i shqiptoi nje formule sanskritisht dhe qeshi, gajasi me ze, ose me mire kengezoi per kete mister afrie me bishen qe, edhe pse mori shenje nga i zoti te ngrihej ne kembe, vazhdonte te rrinte e gjunjezuar dhe si e mahnitur ndoshta nga nje kod i fshehte qe e urdheronte t'i bindej atij njeriu. U desh te zbriste i zoti dhe te kaleronte Vathi qe kali te ngrihej, te çukermonte hareshem dhe te hingellinte kushedi perse. Ishin ditet e fundit, kur une shfletoja librin e "Zonjes me te verdha" ende pa e lexuar me nje dedikim dashamires per mua ne faqen e pare dhe s'me shkonte neper mend se shume shpejt Vathi do te nisej vertet per ne Indi te Buda.
Atje, te elementet fillestare te thjeshte e te delira, qe per fat te keq i kemi harruar pergjithmone.
Une, kete magjepsje te Vathit pas thjeshtesise ku fshihej arti i madh, e kisha ndjere te tregimi i tij i mrekullueshem "Kur zune shirat e vjeshtes". Te mbetet ne mendje per nje kohe te gjate, pastaj prape e kujton, nuk e di perse. I thosha, aty je vete dhe ndjen trishtim, eshte nje trishtim fin qe nuk te deshperon per fare, megjithese ka ndodhur nje fyerje e poshterim i madh.
Ajo vajza qe na pa shpirtin ne nje rrethane jo te favorshme per te, na braktis, sapo jeta i shfaqet serish me tundimet e saj. Roland, me thote Vathi, tregimi qe shkruajme ashtu si ne jerm nuk dime si del, se ai eshte tekanjoz, po duhet te jemi te lumtur kur ne fund te jetes kane mbetur disa shijues te holle qe na i permendin. E di ç'jemi ne? Pastrues. Une u çudita. Po, po, pastrues, siç thote Konstantin Paustovski, jemi ai pastruesi i rruges se argjendareve. Ajo rruge na ka rene per te pastruar. Tek tuk gjejme ndonje therrime ar. E marrim dhe e ruajme. Keshtu bejme tere jeten, gjersa nje dite me ate grusht ar bejme nje gjerdan dhe nje byzylyk per bijen tone te dashur qe do te martohet.
Aq leme, i dashur, nje grusht ar, ne qofte se kemi fat.
Isha ne nje gjendje tejet te veshtire, tete vjet ne Puke, dora me kishte ngrire. Erdha ne Kinostudio ne nje kohe akoma me te veshtire, sapo kishin arrestuar Bashkim Shehun. Vendin e tij bosh e zija une. Nuk me njihnin, nuk kishin besim tek une. E ndieja veten keq ne nje institucion gjigant me gati 900 punonjes. Njihesha me teper si poet, sapo kisha botuar nje liber me tregime. Ishte dita ime e pare. Ambiente impozante, gra dhe vajza te bukura, regjisore te njohur, aktore te medhenj, une krejt i panjohur midis shefes se kuadrit, drejtorit, Vangjush Zallemit, Vathit, pergjegjesit te Filmit Artistik.
Ku ta çojme Rolandin, tha Vangjushi. Ne repartin e filmit vizatimor ka vend, tha shefja e kuadrit. Do ta marr une, tha Vathi, Rolandi do te shkruaje skenare per filma artistike. Jo,me mire ta filloje nga multi, tha Vangjushi. Ma lini mua kete pune, tha Vathi. Rolandi eshte shkrimtar. Eja Roland. Keshtu ndodhi. Nuk e prisja kete perkrahje dhe dashamiresi te madhe nga ana e Vathit, qe ne ate kohe ishte shume i njohur. U futa ne nje zyre gotike ku beheshin mbledhjet e Keshillit Artistik per miratimin e skenareve per filmat artistike dhe u ula ne nje karrige.
Ishte mbledhja e mengjesit. Kisha shume emocion, me dhembte veshka e djathte. Ka ndonje barcalete te re? pyeti Vathi. Te fundit nga Shkodra, e mori fjalen Saimir Kumbaro me nje humor te shkelqyer dhe tregoi nje nga ato qe te lidhnin. E, po, shkojme pijme nje kafe, tha Vathi. Dhe te gjithe moren nga kafeneja per te pire ne kembe nje kafe me çikore. Mos u huto, Roland, kjo eshte Kinostudioja, me disiplinen e saj artistike, me peshperiti Vathi, pastaj une mbyll deren dhe te gjithe ia mbathim. O zot, ne ora 8-30 isha ne qender prane Pallatit te Kultures. Ja, keshtu u njoha me Vath Koreshin. Atje, ne ato ditet e mbushura me pune te tmerrshme (3-4 redaktime dhe nje skenar origjinal) ai me permendte here-here shamite e verdha. Ti s'ke pare serine e dyte, me thoshte, ajo eshte e jashtezakonshme.
Te gjithe flisnin per ngjarjen ne film, ritmin, dramacitetin, suspansin e madh, montazhin rapid, ai me fliste me emocion te permbajtur per malle te çuditshem qe u ndodhin njerezve rralle, per ca filma e libra te pa vene re. "Mysafiri i nates" te Nagibinit, "Vershimet e lumenjve" te Paustovskit, "Njerez te pavarur" te Llaksnesit, ose per kete filmin japonez qe ju permenda. Ai ishte vertet i çuditshem. Kur shkonin ne Berat, Gjirokaster,Voskopoje, per te xhiruar, ai dilte naten nga hoteli dhe bariste nen hene. E gjenin me ndonje plak te verber apo lunatik qe diten flinte e naten dilte per te dashuruar. Ai pleksej me lloj-lloj tipa qe i quante te krisur, sepse s'kishin patur fat, prej tyre merrte Haxhiun e Dasmen, Ulkun e Rrugen, Gjeneralin e Syrin, Gruan me te verdha, pra, merrte tharme te paperseritshem dhe i vjeteronte si veren duke pritur kohen qe te trokisnin vete per te dale.
Tregojne nje ngjarje te vertete: Ishte ne Berat, e kish zene gjumi ne kishen e Onufrit brenda ne altar pas ikonostasit madheshtor me deriçkat e bukura. Qelloi te vinte epitropi ne mesnate dhe e kishte pare. Kush je ti? Ishte vere, nxehte, fermonin fluturat ne kishe, se kishte shume hene. Vathi i zbuluar nga mesi e lart, u ngrit nga tryeza e meshes dhe tha: Pres Onufrin, hiresi! Ç'thua, me bejne veshet, apo... dilni, zoteri. Mos me lini ta bej te madhe. Ju beni ç'te doni, po une nuk iki pa ardhur Onufri. Epitropi ia kishte mbathur. Pastaj kishte ardhur vete shefi i policise, ne shtepine e te cilit Vathi kishte ngrene darke ate nate.
E kishte detyruar dhe ate te priste Onufrin dhe ashtu kishte ndodhur, pasi kishin perzene epitropin ishin mbyllur brenda dhe kishin vazhduar darken me vere te kuqe Berati, nje kabernet shavinjo 20-vjeçare, gjersa kishte ardhur vertet Onufri. Çmendej pas ikonave. Atje ne te kuqen e ndritshme te Onufrit, ishte ajo rruga e Haxhiut te Frakulles, hakmarrja e Sakos, drita e Mesdheut kur udhetonte ne jug dhe shikonte diellin e nates ende mbi det. Ishte ajo ngjyra kur te ze dashuria dhe je ne pritje. Ne prozen e Vath Koreshit ka te kuqe Onufriane, sepse shume nga tregimet e tij sikur kane dale nga nje ikone, kane shume deliresi te shenjte.
Ah, te gjoret tregime qe i sakrifikoi per filmat. Duheshin 15 filma ne vit, s'kishte skenare, sepse te shkruash per kinemane eshte tejet e veshtire, nje skenar eshte roman dhe drame, fotografi dhe muzike. Sa romane ka humbur Vathi, nuk i shkroi dot, se me pare i kishte bere filma. Ai ishte punetor i madh, iu kushtua ekranit, sepse e shkruante prozen e tij poetike, jo me per fjalen, po per levizjen, vizionin, keshtu qe i dukej se perjetonte aventuren e nje pervoje te re artistike. Po ajo qe i falte kenaqesi te vertete ishte letersia. Aty e donte me fort suksesin. Sa here me thoshte: Filmin beje vete. Asnje s'te kupton plotesisht. Une marr prozen time dhe e shkaterroj, prej saj ndertoj serish nje veper, po kesaj radhe nje skenar per film, ate e merr nje i huaj dhe e ben film. Per nje vit kjo pune mbaron. Po a e di regjisori se une kam njezet vjet qe e bluaj ate histori, jo per kinema, po per liber? Ai ben filmin e tij me materialin tim dhe une mbetem i zhgenjyer. Ne jemi furnizues me lende te pare, krejt te panjohur dhe te pavleresuar, filmi mbetet i regjisorit. Prandaj po shkrove dhe ke ndermend qe tregimin apo romanin tend ta besh skenar, mos ia jep njeriu, xhiroje vete.
Ah, sa here matem, po eshte e veshtire. S'me le letersia. Te kam folur per ate ujkun e bardhe qe polli ne kasollen time ne mal? Nuk e dhashe ate skenar. E ruaj per vete. Ate po, e xhiroj me kenaqesi. Nuk do ta jap kurre. eshte imi. Edhe po s'u be, mbetet pritje. Ja, kjo pritje e Vath Koreshit. E pashe pjesen e dyte te filmit japonez. Ajo grua priti, burri nuk iu kthye me, priti dhe te panjohurin, qe ia moren nje dite, se ai ishte nje i arratisur nga burgu, mbushi per te nje shtylle plot me shami te verdha, qe ishin simboli i pritjes. Ajo lidhte shami dhe kjo ishte dhe shprese. Jeta ishte humbje, po dhe pritje dhe pikerisht te kjo ndjenje e forte e gruas, te kjo ndjenje e rralle e besnikerise eshte shkrimtari.
Ne fund kur ai te mos jete me jane filmat dhe librat, ato shami te verdha te pritjes. Ndoshta nje dite ai kthehet. Pse te mos u besojme baladave? Ku i dihet, te gjithe ne kemi ikur dhe jemi kthyer me mijera here. Dhe po qe keshtu ai do te kthehet. Se pari nga rruga e asaj kasolles ne mal se ka mall per ujkun e bardhe dhe per kelyshet. Dhe kur te zbrese neper rrugen e Haxhiut te Frakulles, ligatinave ku endet zbathur Sako qe i japin per nuse budallain e fshatit, pasi te ndeze qirinj ne kishat e vjetra, do te shohe nga larg njemije shami te verdha. Keshtu do ta kuptoje qe e presin.
Nju Jork 2010
