Gjate vitit 2000 filluan studimet arkeologjike ne qytetin romak te Hadrianopolis, ne Sofratike, 14 km ne jug te Gjirokastres. Prania e nje objekti monumental, Teatrit, se bashku me disa zbulime rastesore te koheve me te fundit, kishin bërë të ngrihej hipoteza se kjo zonë ishte pikërisht Hadrianopolis i lashtë, sit i përmendur në “Tabula Peutingeriana”, i vendosur përgjatë rrugës që lidhte Apollonin me Nikopolin. Studimet gjeofizike të kryera deri më sot, dhe ato gjeoradar apo gjeosizmike, kanë bërë të mundur përcaktimin e kufijve të hapësirës urbane, e cila ka afërsisht një formë katrore me brinjë rreth 400 m. Ky impiant i rregullt ishte organizuar me një rrjet rrugësh që ndërthureshin ortogonalisht. Qyteti u pajis me ndërtesat e rëndësishme që përbënin mobilimin monumental të tij dhe që sot janë të dukshme, si teatri ashtu edhe një ndërtesë e madhe përpara teatrit, tek e cila janë identifikuar disa faza ndërtimi, ku prej gërmimeve të fundit është konfirmuar funksioni si banjë termale.
Në të dy rastet bëhet fjalë për tipologji monumentale, që përfaqësojnë njësoj marrjen nga banorët vendas të një mënyre jetese "urbane", pra dhe romanizimin e qytetit. Studimet remote sensing kanë bërë të mundur që të hipotizohet me të gjitha gjasat se në pjesën qendrore të vendbanimit ishin shtëpitë e fisnikëve, banesa me dimensione të mëdha dhe të organizuara përreth hapësirave të hapura, në formën e peristileve ose atriumeve. Nuk ekziston pothuajse asnjë e dhënë historike për qytetin e periudhës romake, por duket se mund të identifikohet një moment krize për qytetin tonë gjatë shekullit të V pas K., krize e dokumentuar jo vetëm nga ndërprerja e proceseve të monumentalizimit, por edhe shtresave të trasha të shkatërrimit, që mbulojnë me më shumë se një metër dyshemetë romake, por edhe nga një mungesë pothuajse totale e lëvizjes së materialeve qeramike për këto faza. Duhet pritur Prokopi i cili ka regjistruar ndryshimin e emrit, që ndodhi gjatë sundimit të Justinianit, në Ioustinianoupolis. Kjo ndërhyrje nuk mund te dallohet nga ristrukturimi i thellë urban i urdhëruar nga Justiniani dhe sigurisht i lidhur edhe me pushtimet sllave. Gërmimet duket se dokumentojnë se qyteti ka vazhduar të jetojnë pas shekullit të VII pas K.
Misoni Arkeologjik
Misioni arkeologjik në Hadrianopolis drejtohet prej Universitetit të Macerates (Itali) dhe Institutit Shqiptar të Arkeologjisë. Në të janë të angazhuar profesorë, kërkues, studiues, studentë, profesionistë të lirë si dhe pjesëtarë nga universitetet e Oksfordit (Angli) dhe Camerino (Itali) si dhe universitetit të Gjirokastrës (Shqipëri), në një bashkëpunim të ngushtë me të gjitha autoritetet lokale. Qendra e Misionit është e vendosur në Qendrën Historike të Gjirokastrës, sit i njohur si pasuri e trashëgimisë botërorë të UNESCO-s. Këtu, bashkëjetesa ndërmjet komponentëve të ekipeve të ndryshme përbën një mundësi të çmuar për pasurimin profesional, ballafaqimin reciprok dhe shkëmbimin e të dhënave të rëndësishme shkencore. Dita e arkeologëve fillon shumë herët. Pas një mëngjesi të shpejtë, të gjithë së bashku nisen për në zonën e gërmimeve. Puna e krahut në kantier mund të jetë shumë lodhëse, sidomos për të rinjtë në këtë disiplinë, por padyshim është konstruktive dhe e rëndësishme për ata që duan të zbulojnë dhe të mësojnë se si funksionon një gërmim arkeologjik, por edhe parimet e studimit stratigrafik, dokumentacioni grafik dhe fotografik si dhe sistemimin e parë te gjetjeve. Orët e kaluara në gërmime janë edhe mënyra më e mirë për tu familjarizuar me bashkëpunëtorët tanë të çmuar lokale. Pas drekës dhe disa orëve pushim, puna dhe studimet vazhdojnë në magazine dhe në laboratorë.
Këtu, larja e mostrave bëhet si çdo aktivitet tjetër i përbashkët, bëhet një moment konstruktiv shkëmbimi dhe një mundësi relaksuese për tu socializuar midis anëtarëve të misionit. Puna e arkeologut është emocionuese dhe marrëdhëniet e miqësisë dhe bashkëpunimit midis anëtarëve të ekipit i bën më të lehta sakrificat dhe orët e zgjatura të punës. Nëse është e nevojshme, askush nuk heziton për të vijuar aktivitetet përtej kohës se zakonshme, për një arsye të mirë si p.sh. gërmimet ne një varr interesant. Në fund të një dite të gjatë pune, mblidhen të gjithë së bashku në shtëpi, ku me radhë përgatisin darkën. Mbrëmjet shqiptare janë shumë të këndshme. Bisedohet deri vonë në dhomën e përbashkët ose në tarracën nga ku zbulohet panorama e natës e Gjirokastrës, dëgjohet muzikë, lexohet, dhe bëhen ballafaqime. Fundjava është pothuajse gjithmonë një mundësi për të eksploruar një vend mbresëlënës siç është Shqipëria, me pasuritë e saj arkeologjike dhe natyrore. Për ata që aspirojnë të bëhen arkeologe ose që kanë vizituar me parë vende të tilla si Dodona, Butrinti, Antigonea dhe Saranda kjo është një përvojë formuese dhe kulturore e rëndësishme. Të punosh jashtë vendit, të ndihmon të mësosh zakonet dhe traditat, që shpesh janë shumë të ndryshme nga tonat dhe mund të bëhen një eksperiencë e vlefshme për tu rritur personalisht dhe profesionalisht. Në fund të një muaji me pune ndihet lodhja, por çdo herë që largohesh nga Shqipëria, largohesh më i kompletuar me eksperienca të jetuara dhe me nostalgji për kohën intensive të kaluar së bashku.
Monumentet kryesore
Tempulli
Me shumë mundësi, në periudhën flavia, ndërtohet me një orientim krejt ndryshe prej atij definitiv, i ndikuar prej zhvillimeve të mëvonshme të zonës urbane, një ndërtese në formë katrore me kënde të drejta. Ndoshta kemi të bëjmë me një tempull të vogël në pamjen ballore i përbërë nga katër kollona , të mbështetura sipas mënyrës greke, me një bazament i formuar nga dy shkallë. Teatri Elementet teknike të natyrës arkitektonike, por edhe të dhënat e para prej gërmimeve, tregojnë se ndërtimi i teatrit të Hadrianopolis daton në fund të gjysmës së parë të shekullit të II pas Krishtit, por pa përjashtuar mundësinë që fillimet e ndërtimit të tij mund të jenë edhe në fund të periudhës adriane. Me interes të veçantë është fakti se objekti që shikojmë sot duket se është realizuar mbi një tjetër në formë rrethore, ndoshta me funksione të karakterit asemblar. Teatri paraqet disa karakteristika të tipit konstruktiv dhe teknologjik, të cilat e përfshijnë atë me titull të plotë midis teatrove të traditës romake, ndërsa faktorë të tjerë të rëndësishëm, veçanërisht në lidhje me funksionet e tij duket se e afrojnë atë me modelet tipike greko-orientale, duke dhënë një shembull të asaj përzierje të elementeve që karakterizojnë ndërtesat e ndërtuara ose shpesh të riorganizuara në ato zona të Perandorisë ku traditat greko-helene ishin dukshëm me shumë influence. Teatri, megjithatë duket se ka pësuar disa ndërhyrje sistemuese në kohë të ndryshme dhe nuk mund të përjashtohet mundësia, që në periudhën bizantine ai është ripërdorur si pjesë e sistemit të fortifikimit të qytetit.
Objekt me funksione termale.
Kërkimet e kryera që prej vitit 2000, kanë ndihmuar për të zbuluar pjesë të një ndërtese të madhe, përballe teatrit. Gërmimet e viteve të fundit kanë bërë të mundur që të identifikohen disa faza ndërtimi: një fazë e parë ndërtimi e dëshmuar nga dalja e një kanali të vogël, e inkuadron kronologjikisht në fundin e shekullit të I pas Krishtit. Më vonë, me shumë mundësi, prej shek. II – III pas K, zona është pjesë e një ndërtese të karakterit monumental i interpretuar si kompleks termal mbi bazën e planimetrisë dhe të suspensurae. Mund të mendohet që ky monument i karakterit publik të shfaqet në perëndim në një hapësirë të gjerë përballë teatrit. Shtresa të trasha të shkatërrimit dhe risistemimit karakterizojnë prej shek.V pas Krishtitfazat e mëvonshme të zonës. Në këto nivele janë futur strukturat e reja me planimetri dhe funksione të tjera.
Objekt kulti.
Midis shekullit V dhe VI pas K. kemi një fazë e re të zhvillimit të qytetit, e cila vihet re si në riorganizimin e termave më të vjetra, por edhe në ndërtimin e një ndërtese të madhe publike, ndoshta të një kishe, e cila zë sheshin më të vjetër të qytetit. Kemi të bëjmë me një ambient të gjerë i organizuar me tre navata dhe me orientim shumë të saktë lindje-perëndim. Muret ë perimetrave që i ndeshim të konsumuara, janë të realizuara me blloqe gëlqeroresh dhe të lidhura me llaç solid, ndërsa nga brenda janë të ruajtura vetëm themelet ku më shumë mundësi kanë qenë të vendosura dy rreshta kolonash që ndanin navatat. Ndërtimi i këtij objekti solli jo vetëm zënien e sheshit, por me siguri edhe prishjen e tempullit të mëparshëm deri të niveli i dyshemesë.
Misioni italo-shqiptar i Hadrianopolis gjatë punës ka realizuar të gjitha proceset: gërmim, restaurim, rijetezim, promovim turistik, bashkëpunim universitar, konferenca, botime, ekspozita etj. Prof. Roberto Perna - Universiteti Macerates - Itali tregon për këtë bashkëpunim të rëndësishëm sipas tij, për partnerët shqiptarë, por dhe për studentët. Në një intervistë për “Shekullin”, profesor Perna flet për risit dhe pritshmërit e këtij viti.
“Gërmimet në Hadrianopolis, mundësi e mirë dhe për student e arkeologjisë”
Profesor Perna, gërmimet arkeologjike në qytetin antik të Hadrianopolis (Sofratikë) në Dropullin e Poshtëm në rrethin e Gjirokastrës rinisin së shpejti dhe për këtë vit. Cili është stafi i misionit italo-shqiptar të këtij viti dhe ku do të jetë zona ekzakte e përcaktuar për të zhvilluar gërmimet?
Në misionin e sivjetshëm do të marrin pjesë studentët dhe arkeologët nga Universiteti i Makeratës, së bashku me stafin dhe profesionistët e Institutit Arkeologjik të Tiranës dhe të Institutit të Monumenteve të Kulturës. Në gërmime gjithashtu do të marr pjesë dhe një ekip i universitetit të Oksfordit në zonën urbane të qytetit, sidomos në burime dhe CD. Gërmimet e bëra do të realizohen përreth teatrit.
Çfarë gërmimesh janë parashikuar më konkretisht që të zhvillohen në këtë zonë? Ka një objektiv të parapërcaktuar?
Për zonën urbane objektivat kryesore janë për të hetuar fazat e jetës në kapërcyell të moshës midis asaj helenistike dhe perandorake, gjatë së cilës u formua qendra urbane monumentale. Përsa i përket zonës së teatrit qëllimi është të përcaktojë fazat e jetës së ndërtesës deri në detaje dhe karakteristikat e restaurimet që ajo ka pësuar në fund të stilit perandorak.
Nëse rikthehemi pas, cilat janë zbulimet e reja ?
Në vitet e kaluar ne jemi përpjekur për të përcaktuar fazat kryesore të jetës, midis periudhës romake dhe asaj bizantine në mënyrë të qartë dhe të identifikueshme në zonën përballë teatrit, e zënë vetëm nga një kishë bizantine. Disa punë ishin të dobishme në përcaktim, disa prej tyre janë trajtuar dhe në librin së është botuar: “Hadrianopolis II”. Rezultatet e hetimeve arkeologjike 2000-2010 kanë dalë nën kujdesin tim dhe të D. Kondi, të dedikuar për kërkimet në qytet, në qytet dhe në luginën e Drinosit deri në vitin 2010.
Çfarë ndodh në zonën ku gërmohet pas mbylljes së punës?
Pasi kemi kryer ndërhyrjet që synojnë konsolidimin e strukturave të nxjerra në dritë në fushën e dritës së gërmimit, mbulohet përsëri deri në fund në mënyrë që të sigurohet ruajtja e strukturave murale në zhvillim.
Si ka qenë bashkëpunimi me Drejtorin Rajonale të Monumenteve në Gjirokastër gjatë kësaj periudhe?
Raportet kanë qenë shumë të mira dhe plotë bashkëpunim. Së bashku me drejtuesit kemi pasur edhe disa projekte që synojnë rritjen e trashëgimisë kulturore të Drinosit Luginës, për shembull, duke filluar nga zbatimi në hartën arkeologjike të luginës së Drinosit.
Nëse do të riktheheni në kohë, cili ka qenë zbulimi më interesat i kësaj ekspedite?
Kërkimet tona kanë para së gjithash synojnë identifikimin e qytetit, deri në fund të vitit 2000, jo të lokalizuara me përpikshmëri. Gjatë viteve, ne jemi munduar që të sqarojmë se qyteti duhet të ketë pasur një jetë shumë më të gjatë dhe më komplekse sesa kemi menduar fillimisht. Ka gjasa që Hadrianopolis të ndërtohet mbi një bërthamë ose fshat të mëparshëm që në shekullin e katërt para Krishtit, siç dëshmojnë materialet tona, të integruara në kuadrin komercial dhe në territorin ekonomik të luginës së Drinosit. Duhet gjithashtu të shtoj se materialet më domethënëse (p.sh. ato metalike dhe në një varr të rindërtuar plotësisht) tashmë janë ekspozuar në Muzeun Historik të Gjirokastrës.
Përveç gërmimit çfarë është bërë për rrjetëzimin e sitit arkeologjik ?
Në fillim duhet thënë se e gjithë puna jonë synon në rritjen e kërkimit shkencor për qëllime të menaxhimit dhe organizimin e territorit.Nuk bëhet fjalë thjeshtë për një mision shkencor, por dhe një përpjekje për të sjellë tek partnerët shqiptarë praktikat më të mira të aplikuara në Itali nëpërmjet bashkëpunëtorëve. Në vitin 2012 u përmbush restaurimi i trotuarit të orkestrës së teatrit, që do të përurohet në fund të misionit të këtij viti. Për këtë rast, delegacioni i industrialistëve të Rajonit Marche dhe krahinën e Macerata arrijnë në Gjirokastër për një takim me përfaqësues të institucioneve vendore. Restaurimi si pjesë e aktiviteteve të projekteve dhe Archadrin Rebed ka qenë i një rëndësie themelore si nga pikëpamja konservatore dhe nga pikëpamja e turizmit, pasi ka ndaluar degradimin e strukturës së ekspozuar ndaj agjentëve atmosferikë dhe ka ndihmuar për ti dhënë jetë të re të monumentit.
Cili është bashkëpunimi i Misionit me botën Universitare ?
Unë do të them shkëlqyer, që nga viti 2007 kemi filluar një marrëveshje me Universitetin në Gjirokastër, falë së cilës kemi filluar një shkallë diplomimi të magjistraturës (Master) në arkeologji dhe në menaxhimin e trashëgimisë arkeologjike me mësuesit italianë dhe shqiptarë. Këtë vit është bërë një marrëveshje aktive me Universitetin e Tiranës, që synon shkëmbimin e mësimdhënësve për kurset e përsosmërisë.
Cilat janë projektet për të ardhmen për gërmimin, restaurimin por edhe promovimin turistik te Hadrianopolis?
Projekti do të vazhdojë të jetë ende ai nëpër vendet arkeologjike, në luginën e Drinosit, duke u përpjekur për të hyrë në aktivitetet shkencore thjesht në një program të gjerë përmirësimi për punën e arkeologëve do të vihet në dispozicion të komunitetit dhe do të jetë një mundësi për rritjen ekonomike dhe sociale.
Përkujtohet Musine Kokalari
Në Ministrinë e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve u përkujtua 30- vjetori i ndarjes nga jeta të intelektuales Musine Kokalari. Për figurën e Musinë Kokalarit folën studiuesit e Agim Musta dhe Novruz Shehu të cilët e vlerësuan figurën e saj unikale për aktivitetin politik si dhe të afërm e familjarë të cilët ndanë momente të panjohura të jetës së Musine Kokalarit. Musine Kokalari lindi më 10 shkurt të vitit 1917, në Adale, të Turqisë. Në vitin 1921, familja e saj kthehet në Shqipëri dhe vendoset në Gjirokastër, ku Musineja kreu shkollën fillore. Ajo është cilësuar pioniere e lëvizjes së feminizmit në Shqipëri dhe për këtë i referohen aktivitetit të saj si shkrimtare dhe veprimtare politike. Themeloi Partinë Socialdemokrate në vitin 1943 dhe shkruante në gazetën "Zëri i Lirisë", organ i partisë. Ishte pjesëtare e grupimit opozitar antikomunist "Bashkimi Demokratik Shqiptar" (1946), një aleancë e Partisë Socialdemokrate, kryesuar nga Musine Kokalari, me Frontin e Rezistencës dhe me Grupin Monarkist. Gjyqi komunist e dënoi me 20 vjet heqje lirie, me humbjen e të gjitha të drejtave civile dhe konfiskim të pasurisë. Pasi kreu 16 vjet nga dënimi i saj, Musinenë e internuan në Rrëshen, ku për 22 vjet punoi në bujqësi dhe ndërtim, si punëtore llaçi. Ndahet nga jeta në vitin 1983. Është autore e veprave "Siç më thotë nëna plakë" botim i vitit 1939 me rrëfenja, gojëdhëna, shënime dhe recenca mbi etnografinë e traditën popullore. Më 1944 botohet "Rreth vatrës" dhe "Sa u tund jeta" 1945. Më 2000 botohet një përmbledhje e shkrimeve, artikujve, eseve dhe kujtimeve me titull "Si lindi Partia Demokratike". Në 2004 u botuan 60 ese të sajat nën titullin "T'isha një lule". Musine Kokalarit i janë akorduar nga Presidenti i Republikës medalja "Martir i Demokracisë" (Pas vdekjes) dhe Titulli "Nderi i Kombit".
“I dashur Platon,
…Vetëm një gjë dua nga ty. Të vish, të marrësh ato plaçkat që të kam thënë. Mua, në këtë gjendje, do të më dukej sikur është një kënaqësi. Por nuk më duhet ta shtysh. Sëmundjen e kam të rëndë dhe nuk dua gjithçka të merret nëpër këmbë. Mos mendo për të tjerët. Unë s’i kam kërkujt borxh dhe askujt s’i kam kërkuar ndihmë, as lehtësi, as jam ankuar që mbeta e braktisur. Kur ata që të kanë në dorë, të varrosin për së gjalli 38 vjet me radhë pa të drejtë, është e kuptueshme se asnjeri nuk do të rrezikohet. Ju m’u ndodhët në një çast të rëndë. Ju faleminderit dhe për këtë dua që ajo që mund të shpëtojë të bjerë në duart tuaja.“ Kjo është lutja që Musine Kokalari i dërgon në një pusullë letërkëmbimi, për dorëshkrimet, “ato plaçkat“, të nipit Platon Salim Kokalari, më 3 maj 1983. Në gusht të po atij viti, Musineja vdiq në dhomën e saj të internimit, në Rrëshen. Dikushi, ai që e varrosi trupin e saj, një mirditor, banor i Rrëshenit, pas “aktit politik“ u dënua.
Në Korçë restaurohen 7 kisha
Shtatë kisha mbi 300-vjeçare në Vithkuq dhe Voskopojë të Korçës, të shpallura monumente kulture, do të shpëtohen nga Mitropolia e qytetit të Korçës, e cila ka dhënë fondet për restaurimin e tyre. Në kishat në VithKuq janë kryer punime të kësaj natyre më 1981 nga atelie e monumenteve të kulturës të asaj kohe. Më herët banorët e fshatit kishin treguar se kisha e Shën Mëhillit kishte ngjallur interes tek të huajt, por tashmë që çatia dhe një pjesë e mureve të saj janë shembur dhe ata nuk kanë çfarë t’ju tregojnë turistëve. Përballë kësaj situate, Drejtoria e Monumenteve të Kulturës në Korçë, rreth 2 muaj më parë kërkoi ndihmën e biznesmenëve vendas për shpëtimin e kishave të vjetra, që përveç dëmtimeve të afreskeve rrezikonin mbylljen.
“Një komb, një kulturë” ngjall interes tek vizitorët
Çështja e shumë përfolur në media ditëve të fundit, rreth “zhdukjes” së thesareve të Shqipërisë, që u morën e s’u kthyen akoma atje, duket se ka ngjallur interesim të jashtëzakonshëm në Muzeun e Kosovës, ku aktualisht janë të ekspozuara. Nga ky institucion thonë se muzeu ka shënuar numrin më të madh të vizitorëve që ka pasur ndonjëherë, falë ekspozitës së përbashkët në mes të Kosovës dhe Shqipërisë me titull “Një komb, një kulturë”.
Kërkohet një grup polifonie
Organizatorët e festivalit "Bone Festival für Aktionskunst" në Bernë kërkojnë një grup polifonisë. Organizatorët bëjnë të ditur se në kuadër të një projekti artistik që do të shfaqet në këtë festival në Bernë ata janë duke kërkuar një grup këngëtarësh polifonistë profesionalë apo amatorë. Sipas organizatorëve, grupi do të bashkëpunojë duke kënduar disa këngë polifonike në skenë, në një mjedis jotradicional. Afati për të aplikuar vazhdon deri më 15 shtator 2013.
"Ëndrra e një nate vere" çel sezonin në shtator
Komedia"Ëndrra e një nate vere" me regji të John Blondell është vepra që mbylli sezonin artistik në skenën e Teatrit Kombëtar. Dy orë e 10 minuta pothuaj nuk u ndjenë në një zgjidhje regjisoriale tepër të veçantë, me një lojë ritmike, kur krahas dialogjeve, humori përcillej edhe nëpërmjet lëvizjeve të trupit.
