12 Prill 2025

Shumë tekste të lashta nëpër botë, ju mund të pyesni veten se cili alfabet u zhvillua i pari. Me fjalë të tjera, cili është alfabeti më i vjetër i konfirmuar në botë?

Ekspertët i thanë Live Science se ndoshta ishte shkrimi proto-sinaitik, i cili u shpik rreth 4000 vjet më parë nga punëtorë kanaanitë në një minierë bruzi në Egjipt, në rajonin e Sinait. Shkrimi proto-sinaitik u zhvillua në alfabetin fenikas, i cili, nga ana tjetër, frymëzoi alfabetet e hershme hebraike, greke dhe romake.

Megjithatë, një zbulim i bërë në nëntor 2024 nga studiuesit në Universitetin Johns Hopkins sugjeroi se një sistem alfabetik shkrimi ishte përdorur qindra vite më herët, në atë që sot është Siria veriore. Prova e tyre janë katër cilindër prej balte, secili afërsisht sa një gisht i dorës, nga një varr i Epokës së Bronzit në Umm el-Marra, pranë Alepos.

Datimi me karbon radioaktiv sugjeron se simbolet janë gdhendur në cilindrat rreth vitit 2400 para Krishtit, rreth 500 vjet përpara se të zhvillohej shkrimi proto-sinaitik.

Por jo të gjithë janë të bindur nga ky zbulim, dhe mbeten të mendimit se shkrimi proto-sinaitik është alfabeti më i vjetër i njohur, që është një lloj specifik i sistemit të shkrimit. “Mendoj se mbishkrimet e Umm el-Marra-s janë padyshim një lloj sistemi shkrimi,” tha Philippa Steele, një filologe në Universitetin e Kembrixhit, për Live Science në një email. Por “ajo që është më e vështirë është të jesh i sigurt se ato janë të lidhura me sistemin alfabetik.”

Shkrimi i lashtë

Arkeologët mendojnë se shkrimi u zhvillua në disa vende të botës së lashtë në mënyrë të pavarur nga sistemet e tjera të shkrimit. Hieroglifet egjiptiane, për shembull, u krijuan rreth vitit 3200 para Krishtit, ndërsa kuneiformi sumerian duket se është nga i njëjti periudhë.

Shkrimi i lashtë kinez u zhvillua herët në mijëvjeçarin e dytë para Krishtit, ndërsa sistemi më i hershëm i njohur i shkrimit në Amerikë është ai olmec, nga rreth viti 600 para Krishtit

Por asnjë nga këto sisteme të hershme shkrimi nuk klasifikohen si alfabete. Në vend të kësaj, ato janë ose sisteme shkrimi logografike, ku çdo simbol përfaqëson një fjalë ose koncept, si “mal”, ose përzierje të logografive dhe silabarëve (ku shkronjat përfaqësojnë rrokje) që shtojnë disa karaktere për të përfaqësuar tingujt e shqiptuar.

Shkronjat në alfabet, nga ana tjetër, përfaqësojnë tinguj të veçantë, ose “fonema”, që përdoren për të ndërtuar tingujt e një fjale të shqiptuar, tha Steele në një email.

Shkrimi proto-sinaitik duket se është ndikuar nga hieroglifet egjiptiane të lashta, por “alfabeti proto-sinaitik është padyshim një krijim shumë novator,” shkroi ajo; parimi i përgjithshëm i shkrimit mund të ketë ardhur nga hieroglifet, por koncepti i një alfabeti dhe vlerat e shkronjave vetë ishin ide të reja.

Steele është më e interesuar në sistemet e shkrimit të Epokës së Bronzit nga Kreta, pjesë të tjera të Greqisë dhe Qipro, disa prej të cilave nuk janë deshifruar kurrë. “Qiproja e ruajti sistemin e vjetër të Epokës së Bronzit [të shkrimit] për më shumë se një mijë vjet, dhe e përdori për gjuhën greke,” tha ajo. “Kështu që ndërsa greqishtja shkruhej me alfabet kudo tjetër … në Qipro ata kishin këtë sistem shumë të veçantë silabik të shkrimit që u bë një simbol i identitetit kulturor.”

Silvia Ferrara, një filologe në Universitetin e Bolonjës në Itali që nuk ishte e përfshirë në zbulimin në Siri, tha në një email se sistemet e saj të preferuara të shkrimit të lashtë janë ato që ende nuk janë deshifruar, përfshirë shkrimin proto-elamit nga ajo që sot është Irani jugperëndimor, i cili mund të ketë ndikuar në kuneiformin mesopotamian.

Debati mbi shkrimin proto-sinaitik

Shkrimi proto-sinaitik mendohej gjerësisht se ishte alfabeti më i vjetër, tha Steele, por zbulimi i ri në Umm el-Marra e sfidoi këtë ide.

Glenn Schwartz, një arkeolog në Universitetin Johns Hopkins që zbuloi cilindrat prej balte dhe paraqiti kërkimin e tij në një konferencë arkeologjike në vitin 2024, tha në një deklaratë se artefaktet ishin më të vjetra se çdo mbishkrim i njohur proto-sinaitik dhe u gjetën në Sirinë veriore. Kjo sugjeron se “alfabeti mund të ketë një histori krejtësisht të ndryshme origjine nga sa kemi menduar,” tha ai.

Ferrara tha se nuk u habit që alfabetet ishin tashmë në përdorim 500 vjet më herët nga sa ishte menduar, megjithëse vendndodhja e zbulimit është një zbulim në vetvete. “Është befasuese t’i gjesh këto në Siri, por idetë dhe konceptet udhëtonin shumë më tepër sesa na lë të kuptojmë prova arkeologjike,” i tha ajo Live Science.

Dhe Steele paralajmëroi se cilindrat e Umm el-Marra-s përmbajnë shumë pak shenja për të vërtetuar se ato formojnë një sistem alfabetik. “Do të doja më shumë prova përpara se ta etiketoja sistemin si alfabetik, sepse nuk kemi mjaftueshëm dëshmi për të analizuar strukturën e tij,” tha ajo.

Ndonëse disa nga shenjat në mbishkrimet e Umm el-Marra-s dukeshin si të ngjashme me disa shenja proto-sinaitike, për të tjera, “çdo lidhje është më pak e qartë,” tha ajo.

“Problemi kryesor është se nëse ke vetëm ngjashmëri në formën e shenjës dhe asnjë mënyrë tjetër për të vlerësuar sistemin, atëherë është e vështirë të arrish në një siguri,” tha ajo. “Do të dëshiroja me të vërtetë më shumë gjetje bashkëkohore që të na ndihmojnë të kuptojmë se cilave tradita shkrimi u përkasin këto mbishkrime.”