Nga: Jaho Brahaj

Treva të cilën e kemi në fjalë shtrihet në dy brigjet e Fandit të Madh, nga i cili deri në shekullin XVIII mbante edhe si nënkrahinë po të njëjtin emer. Ka shtrirje nga fshati Breg deri në Rras, dhe si gjërësi nga Gojani deri në lartësitë e Mundellës. Në mesin e shekullit XVIII është shtrirë duke zgjatur territorin deri në fshatin e ri Qafa e Malit.

Është zonë e banuar që në kohë të lashta, eshte pjese e krahines se vjeter Fandi, Nderfandna ose si e gjejme ne dokumetet e vjetera: Trifandina.

Në Mesul kemi toponime “Maja e Kalasë”.1, që e gjejmë të regjistruar që në mesin e shekullit XIX edhe me emrin “Kalaja e Gjytetës”.2 Për këtë pikë arkeologjike një vrojtues i mesit të shekullit XX, na thotë se në këtë maje: “Gjenden materiale të ndryshme, si fragmente tjegullash, enësh prej dheu, punime me mur gelqereje etj”.3

Këtu kemi dhe dy kisha, njëra prej tyre e dëshmuar që në shekullin e XII, por që duhet të jetë më e hershme, dhe kisha tjetër po ashtu e lashtë në Breg (Shmi). Tjetër që emrat e vendbanimeve (fshatrave) kanë larmi emërtimi, popullsia etnologjikisht që nga shekulli XVII ruan emërtimin krahinor; Spaç-Spaças. Emër i trashëguar nga vendbanimi ku e kanë fillesën e migrimit shumica e popullsisë së këtyre fshatrave, nga Kodra e Spaçit. Ky emër vjen nga emëri i pajtorit të tyre Shën Salvadori (S. Shelbuemi-Spas)-Spaç.

Për sa i përket dokeve e zakoneve, ose për tiparet etnologjike të trevës së Kalivares, dihet nga të gjithë se i përkasin zonës më të gjërë të njohur; Mirditë.

Këtu do prekim vetëm ato elemente etnokulturor, që i gjejmë në dokumente dhe kronikat e shekujve të parë të pushtimit otoman.

Së pari duhet të theksojmë, se nga të dhënat e regjistrimeve turke  (viti 1529, 1571, 1591) të shekullit XVI, bindemi se bujqësia kishte prioritetin kryesor në raport me blegtorinë. Nga taksat kemi: e dhjeta e grurit, e thekrës, elbit, taksën e mushtit dhe të bletëve.

Nga ana shoqërore sipas të dhënave të regjistruara në vitin 1610. Këtu kemi krerët që drejtojnë e udhëheqin kuvendet. Në dasma mblidhen shumë veta dhe si ushqim të zgjedhur kanë ferlikë skopecësh (ftujakësh) të pjekur në hell.  Në veshje: Burrat mbajnë brekesha, kur janë në udhëtim i shpërvjelin për të patur më të lehtë ecjen, sipër kanë këmisha. Gratë mbulohen me një lloj xhybje (xhupeta), të hapura përpara e pa krahë. Burrat janë të prirur për të mbajtur konkubina.

Në ndertim përdorin me mjeshtëri trarët e materiale të tjera druri, dhe po prej druri kanë dhe enët e përpunimit të bylmetit dhe ato të tryezës.

Kalendarin e mbajnë sipas të vjetrës, dhe megjithe këmbnguljen e klerikëve e kanë vështirë të përqafojnë kalendarin gregorian (atë që kemi sot).

Janë të dalluar në fushën luftarake. Kanë armatime: topuza, shigjeta me hark, shqyta, shpata me këllëf prej druri. Po sjellim një skenë nga një sulm për të hapur rrugën nga cubat, të përshkruar në fillim të shekullit XVII. “Mbasi ju afruam majes, djemt tanë më të shkathët se kurrë, si të qenkeshin kaproj, u shpërndan duke u larguar prej njeni tjetrit, tuj vrapue me shqyta e mëzdrak nder duar… të tjerë vraponin me shpata çveshura. Djemtë tanë tregonin këto aftësi më qellim që cubat të kishin frikë, të tërhiqeshin e të na linin të lirë kalimin…”4

Në shekullin e XVI, sipas regjistrimeve turke të viteve 1529, 1571 dhe 1591, na rezultojnë këto fshatra, që përfshihen në “Fandin e Madh”: 1). Rihna dhe mahalla Mushta, 2). Todhri, 3) Lkani (Lekani, Likani), 4). Mundell dhe mahalla Kimza, 5). Tërdhot (Terzot), 6). Shkoza, 7) Shmi dhe 8. Domi5.

Si e pamë edhe nga emrat e fshatrave, që përfshihen në këtë krahinë, ajo quhet Fandi i Madh, ky nuk duhet ngatërruar me krahinën Fandi i sotëm, krahinë e cila në shekullin në fjalë thirrej: Fandi i Vogël dhe për ta identifikuar shënohet se ka kishën e Shën Gjonit, kurse Fandi i Madh i shekujve XVI-XVII e më vonë saktësohet, se ka kishën e Lindjes së Zojës (Shën Mërisë) me të dhënat se është e ndërtuar në mur guri, ka një altar gjithashtu prej guri me një kuadër të Lindjes së Zojës.

Në këtë bashkësi në këto vite, nuk na përfshihen tokat të cilat në vitin 1703 e më vonë i njohim si fshati Gojan. Kjo për arsyen, se ato duke qenë të vendosura në krahun e djadhtë të lumit Fandi i Madh etnografishte dhe si territor përfshiheshin nga një krahinë tjetër. Edhe tradita gojore e ruan këtë dëshmi dokumentare duke i kujtuar si stane të Pukës.6. Do shohim se edhe në vitet e mëvonshme Gojanin bashkë me Shkozën, Domin dhe Rrasin, edhe si famulli e kemi të veçuar. Kjo është në mbështetje të traditës, se gojanasit nuk janë mirfilli Mirditë në shekujt XVI-XVII, ashtu siç përfshihet sot.

Njohim sot, që trashëgojnë po emrat e katër shekujve më parë këto fshatra: Mushta, (Mundell dhe Mushta), Shkoza, Shmija (Bregu i sotëm) dhe Domi. Nga të dhëna toponomastike identifikohet dhe fshati Terdhot i shek. XVI në Lumziun e sotëm, katundi është dy lagjesh: Lumzi dhe Terdhot. Pra Terdhoti fshat saktësohet në Lumzi.7 Terdhoti deri në mesin e shekullit XIX ka qenë lagje e fshatit Shmi (Breg).8

Që banorët e kësaj zone ishin fshatarë të lirë e me pronësi mbi tokën dhe pyllin, na dëshmon dhe dy akt-shitje për toka në Dom të hartuara në vitet 1615 dhe 1617, që fatmirsishtë na janë ruajtur, është e veçantë kjo proçedurë e dokumentuar me dy akte-dokument të kryerjes së kësaj proçedure në shekujt e parë të pushtimit9.

Dok. I

Addi 4 genaro Anno Domini 1615 hano comprato la porzione de perdoto e di gheg Ndoca da Domi, che queli lo hanno vendutto la porzione di quel monte che si ciama vata made Pren Sciefni Llles Gier… Nicodh prendreu e Pren Nozi la meta di quella porzione comprato lo ha sodisfato pren Scifni, e l’altra meta Perdoto, e gheg Noca pias.Cento e 40 quaranta cinque di Statto…

Jo prendoto come sopra +

Jo gheg noca testifico come di sopra +

Quelli che sono shahit

Jo Gheg Domi +

cun dedda +

prendanusci +

desc ghega +

Jo d. Stefano Gasulori Parroco di Vigu.

Teksti shqip.

Ditën e 4 janarit të vitit të zotit 1615 e kanë blerë pjesën (hisen) e Per Dodës dhe të Gegë Ndokës prej Domit, sepse këta ua kanë shitur pjesën e atij mali që quhet Vatha e Madhe Prend Shtjefënit, Llesh Gjergjit, Nikollë Per Ndreut dhe Pren Ndocit. Gjysmën e asaj pjese të blerë e ka paguar Prend Shtjefni dhe gjysmën tjetër e kanë paguar ata tre veta që u përmenën më lart. çmimi i asaj toke që kanë shitur Per Doda dhe Gegë Ndoka është njëqin e dyzet e pesë groshë të shtetit…

Unë Per Doda (ose Prend Doda) si më sipër…

Unë Gegë Ndoka dëshmoj si më sipër…

Ata që janë dëshmitar:

Unë Geg Domi…

Prena Nushi…

çun Deda…

Llesh Gega…

Unë D. Shtjefën Gazullori famullitar i Vigut.

Dok. II

Addi 24 febraro 1617

Il prezo del Teerreno vendutto – a/mille 212 hanno vendutto la porzione di talli persone N. Per N. Queli, che vendutto sono Tali Simo noi da Domi Mar Pepa Per gini Gheg Vata Perlolosci Gio Senelli a/Mille – 22 quelli che hanno comprato sono Talli Gio Lecchei Per Stiefni Han comprato la meta con pietegini (la?) meta dhes gioca con nikodh per Ndreu, e con per Nozzi per meta com… odisfatta col denaro tutto quello,che hanno comprato in questo monte.

Li scahit sono Tali, che si nomino

Sono in scriptis

Somonoi da Domi +

Ma Peppa coli suoi cugi +

Perlalosci +

Gio Seneli +

Pergi +

Geg Vata +

Ndoz Leca +

Ghigvozzi +

Pieter Ndoca +

Ed io D. Stefano Gasulori

Parroco di Vigu.

Teksti shqip.

Më 24 të shkurtit 1617.

çmimi i tokës së shitur – për një mijë e 212. E kanë shitur pjesën e vet këtyre personave që (po thuhet poshtë) emër për emër. Ata që e kanë shitur janë këta: Simo Ndoi nga Domi, Mar Pepa, Per Gjini, Geg Vata, Per Laloshi, Gjo Zeneli për një mijë e 22. Ata që kanë blerë janë këta: Gjo Lekej, Per Shtjefni kanë blerë gjysmën me Pjetër Gjinin; gjysmën Llesh Gjoka me Nikoll Per Pdreun e me Per Ndocin përgjysmë me … (dhe kanë paguar) me të holla të gjithë atë që kanë blerë në këtë mal.

Simo Ndoi prej Domit.

Mar Pepa me kushrinjët e vet.

Per Laloshi.

Gjon Zeneli

Per Gji(ni)

Dëshmitar janë këta që emërohen me shkrim më poshtë.

Geg Vata.

Ndoc Leka.

Gig (Gjik?) Voci.

Pjetër Ndoka.

Dhe unë D. Shtjefan Gazullori, famullitar i Vigut.

Ky dokumentacion është një gjë e rrallë që përbën edhe kuriozitet për kohën, në vështrimin e marrdhanieve juridiko-ekonomike në zonat e thella malore, ku vepronte e drejta zakonore tradicionale me hallkat e saja për akte të tilla shitblerje e të tjera veprime të kësaj natyre.

Nga ana tjetër këto dokumente na informojnë, se famullitë shqiptare kishin trashëguar dhe vazhdonin të ruanin dhe vlerat e kancelarive. Këtu hidhet dritë dhe në drejtim të patronimeve dhe na dëshmon, se ishte e vazhdueshme tradita e emrave të personave katoliko-kombëtar. Në dokumentet e mësipërme përmenden këto emra: Per-Pren, Mar(k), Gjon, Ndoc, Gjik, Gegë, Nush, Llesh, Simon, çun etj dhe mbiemrat:  Doda, Domi, Pepa, Zeneli, Laloshi, Gjini, Vata, Voci, Ndoka. Këtu nuk do përfshijmë emrin e priftit hartues dhe shkruesi i akteve në fjalë Shtjefën Gazullori, i cili e dimë, që është pinjoll i një dere të njohur nga një krahinë tjetër.

Duke i kundruar këto emra e mbiemra në krahasim me ato që rezultojnë në dokumentet e shekujve më parë, rezulton, pa përfillur ndonjë luhatje nga se ato janë shkruar nga praktikues të gjuhëve të huaja, që kemi një vazhdimsi patronimie, ashtu siç jemi të njohur, që kjo praktike vazhdoi në shekujt në vazhdim.

Po theksojmë kalimthi, që në zonën për të cilën bëhet fjalë, nuk kemi as patronime dhe as toponime të nderfutura nga sllavishtja mesjetare.

***

Në vitin 1703-704 na rezulton për këtë zonë, se numëri i popullsisë është zvogëluar10.

Në vitin 1703-704 në këtë zonë kemi këto të dhëna demografike; “Gojani ka 8 familje me 53 antarë, Shkoza (Mescosit) 5 f. 36 antarë, Domi (Mdomet) 4 f. 19 antarë, Rrasi (Mras) 6 f. 40 antarë”

Arsyeja e këtij zvoglimi është se vetëm pak vite më parë kemi ekspeditën ndëshkimore, sepse kjo krahinë ka qenë e lidhur me austriakët. Dokumentet na shpalosin se urdhërohet veziri në vitin 1690 që kryengritësit: “…Më që i kanë shtyrë dhe mashtruar të pafetë e Austrisë, janë lidhur dhe bashkuar me ta … Prandaj i është derguar urdhëri im (Sulltanit) ..dhe është porositur, që nga të sipërshkruarit (edhe Fandasit), ato që duhen vrarë të vriten”.11

Deri në këtë kohë nuk është ngjizur, ajo që sot e njohim si vëllazëri të Mirditës: Spaças. Kjo ka ndodhur sepse këto fshatra (Gojani, Shkoza, Domi dhe Rrasi) me popullsi të perzier nga krahina të ndryshme nuk janë të unifikuara ende me Spaçin, sepse ndryshe ato do sherbeheshin në kishën famullitare të Kalivares. Këto fshatra jashtë Spaçit, meqense nuk kanë famullitar në kishën e tyre, me emrin Kisha e Shën Dhimitrit, detyrohen që ceremonit fetare t’i kryejnë në Blinisht, që është një ditë rrugë larg. Tradita na thotë se edhe banorët e fshatrave të Fandit të Madh-Spaças, në periudhën e parë që u vendosën këtu sherbeheshin kishtarisht nga kisha e vendbanimit amë, në Koder Spaç, ku vazhdonin të praktikonin edhe varrezat rreth kësaj kishe.

***

Emri i fshatit të banuar që në lashtësi, Kalivare na rezulton i dokumentuar në vitin 1603-12, dhe kjo e dhënë është nga një letër e Peshkopit të Stefanisë, i cili është strehuar këtu nga përndjekjet e pushtuesve. Kalivare është emër i ardhur nga gurra e shqipes dhe njihet që me këtë rrënjë ka ëmra në shumë krahina të Shqipërisë. Në dokumentin e mësiperm gjendet i shkruar: Kalberina, germa b në mes të emrit është ngatërrim me germën v, që ngatërrohej rëndom në mesjetë. Si shembull: Basili-Vasili etj.

Vetë Nikoll Mekajshi në lëtrën, që shkruan nga Kalivarja shpjegon: “Kështu që unë, për të mos humbur jetën ashtu sikundër humba çdo gjë që kisha, u detyrova të iki dhe për më shumë se tre vite çova jetën në disa vende shterpe e malore…”.13  Që N. Mekaishi ka qëndruar këtu në Fandin e Madh, na e dëshmon dhe Marin Bici, i cili shkruan: “Ato vende (Fandi i Vogël dhe F. i Madh) janë pjesërisht në Dioçezin e Arbërisë, pjesërisht në atë të Pultit. Imzoti i Stefanisë, i cili nga friga e turqve qëndroi për disa kohë i strehuar tek ata, u sherbei shumë në nevojë, por tashi nuk ka aty asnjëri (asnjë klerik)”.14.

Që nuk e ka ndërprerë veprimtarinë organizuese dhe ndërlidhëse imzot Mekajshi ndermjet parësisë dhe krerëve shqiptarë në këtë përiudhë, që qëndroi në Kalivare na e ndriçon një letër autorizimi që i japin Krerët e “Mbretërisë së Shqipërisë” të mbledhur më 26 mars jo larg Kalivares, në Shën Pal-Kabash me 26 mars 1609. Në lëtërpërfaqësimin e tyre thuhet: “Po dergojmë të përndriturin imzot Nikoll Mekajshin, peshkop i Stefanisë tek Madhëria e Juaj, si ambasadorin tonë të vertetë, i cili plotësisht do ju tregoj me gojë…”.15.

— – –  – ——–

1). F. Kordinjano, L’Albania traverso opera e gli scriti di un grande Missionario italiano il P. Domenico Pasi, Romë 1934, f. 389.

2). Po aaty, faqe 416.

3). Kolë Shtjefëni,  Mirdita Etnike, Sh. Botuese  “Shtjefëni”, Shkoder 2001, f. 193.

4). Relacioni i Marin Bicit mbi vizitën e kryer në dioçezën e Shqipnisë dhe Serbisë, botuar në: Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII, vëllimi I, Tiranë 1963, f. 165.

5) Sipas regjistrit turk të dhënat e të cilit i ka botuar shqip Selami Pulaha,

për krahinën në fjalë kemi këtë pasqyrë:

Familje sipas viteve …………1529           1571         v.1591.

1). R(r)ihna familje                     –                 18              18

dhe mahalla Mushta. “              –                 13                8

2).Todhri “                                35                24              25

3). Lkani (Lekani ose Likan) “    16                11                5

4). Mundell dhe “                      34               16              14

mahalla Kimza “                          –                14                9

5). Tërdhot (Trzot) “                   26                16              12

6). Shkoza “                               10                17              11

7). Shmik “                                  –                   8                6

😎. Dom “                                    8                   –                –

Gjithsejt “                               129                 137            108.

Të dhënat janë nga S. Pulaha -Krahinat e sanxhakut të Dukagjinit gjatë shek, XVI, botuar në; Studime Historike, 1973, nr. 4, f, 170.

6). “Territori i Gojanit thonë se asht kenë pronë e Pukasve dhe gojansit e kanë blerë tokën të pa punueme, ashtu pyll e livadhe e mandej e kanë punue…”. Kol Shtjefëni, vepër e cituar më lart, f, 90.

7). K. Shtjefëni, vep. e cituar më lart, f. 116.

8 F. Kordinjano, L’Albania traverso opera e gli scriti di un grande Missionario italiano il P. Domenico Pasi, Romë 1934, f. 416.

9). Studime e Tekste, Dega I Juridike, nr 1, Firense 1944, f. 383, dok. nr. 233 dhe f. 388, dok. nr. 235.

10). Të dhënat e mësiperme janë marrë nga relacioni V. Zmazjeviçit, të botuar në; Quellen und Materialien zur Albanischen Geschichte im 17. und 18 jarhundest II, Mynhen 1979, f. 80-81

11). Qendresa e popullit shqiptar kunder sundimit Osman, (përmbledhje dokumentesh) përgatitur për botim nga Selami Pulaha.Tiranë 1978, dokumenti 165, viti 1690, f.184-185.

12).Letër e Nikoll Mekajshit nisur nga Kalivarja me datë 29 korrik 1603.  Dokumente për historinë e Shqipërisë të shek. XVI-XVII, vëllimi III, T. 1989, f. 34-38.

13). Dokumente për Historinë e Shqipërisë të shek. XVI-XVII, vëll. III, Tiranë 1989, f. 252.

14). Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shek. XVII, vëllimi I, Tiranë 1963, f. 163.

15). Studime e Tekste, Dega I Juridike, nr 1, Firense 1944, f. 231, dok. nr. 228.

***

Shenim: – Kumtese e mabajtur ne Kimez – Puke me rastin e 100 vjetorit te Ngritjes se Flamurit Kombetar dhe Krijimit te “Qeverise se Perkohshme”, Nderkrahinore, me 27 prill 1911 ne kete fshat.

– Po e risjellim per perkujtese dhe kerkese qe ne keto dite te 111 vjetorit, a do perkujtohet kjo ngjarje e rendesishme e historise.