Prof. dr. Bardhosh Gaçe

Artist dhe publicist, kulturolog dhe njohës i hollë i trashëgimisë së kulturës popullore dhe të folklorit, veçmas të Gjirokastrës, Naxho Kasoruho nuk ka reshtur së kontribuari në evidentimin dhe vlerësimin e këtyre pasurive të paçmuara, të cilat i konsideron të pazëvendësueshme në fondamentin e kulturës sonë kombëtare. Për këtë marrëdhënie të ngushtë Kasoruho ka përdorur punën e artistit dhe atë të gjurmimit të këtyre vlerave  si dy duart që ndihmojnë njëra tjetrën për të bërë punë të mira.

Në historinë  e kontributeve  që publicistët, studiuesit, etnologët, folkloristët, kulturologët dhe njohësit e hollë të artit dhe të kulturës popullore i kanë bërë shërbimin më të vyer vendit, pasi dhe qytetërimet e mëdha dhe ato bashkëkohore në tabanin e tyre lidhen fort me kulturën e trashëguar popullore dhe kontekstet e tjera në të cilat ka lindur, ka bashkëjetuar dhe është zhvilluar ajo kulturë. Kasoruho është nga Gjirokastra, një qytetërim antik, ku qytetërimet dhe lëvizjet e kulturave kanë kryqëzuar rrugët, duke lënë shenjat e tyre. Jo më kot, studiuesit e huaj, veçmas ata anglezë, të cilët e kanë vizituar që nga shek. XIII e në vazhdim, Gjirokastrën dhe jugun e Shqipërisë, shënojnë për Luginën e Drinos, si një luginë ku kanë jetuar dhe ka akoma gjurmë të disa qyteteve, çka nënkupton të jetuarit e njerëzve në komunitet, me rregulla, kulturë dhe marrëdhënie me njëri- tjetrin, siç ndodh në zonat urbane dhe të qytetëruara.

Naxhi Kasoruho hyn në radhët e intelektualëve dhe artistëve, i cili përveç si klarinetist i talentuar e muzikolog, një kontribut të çmuar ka dhënë dhe po jep për evidentimin e vlerave  të mëdha të kulturës qytetare të Gjirokastrës, vendlindja e tij, profileve të caktuara të artistëve, shkrimtarëve, poetëve dhe kulturologëve, në publicistikën problemore që lidhet me kulturën popullore, në studimet e holla dhe të thelluara mbi aspekte të veçanta të këngës e folklorit të Gjirokastrës, veçmas mendimet e qarta mbi këngët e odave dhe polifoninë labe.

Labërinë ai arrin ta zbulojë jo vetëm përmes dashurisë që deklaron për të, një krahinë e rëndësishme me të dhëna brilante të historisë së kulturës të vet dhe Jugut, por të kulturës sonë kombëtare, por ajo që e bën kaq të rëndësishme marrëdhënien që Naxhi Kasoruho ka me Labërinë është kënga polifonike, e cila përveçse përbën një vlerë dhe pasuri autentike, e çmuar dhe nën kujdesin e UNESKO-s, në atë dëshmi që ajo sjell për kulturën kombëtare dhe historinë, mjaft ngjarje të njohura ose jo të njohura, figura njerëzore, mençuri dhe një frymë lirike që e përçon atë, përbëjnë një vlerë të jashtëzakonshme që i kalon kufijtë e Labërisë dhe të Shqipërisë.

Polifonia labe është ndërtuar në kompleksin e saj mjeshtërisht, ku çdo gjë, çdo zë, “pëshpërimë” apo jehonë, a kordë zëri, thyerja e gurgullimave kolektive  zërash, kanë vendin e vet, funksionin e vet, duke i mbrojtur asaj origjinën, thelbin dhe evidentuar historinë  e zhvillimit dhe rrugëtimit nëpër kohë dhe shekuj.

Studimet dhe hulumtimet folklorike- shkencore mbi polifoninë labe janë të hershme dhe të shumta. Studiues, etnologë, solistë, interpretues, njohës të muzikës popullore, instrumentistë, tekstologë këngësh etj, kanë shkruar dhe vazhdojnë të shkruajnë për gjithçka afron polifonia labe, si dhe pse ajo vazhdon të ketë një popullaritet të padiskutueshëm jo vetëm na Labëri, por dhe aty ku janë dy njerëz nga Labëria, të cilët mund të improvizojnë, d.m.th një dy-zërash për të kënduar sipas traditës polifonike labe.

Studime të tilla, natyrisht me një refleks ballkanik vazhdojnë ende, njëri prej të cilëve është dhe Naxhi Kasoruho, i cili përveç aftësisë që ka një instrumentist, muzikolog, në dijet e tij ka një interpretim shkencor si arrin polifonia labe të krijojë një kimi emocionale, si ajo arrin e rrëmben dëgjuesin, si ajo kthehet në një fuqi, bukuri, krenari, dashuri dhe frymë sa herë këndohet në mjediset publike, rastet e gëzimit, skenat e festivaleve si ai në Kalanë e lashtë të Argjiros në Gjirokastër, dhe si ajo përballon ritmet e shpejta të zhvillimit.

Duke pasur një njohje të admirueshme në të gjithë hapësirën gjeografike dhe njerëzore ku praktikohet (këndohet kënga labe, Kasoruho përveç lidhjes së fortë që labët kanë me kulturën e tyre të traditës, kanë bërë prezent dhe origjinalitetin e polifonisë. Studiuesi dhe muzikologu Naxhi Kasoruho i shmanget uniformitetit lidhur me specifikat që polifonia ka me shtrirjen e saj  nga Saranda, Bregu i Detit, Himara, në Vlorë, Gjirokastër e deri në Myzeqe. Polifonia labe në trevat, fshatrat  apo qendrat e caktuara të banuara në Labëri, ka specifikat e saja dhe kjo është një dëshmi e gjallë e rrugëtimit të saj në dhjetëra “ciklone” kulturore – historike nëpër të cilat ka kaluar ajo dhe kultura shqiptare në përgjithësi.

Studiuesi Kasoruho, kur flet për polifoninë, një nga visaret e rëndësishme të këngës popullore shqiptare, vetëdijshëm na tregon se: “Kënga polifonike në tërësinë e saj ka një ndërtim strukturor tonalo – modal unik në gjithë hapësirën ku këndohet. Ajo është ndërtuar në polifoninë me tre e katër zëra dhe rrallë dhe me një zë të pestë ne trevën e Bregdetit, sidomos këngët himarjote e piluriote. Ky unitet shprehet edhe në motivin muzikor, i cili shpesh ndërtohet kënga monostrofike apo në këngë të zgjedhura të tipit me strofë e refren. Pavarësisht uniformitetit dhe përqasjeve që ka në tërësinë e saj kënga polifonike, ajo e krahinës së Kardhiqit të rrethit të Gjirokastrës ka veçoritë, kontrastet, dallimet dhe individualitetin e saj në raport me trevat e tjera të Labërisë.”

Duke e parë në një këndvështrim kaq të qartë dhe në nuanca, pasi ai e njeh mirë polifoninë labe në të gjithë shtrirjen e saj, mendime që Kasoruho sjell për të tregojnë se polifonia labe ka nevojë ende për studime në të gjithë elementët e saj, duke qenë një burim i hershëm i flokut të kësaj krahine të spikatur dhe me dëshmi autentike në këtë lloj të kënduari, klishetë e të cilës valorizojnë në të gjithë Ballkanin dhe në ndonjë vend tjetër, ku ka pasur keqinterpretime dhe nga të ashtuquajtur akademikë të studimit të saj. Polifonia labe ka nevojë për interpretime të qarta, të mbështetura në traditën e saj që nga burimi i parë i saj, i cili është kryesisht në tokën dhe në traditën e Labërisë, si një pasuri muzikore autentike me gjurmë të thella në muzikën e Mesdheut.

Komunikimi që Kasoruho ka bërë dhe bën me lexuesin, duke përdorur mjetet bashkëkohore (shtypin e përditshëm), por dhe librat e shkruar, të cilët i lejojnë atij të shpalosë ide, qëmtime, çështje dhe probleme të natyrës kulturore (veçmas të artit e kulturës popullore në mjediset ku zakonisht kjo kulturë dhe art lind dhe mbijeton), të kulturës historike, letrare, tradicionale, të kulturës materiale të Gjirokastrës, duhet kuptuar se ato lidhen me një përvojë të madhe të Naxhi Kasoruhos, që kur kultura shqiptare, studimet mbi folklorin hodhën bazat e qëndrueshme të viteve ’60-të dhe ’70-të të shekullit të XX. Duke pasur një njohje të thellë dhe në taban, autori sjell në vëmendje shqetësime që koha i ka zbuluar dhe po i zbulon ditë pas dite dhe kohë pas kohe.

Naxhi Kasoruho sapo ka mbaruar studimet në Liceun Artistik dhe Akademinë e Arteve në Tiranë, ka shërbyer në Gjirokastër dhe në zonat e saj, në qytet dhe në detyra të ndryshme që lidhen drejtpërdrejt me kulturën popullore, me grupet artistike, me grupet folklorike, me shkollën e muzikës, ku pasionit të artistëve të rinj iu çilen shtigjet dhe ëndrrat, me njerëzit e artit, artistët dhe grupet artistike. Si e tillë publicistika e tij për shkakun e kësaj përvoje mbi 40 vjeçare është e lidhur me problemet e kulturës dhe artit.

I lidhur shumë me Gjirokastrën dhe kulturën tradicionale dhe bashkëkohore që ajo ka afruar çdo herë, mjaft çështje të karakterit kombëtar, Kasoruho më së pari i ka zbuluar në Gjirokastër. Monumenti i përjetshëm që kohët i lanë “dhuratë” Gjirokastrës, siç është Kalaja e Argjiros, një legjendë të cilën historia vetëm e rigjallëroi përmes frymëzimit që ajo iu dha poetëve, shkrimtarëve dhe artistëve kohë pas kohe, mbeti ashtu siç e meritonte, një sofër bujare, e cila në traditën e saj mblidhte gjithë kombin për të kuvenduar me këngët, vallet, kostumet, muzikën, me të kaluarën, si një mësim i moçëm i shqiptarëve në Ballkan, për të treguar se ato janë në trojet e tyre me këngët, vallet, polifoninë, këngën e majëkrahut, legjendat, lahutën, veshjet, kushtrimin, traditën e lashtë, ritet e zakonet dhe çfarë ka një popull i vjetër në një gadishull të lashtë. Naxhi Kasoruho e ka ndjerë dhe e ndjen fort peshën e Argjiros, kumtin e saj, e cila përçon një sinjal dhe një timbër kombëtar sapo përmendet, duke marrë peshën e historisë në çdo festival folklorik, po ashtu përcillte kumtin e lashtësisë. Argjiro ka mbijetuar pikërisht nga ky kumt dhe nga kujtesa e njerëzve, siç ka jetuar dhe Rozafa e Shkodrës.

Naxhi Kasoruho e njeh mirë këtë dimension të epërm të kulturës së lashtë, e cila shfaqet tek një këngë, tek një valle, tek një ninullë,, tek një veshje apo vegël muzikore për shkakun e kohës dhe kulturës që mbart në vetvete çdo element dhe detaj i trashëgimisë shpirtërore dhe materiale  që populli ruan brenda kulturës së tij. Ngjan kaq e rëndësishme dhe kaq e nevojshme thirrja që Naxhi Kasaruho bën për të rikthyer Festivalin Foklorik të Gjirokastrës (“Znj. ministre e Kulturës firmosni për Festivalin e Gjirokastrës”). Libri i autorit “Impresione në ditët e pandemisë”, fq.69), përmes një evenimenti të tillë, përveçse Gjirokastra merr përmasat e një skene kulturore të kombit me gjithë hiret dhe madhështinë e saj, krijohen edhe mundësitë e ripërtëritjes së traditës, e cila në kushtet e reja të zhvillimit bëhet prezentë dhe e pranueshme në jetën bashkëkohore shqiptare.

Studiuesi, kompozitori e kulturologu Kasoruho mendon se kultura popullore shqiptare, thesaret e këngës e valles, veshjes dhe humori kanë akoma gjëra të pazbuluara, të cilat në kushtet e një kulture globale marrin vlera të mëdha. Në promemorien që Kasoruho i drejton ministres së Kulturës, ndër të tjera shkruan: “E presin këtë festë të folkut tonë kombëtar mbi 20.000 artistë popullorë që janë ngjitur këto dekada në kalanë e Festivalit të Gjirokastrës, në skenën magjike duke bërë të bulçasin bedenat e kështjellës së lashtë nga zërat brilant të artistëve  nga mbarë vendi duke shpalosur vlera të trashëgimisë  kulturore si pjesë e identitetit tonë kombëtar”.  Dhe është kaq e vërtetë kjo, pasi mjaft artistë, instrumentistë këngëtarë dhe valltarë i ka zbuluar ajo skenë e artit dhe kulturës sonë popullore.

Naxho Kasoruho i ka dhënë lexuesit shqiptar deri tani 15 libra të shkruar (rreth 3000 faqe) të cilët mbartin brenda tyre vlerësime, hulumtime, interpretime mbi kulturën, portrete artistësh, poetësh dhe shkrimtarësh, portrete artistësh të këngës apo valles, përshkrime dhe kronika kulturore, këngë kryesisht të kënduara dhe shoqëruara dhe me valle nga polifonia labe, shqetësimin intelektual dhe shpirtëror që lidhet kryesisht me kulturën. Kjo tregon se autori ka pasur dhe vazhdon të ketë se çfarë t’i afrojë lexuesit, një tregues i rëndësishëm i njohjes, përvojës dhe natyrës hulumtuese të tij. Një studiues dhe një intelektual që ngre probleme është dhe një hulumtues i mirë gjithsesi. Një autor që i ka dhënë  lexuesit 15 libra të një profili dhe teme kaq të gjerë është gjithmonë i rëndësishëm të dialogësh, të flasësh dhe të mësosh shumë gjëra që nuk mund t’i kesh dëgjuar. Naxhi Kasoruho është një enciklopedi, ku kultura dhe njohja janë bërë bashkë, e nëse kumti i parë dhe kontakti me të lidhet për të shkruar një studim për librat e tij, kjo ide bie, d.m.th. nuk ka rëndësinë e një artikulli, përkundrazi autori të krijon raporte të tjera, siç të krijojnë librat e tij.

Në vëmendjen e lexuesit shqiptar janë mjaft nga çështjet që autori ka shtruar përmes shtypit të shkruar, të cilët kanë marrë formën e studimeve të plota kur janë përfshirë në librat e tij. Shkrime të tillë si: “Kënga qytetare gjirokastrite”, ”Këngët e burrave”, “Këngët e grave”, “Polifonia me burra e gra”, “Vallja Labe”, “Vallja e burrave”, “Vallja e grave”, “Veglat popullore në trevën e Labërisë”, “Veshjet popullore në trevat e Labërisë”, “Veshjet e burrit të Labërisë”, “Veshja e gruas të Labërisë” dhe çështje të tjera, të cilat përveç evidentimit kanë në përcjelljen e tyre dhe mendim etnografik, etnologjik, folklorik, muzikor; përshkrim edhe burime të tjera njohjeje, të cilat përbëjnë një kontribut të çmuar nga një intelektual dhe kulturolog, që ka treguar se ka një koncept shkencor dhe ndërgjegje prej artisti për gjithçka njeh dhe shkruan. Gjurmime të kësaj natyre, të cilët janë kaq të nevojshme dhe të rëndësishme për kulturën e një kombi, bëjnë të “humbasësh” në rrjedhat historike dhe në dallgët që tradita kulturore e muzikore i ka krijuar në çdo rast emocioneve të dëgjuesit dhe të vetë interpretuesve të kësaj polifonie. Kënga labe e rrëmben dëgjuesin dhe vetë grupin që e këndon.

E gjithë kjo tablo e gjerë e mozaikut të kulturës labe, e cila gjen një hapësirë të konsiderueshme në librin “Labëri mbushur me këngë” krijon një kolor ngjyrash, një shpërshfaqje të vlerave historike ku gjithçka (veshja, mosha, zërat, gjestikulacioni, jehonat, thyerjet e zërave, marrësi dhe dhënësi, kori etj) kanë vendin e vet, të ngjan se aty kanë ardhur shekujt, të cilët i mbart kënga dhe veshjet, interpretimi dhe akordet e zërave, prandaj hulumtimet dhe mendimet e Kasoruhos marrin kaq vlerë përmes këtij libri, i cili sado të lexohet, përsëri mbetet i pambaruar, pasi e tillë është lënda brenda tij.

Naxhi Kasoruho është intelektuali, muzikologu dhe studiuesi i lidhur fort me kulturën e vendlindjes së tij dhe trevës ku vepron polifonia labe, traditat dhe zakonet e hershme, ku ngjatjeton një kulturë e rëndësishme materiale- shpirtërore, ku tradita dhe bashkëkohorja , jo vetëm bashkëjetojnë, por dhe plotësojnë njëra – tjetrën. Siç është shënuar dhe më parë në këto shënime për profilin e Kasoruhos, këmbëngulja e tij ngjan të krijojë një lidhje të nevojshme mes kulturave, madje për t’i vëmendësuar dhe ndërgjegjësuar prurjet dhe profilet e reja kulturologjike apo muzikore, se bashkëjetesa  e kulturave është e rëndësishme për trashëgiminë kulturore në veçanti, të cilës i janë dashur shekuj që ajo të ishte e tillë.

Kjo marrëdhënie e fortë e tij është shfaqur në të gjitha veprimtaritë muzikore që ai ka organizuar në Gjirokastër, Tiranë apo vendet e Europës, në të gjithë librat që ai i ka dhënë lexuesit shqiptar, një marrëdhënie që prek gjithë elementët, fushat dhe shfaqjen e kësaj kulture. Studiues, njohës, evidentues vlerash, debutues, profesionist, me një bagazh të madh kulture, Naxhi Kasoruho nuk i ikën kurrë burimit nga rrjedh polifonia, e cila e shoqëron labin në mal, në luftë, në gëzim, në familje, në shoqëri, në emigrim dhe në qytet, ku siç kuptohet, ai duket se tregon dhe mbron identitetin e tij,- labi e ka konsideruar gjithmonë identitet polifoninë.

Ashtu siç rrugëtari nëpër shtigje mban mbi shpinë strajcën me bukë e ushqime për në udhëtimin e largët dhe të vështirë, Kasoruho, pjesën më të madhe të shkrimeve publicistike, të studimeve apo kontributeve të tjera shkrimore i shoqëron me vargje, me fragmente perlash dhe brilantesh të këngës polifonike labe, të cilat i duken si një rrobë e ngrohtë, veshur trupit. Ndodh gjithmonë që kënga të mban ngrohtë si një rrobë e sigurt dimri. Është kaq i natyrshëm ky raport, sa duket se ai nuk e kupton dot veten pa një alkimi të tillë emocionale, që i kthehet në meditim, në fuqi, në jetësim dhe ringjallje.

Në librin “Labëri mbushur me këngë”, autori ka sjellë këngë polifonike labe të mrekullueshme, një pjesë e të cilave është kënduar në Festivalet Folklorike Kombëtare të Gjirokastrës, por dhe perla të kësaj kënge, të cilat mbeten antologjike, frymëzuese dhe një frymë me karakter historik – kombëtar. Jo pa qëllim Kasoruho i ka dhënë kaq vend në librin e tij më emblematik një antologjie këngësh në kapitullin “Këngë labe në Kalanë e Festivalit”, ku shquajnë këngë të tilla si “E kuqe që nga themeli”, “Djemtë e varfër të rigonit”, “Melodi me fyej e longarë”, “Vijmë nga Fushë- bardha”, “Vallja jonë kështu e deshi”, “Jelek verdha portokalle”, “O rrapi në Mashkullorë”, ku shquan tema historike dhe ajo lirike. Është një qasje mjaft domethënëse e autorit, pasi para këngësh të tilla nuk mund të ketë harresë dhe nënvlerësim.

Gjatë gjithë kohës, siç dhe mund të kuptohet lehtësisht, sapo u hedh sytë librave të tij, Naxhi Kasaruho ka qenë një intelektual aktiv dhe me një angazhim të rëndësishëm social. Të marrurit me kulturën është një marrëdhënie e lloj-llojshme për vetë arsyen e hapësirës që ajo ka në jetën e individit, familjes dhe të shoqërisë. Gjirokastra ku ai ka jetuar e punuar është një shembull i rëndësishëm lidhur me efektin kombëtar që ajo ka pasur dhe ka kulturalisht. Një qytet i cili ka një stoli të përjetshme, një qytetari të përjetshme qoftë nga pikëpamja arkitekturore po ashtu dhe prania urbane e lashtë e saj. Duke qenë një qytet turistik, ku vizitori i vendit dhe i huaj ka pasur ç’të shohë, e ka bërë shtresën intelektuale dhe atë kulturore të qytetit një shtresë të rëndësishme për qytetin. Këtë e dëshmon mënyra se si Kasoruho e shpalos qytetin dhe kulturën e Gjirokastrës, veçmas gjatë festivaleve folklorike.

Ky kontakt i rëndësishëm që ai ka pasur me njerëz, takime, grupe artistike, mjedise kulturore dhe ngjarje të tjera të natyrës kulturore, kompozitorë, studiues të vendit e të huaj, ka krijuar brenda njohjes së tij dhe shijes intelektuale një galeri personazhesh, pjesa me madhe e tyre nga fusha e kulturës dhe e këngës. Të tillë janë vlerësimet si: “Xhevat Avdalli dhe zëri i tij brilant”, “Fyelltarët e Labërisë”, “Resul Llogo dhe libri i tij ‘Një jetë me këngë’, “Halil Bilaj- korifeu i polifonisë labe” etj. Profile të shumtë artistësh dhe njerëzish që Naxhiu i ka njohur dhe i ka vlerësuar e bëjnë publicistikën e tij komunikuese, të gjerësishme dhe të larmishme. Nën opinionin e tij njohës dhe vlerësues vijnë profile të ndryshëm njerëzish për personazhe të tillë si: Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Mumtas Dhrami, Xhevahir Spahiu, Gaqo Çako, Agron Fico, Bujar Lako, Golik Jaupi, Moikom Zeqo, Lefter Çipa, Agim Mero, Skënder Gjinushi dhe të tjerë, të cilët plotësojnë njohjen e gjerë që ai ka si kulturolog, intelektual, publicist etj.

Naxhi Kasoruho ka një kontribut të çmuar në lëmin e kulturës sonë kombëtare. Ai është çmuar dhe çmohet shumë nga rrethet intelektuale të Jugut dhe Shqipërisë. Shtypi shqiptar ka shkruar herë pas here për kontributet e tij, ashtu siç dhe ai ka botuar herë pas here mendime të vyera mbi kulturën shqiptare. Është vlerësuar me dekorata, medalje dhe urdhra të ndryshme si: ”Urdhri “Naim Frashëri”, Kl. III 1969, “Urdhri “Naim Frashëri”, kl. II, 1983, Titulli “Andon Zako Çajupi” Bashkia Gjirokastër, 2002, “Personalitet i shquar i Artit e Kulturës së Qarkut Gjirokastër” 2003, “Krenaria e Qarkut Gjirokastër”, 2004, “Urdhri “Naim Frashëri i Artë” nga Presidenti i Republikës, 2001 dhe nderimi më i rëndësishëm bashkëkohor “Mjeshtër i Madh” nga Presidenti i Republikës. Naxhi Kasoruho është një vlerë e rëndësishme jo vetëm për Gjirokastrën, por mbarë kulturën kombëtare shqiptare.

Tiranë – Vlorë, shkurt 2023