Joan Kukuzeli gjeniu durrsak që i dha bizantit melodinë e shpirtit dhe botës shqiptare një shenjtor. –

Nga Albert Vataj

Sot është dita e Shën Joan Kukuzelit, shqiptarit që e shenjtëroi devocioni dhe zëri. Jan Kukuzeli është gjeniu durrsak që i dha melodinë e shpirtit, bizantit dhe botës shqiptare një shenjtor. Jan Kukuzeli lindi rreth vitit 1270 në Durrës, një qytet-port kozmopolitan, në atë kohë nën zotërimin bizantin. I ati e la jetim kur ai ishte shumë i vogël. Nëna ishte ajo që do të kujdesej për rritjen dhe edukimin e tij. Vetë figura e këtij gjeniu të heshtur, lëviz e shfaqet mes jehonave të largëta të melodive dhe këngëve të zbërthyera e të mbetura enigmë të periudhës bizantine. Figura e këtij shenjtori vërtitet, qartësohet e vagullohet mes të dhënave të sakta dhe hamendjeve, patosit dhe retorikës shkëlqimtare të shpirtrave që mbajnë në qiell namin dhe emrin e tij. Dekada dhe akoma më tej, shekuj më parë, biografë apo studiues të muzikës bizantine, nga vende të ndryshme të Ballkanit kanë tentuar ta nacionalizojnë atë, duke u orvatur ti japin Jan Kukuzelit kombësi bullgare, serbe, greke dhe herë rumune! Enciklopedia e Madhe Britanike – Mc Milan, nënvizon një fakt gati-gati kalimtar, por që padyshim për ne shqiptarët është domethënës, emocional e pse jo intrigues për qëmtime të mëtejme. Në volumin 10, faqe 218, të kësaj enciklopedie, thuhet: “Jan Kukuzeli lindi në Durrachium, tani Durrës – Shqipëri”

Këto janë fjalët e para, të pakta, që renditen në këtë faqe kushtuar këtij kompozitori të çuditshëm, të mistershëm, mit dhe novator, të përmasave epokale.

Shën Jan Kukuzeli ose Joan ishte një murg ortodoks nga Durrësi. Shenjtor, himnograf, mjeshtër dhe teoricien i muzikës kishtare bizantine.

Për të është shkruar, kërkuar, studiuar dhe vazhdohet të punohet ende, për t‘i shkuar deri në fund misterit të largët të veprës së tij. Vetë figura e këtij gjeniu të heshtur, lëviz e shfaqet mes jehonave të largëta të melodive dhe këngëve të zbërthyera e të pazbërthyera bizantine, mes të dhënave të sakta, të pasakta dhe të dyshimta të jetës e biografisë së tij. Dekada dhe akoma më tej, shekuj më parë, biografë apo studiues të muzikës bizantine, nga vende të ndryshme të Ballkanit kanë tentuar ta nacionalizojnë atë, duke i dhënë Kukuzelit herë kombësi bullgare, herë serbe, herë greke dhe herë rumune!

Por, nëse për “nacionalitetin” e tij ende hipotezohet apo bëhen përpjekje për “ta përvetësuar” gjeniun dhe famën e tij, askush deri më sot nuk ka mundur dot të marrë iniciativën për të ndryshuar vendlindjen apo për të gjetur një variant të dytë të saj.

“Jan Kukuzeli, lindi në Durrës të Shqipërisë!”… Këtë fakt detyrohen ta pohojnë pa asnjë ekuivok të gjithë hulumtuesit, sepse kështu e kanë shtampuar të gjitha dokumentet e kohës apo edhe ato të mëvona, duke shtuar se “në atë vend kaloi edhe fëmijërinë e tij¦”

I KTHYER NË SHENJTOR

Për kontributin e tij të veçantë, pse jo të jashtëzakonshëm në fushën e artit muzikor, të kishës ortodokse bizantine, Kukuzeli është shpallur nga kjo e fundit “Agjios” – i Shenjtë dhe gjithmonë sipas rregullave klerikale të Kishës Ortodokse, për çdo “të shenjtëruar”, përpilohet biografia apo “vita” siç thirret, e cila përmbledh në vargje tërë jetën dhe të dhënat biografike të njeriut të shenjtëruar.

“Vita” më e hershme, që është gjendur për këtë gjeni, është ajo që ruhet në Kodikun 46, të Manastirit të Vatapodhit-Halqidhiqi, Selanik, e cila është shkruar në vitin 1550. Autori apo biografi i këtij shkrimi biografik për Kukuzelin – Shenjtor, nuk na e ka dhënë emrin e tij, duke mbetur në këtë mënyrë anonim. Në këtë dokument, me vlera unikale për gjeniun, përshkruhet tërë jeta e tij qysh nga fëmijëria, vitet e shkollës së tij pranë oborrit perandorak bizantin, në Kostandinopojë, mandej largimi prej këtu dhe mbyllja asketike dhe e izoluar në Malet e Shenjtë (Mont Athos) e konkretisht në Manastirin e “Lavrës së Madhe”, në Agjio Oros (2).

RRETHANAT E ERRËTA TË LARGIMIT NGA DURRËSI

Pikërisht në këtë dokument (3) të hershëm, të vitit 1550, përmendet dhe nënvizohet qartë fakti se “Joan Kukuzeli lindi në qytetin e Durrësitâ, mbasi kaloi vitet e fëmijërisë u vendos në Kostandinopojë”.

Po cilat qenë shkaqet, rrethanat dhe zhvillimet ato mote, që shtynë në udhën e mërgimit drejt metropolit të Perandorisë Bizantine të riun durrsak?

Sa përmes këtij akti, aq edhe nga dokumente të tjerë të këtij lloji, që do t‘i shoshim më poshtë, si kohë e largimit të Kukuzelit shënohet viti 1295. Nuk përjashtohet që kjo e dhënë të jetë e saktë, sa për faktin që gjendet në një regjistër të një institucioni skrupuloz të kohës, aq edhe për faktin tjetër se, pikërisht këto vite përkojnë me emigrimet e mëdha të shqiptarëve drejt territoreve të Ballkanit Jugor, Thesalisë, Beotisë, Atikës, Maqedonisë lindore, në Greqi, Thrakë e më gjerë, që tashmë njihet si zbritja e arvanitëve.

Në studimin e figurës së Kukuzelit dhe të kohës së largimit të tij nga qyteti i lindjes, Durrësi, nuk është parë asnjëherë ky largim, si një fakt që përkon pikërisht me këtë sfond historik, shpërnguljet masive të shqiptarëve drejt territoreve të Ballkanit Jugor, pra drejt territoreve të Greqisë së sotme.

Ato mote, të emigrimeve masive, i takojnë periudhës, kur në fronin e perandorit të Bizantit qëndronte Androniku II Paleologu, njeriu i cili ka nënshkruar aktet perandorake, që lejuan zbritjen dhe vendosjen e shqiptarëve në territoret e lira të Greqisë dhe më gjerë, terrene ku gjenden arvanitët edhe sot e kësaj dite. (4 – Burime bizantine)

Në fundin e shekullit të 13-të, ne e gjejmë edhe vetë Paleologu II, të ketë zbritur në territoret e Arbërisë dhe madje në qytetin e Durrësit për qëllime ushtarake. (5)

Pikërisht ky perandor, që i ka ftuar shqiptarët (nën akte të rregullta ligjore perandorake) në zbritjet e tyre drejt tokave të jugut, spiritualisht karakterizohet si njeri dashamirës, pasionant dhe prostat (mbrojtës) i arteve, ikonografisë, muzikës, arkitekturës etj. Nën këto ngarkesa, pasione, formim dhe prirje, ai pati urdhëruar aso kohë “qëmtimin, seleksionimin dhe dërgimin në shkollën e muzikës, pranë oborrit të tij Perandorak, të fëmijëve të talentuar nga të katërta anët e perandorisë”. (6)

Duke përkuar kjo kohë e largimit të Kukuzelit drejt metropolit bizantin, me këtë klimë të përgjithshme të emigrimeve masive arbërore dhe me pasionet e urdhrat perandorakë, bëhet përherë e më e besueshme që koha e shënuar në Kodikun e Vatapodhit, të jetë viti i saktë i largimit të Kukuzelit drejt mitropolitit perandorak, pra viti 1295.

NJË TALENT QË TRONDIT OBORRIN PERANDORAK

Nga ato dokumente që kemi në dispozicion deri më sot, konfirmojnë bindshëm faktin, që në Kostandinopojë, Kukuzeli nuk qëndroi gjatë, ndoshta dhjetë-pesëmbëdhjetë vjet. Por, brenda këtij harku kohor, “ylli” i tij shkëlqeu, duke lënë gjurmë të papërsëritshme në thesaret e kulturës bizantine. “Në shkollën imperiale të muzikës ai u bë menjëherë studenti më i dalluar, por veçmas në korin e oborrit perandorak, ku ai u shpall – mjeshtri – i saj”, thuhet në “vitën” që përmendim më sipër. Kjo dhunti e talentit të tij të veçantë habiti auditorët, maestrot dhe hierarkinë e lartë perandorake. Është kjo arsyeja që shumë shpejt i adhuruari laureohet me titullin “Angelofonos” – “zë-engjëlli”. Duke iu referuar dy dokumenteve të rëndësishme të atyre kohëve, Imerologjios Sinaik (të vitit 1332) dhe Kodikut të Leningradit, që flet më gjerë për Kukuzelin, ata na bëjnë të njohur pikërisht faktin se “këtë titull të veçantë, “angjelofonos”, Kukuzeli e mbante që prej moshës njëzetvjeçare”.

Në një dokument tjetër që i takon fondit MSS për muzikën bizantine, mësohet se brenda një kohe të shkurtër, në vitet 1300, karriera e tij muzikore ishte bërë shumë e njohur, ndërsa në çerekun e parë të shekullit të 14, ai konsiderohej dhe ishte shpallur “lider i kompozicionit muzikor në tërë perandorinë”. (7)

Pra, ngjitja e tij në majat e artit muzikor bashkëkohor, brenda një periudhe fare të shkurtër dhe në një moshë fare të re, pa asnjë mëdyshje që ka lënë gjurmë të thella në rrethet kulturore të kohës dhe bashkë me të ka ngjallur xhelozitë e njohura njerëzore… Ky apogje i Kukuzelit, në majën e elitës kulturore të perandorisë, pasqyrohet edhe në dokumente të tjera të shumta të kodikëve të Lavrës së Madhe.

KRIJIMTARIA DHE NOVACIONET MUZIKORE

Krijimtaria e “mjeshtrit” durrsak në fushën e muzikës është tepër e gjerë, por fatkeqësisht vetëm një pjesë e krijimtarisë së tij kompozicionale është deshifruar apo mendohet se është deshifruar. Kukuzeli ishte në të njëjtën kohë edhe krijues – kompozitor edhe interpretues i talentuar – këngëtar. E thënë në gjuhën e sotme ai ishte një kantautor i talentuar.

Por, në qoftë se sot, fatkeqësisht ne nuk e kemi, nuk e dëgjojmë dot më zërin e tij engjëllor, në duart e studiuesve mbetet dokumentacioni që na rrëfen punën e tij krijuese. Gjatë tërë jetës ai u mor me studimin e muzikës së lashtë tradicionale, të trashëguar përmes ritualeve bizantine. Ende edhe sot ruhen dorëshkrime të deshifruara, të ekspozuara dhe të tjera ende të pashpallura, në fushën e kërkimeve të tij muzikore. (10)

Ai punoi e shkroi studime teorike, kompozoi me një intensitet të madh dhe përherë në mënyrë novatore në raport me traditën pararendëse. Me krijimtarinë e tij, ai hapi dhe themeloi atë që në artin muzikor bizantin thërritet “Periudha e Tretë” e këtij arti, si dhe ndërtoi sistemin e famshëm të shkrimit muzikor, i cili tanimë njihet si “Sistemi Kukuzelian i shkrimit muzikor”.

Kritika muzikore dhe studiuesit e trashëgimisë tradicionale e kanë karakterizuar krijimtarinë e Kukuzelit si “burim i dytë i muzikës greke”. Veç krijimtarisë së madhe krijuese, në radhën e dokumentacionit që ruhen prej tij, gjenden edhe mjaft studime të thella, që Kukuzeli ka bërë për deshifrimin e krijimtarisë së autorëve pararendës.

Në shkrimet muzikore të vjetra, që ruhen në manastiret e Agjio Orosit (Malit të Shenjtë), poshtë shkrimeve me bojë të zezë, të përpiluara nga krijues dhe artistë anonimë, gjenden deshifrime dhe shpjegime të tyre të mëvona në ngjyrë të kuqe. Pikërisht këto shënime të shumta janë vërtetuar plotësisht, se janë punuar nga dora e Jan Kukuzelit. (11)

Krahas punës së tij të madhe krijuese, Kukuzeli nuk pushoi asnjëherë së kënduari, nga shkolla dhe sallonet mondane të oborrit perandorak, deri në labirintet e manastireve të Lavrës së Madhe, në Agjio Oros. Zëri i tij, i cilësuar “engjëllori”, linte aso kohe gjurmë aq të thella, sa shkrimet dhe impresionet e opinioneve dhe të kritikës në tërësi e ngrenë atë gati-gati në lartësinë e mitit të gjallë. Jo rrallë gjendet në radhët e këtyre shkrimeve dedikuar “mjeshtrit” se “për të dëgjuar zërin e tij vinin pranë Kapelës së Lavrës së Madhe në manastirin e Agjio Oros, njerëz nga të katërta horizontet gjeografike të perandorisë…” (12).

Gjatë tërë viteve që ai qëndroi si murg në manastirin e Agjio Orosit, Kukuzeli këndoi liturgjitë e tij të famshme krah ikonës së Zonjës së Madhërishme – Shën Mëri, të Lavrës së Madhe. Për shkak të shumë përkushtimeve muzikore, që durrsaku i pati bërë kësaj ikone të njohur, që ruhet edhe sot e kësaj dite në këtë manastir, ajo-tabloja thërritet sot “Kukuzelica”.

Krijimtaria e madhe e durrsakut nuk u shtri vetëm në fushën e kompozimit, të studimeve teorike muzikore dhe të interpretimit fonik, Kukuzelin e gjejmë mjaft produktiv edhe në fushën e krijimtarisë letrare poetike. Ai mbetet një emër i madh edhe për poezinë liturgjike bizantine. Shumë nga këto krijime poetike ruhen në fondin e letrave të tij origjinale, ashtu sikurse edhe një poemë e gjatë, e cila është melodizuar nga kompozitori i njohur Thoma Thikare. Këto dorëshkrime dhe një pjesë e madhe e krijimtarisë së tij në origjinal ruhen në: a- Kodikët EBE, nr. 2411, që i takojnë fillimit të shekullit të 14; b- Kodiku i Vatapodhit nr. 1497; c- Imerologji Sinaik i vitit 1332; d- Kodiku i Leningradit nr. 121 etj. Shkrimet dhe këngët e tij më të hershme ruhen në dy imerologjiotë (ditarët), që u takojnë viteve 1302 dhe 1309.

Kritika e artit muzikor bashkëkohor që studion dhe analizon krijimtarinë e mjeshtrit, i vlerëson krijimet, Chantet, meloditë dhe liturgjitë e tij, në raport me krijimet e autorëve të tjerë, më të hershëm apo bashkëkohës me Kukuzelin, “të dalluara për një superioritet të dukshëm të durrsakut në raport me tërë kompozitorët bizantinë të këtyre shekujve. Ai shfaqet me profilin e novatorit të parë që abandonon të vjetrën, mënyrën konservatore të kompozimit drejt gjetjeve të reja melodike…” (14). Kukuzeli vlerësohet si një urë, prej ku kapërcehet nga brigjet e traditës muzikore të vjetër, të shekujve të 13 dhe përpara tij, në repertorët e rinj muzikorë, që u pasuan nga tërë shkolla muzikore bizantine e mëvonë.

Në gjykimin e kritikës dhe të studiuesve, Kukuzeli mbetet kompozitori novator më i rëndësishëm i fondit të muzikës që përdor edhe sot kisha ortodokse bizantine.

KUSH ISHTE NJERIU QË ZBULOI TALENTIN DURRSAK?

Po kush ishte maestroja që dalloi talentin brenda shpirtit të këtij djaloshi të ri nga Durrësi? Kush ishte ai njeri, që pasi e përzgjodhi mes shumë talenteve të tjerë, punoi me kujdes për t‘i përpunuar dhuntitë këtij të riu dhe për ta çuar mandej në skenat e yjeve që lënë gjurmë në dimensionet e pafund të kohëve?

Është shumë interesant ajo që kemi gjetur së fundi, në një nga studimet e dokumenteve bizantine të asaj kohe, e cila na bën të njohur emrin e maestros, që punoi me talentin për ta çuar atë në nivelet e gjeniut. Kush ishte pra mësuesi që u mor nga afër me durrsakun e ri?

Çuditërisht gjejmë të ketë qenë një tjetër shqiptar, ai quhet “Joani Glika (Glika – në shqipen mesjetare është Gjika, në shqipen e sotme, ashtu sikurse Gluha – gjuha) nga qyteti Glika i Thesprotisë”, thotë dokumenti bizantin. Po Glika ekziston edhe sot e kësaj dite si vendbanim në Thesproti, pra në Çamërinë e sotme.

Në këto dokumente, Joani Glika-Gjika etiketohet si “teoricieni bizantin i shkollës muzikore të fronit perandorak”. Në radhët e komentit për këtë maestro të shkollës muzikore thuhet se ai duhet të ketë lindur në 1250-ën.

E thënë me fjalë të tjera, duket qartë se tutori i Kukuzelit ka qenë një tjetër shqiptar. Pikërisht ky fakt e bën edhe më interesant figurën e Kukuzelit, i cili nga ky rast duket se nuk na shfaqet më si një fenomen i vetmuar dhe i shkëputur në botën muzikore arbërore mesjetare. Siç shihet, edhe të tjerë emra i gjejmë në radhën e elitës intelektuale të kohës, deri drejtues dhe teoricienë në shkollat më në zë dhe më të hershme të kontinentit tonë, kur ende në Evropë nuk kishin lindur universitetet e para.

Por, edhe Joani Glika (Gjika) nuk është një mjeshtër i vetëm. Në të njëjtat vite krahas Glikës, në elitën e Oborrit Perandorak qëndron edhe një tjetër figurë e njohur, i vlerësuar si “I Mirënjohuri – i madh melodi-himnhartuesi i Shën Sofisë së Kostandinopolit – Joani Kladha” (9). Për këtë të fundit nuk gjejmë më shumë të dhëna, por nisur nga mbiemri i tij – Kladha, sqarojmë se ky mbiemër i takon fisit të famshëm shqiptar (arbëror) të Mesjetës, që në shekullin e 13-14 emigruan në Greqi. Ndër ta, më i dëgjuari mbeti kryengritësi heroik, Krokodil Kladha, që udhëhoqi një nga kryengritjet më të dëgjuara kundër pushtuesve osmanë dhe mbasi u kap u rrop i gjallë publikisht…(10).

BRAKTISJE E LAVDISE DHE POPULLARITETIT

Por, pikërisht ato çaste kur emri i Kukuzelit pat arritur apoteozat e lavdisë, kur zëri dhe talenti i tij përmendej me admirim të skajshëm në të katërta anët e Perandorisë, kur rrethet e larta të elitës kulturore bizantine flisnin për novacionet dhe interpretimet e tij të mahnitshme, pikërisht ato momente, kur pas drobitjes së lindjes së gjenisë së tij, njeriu pret vlerësimet, duartrokitjet dhe përgëzimet çlodhëse, pikërisht ato momente “durrsaku” është larguar nga skena e lavdeve dhe triumfit. Nga oborri perandorak, nga buja e adhuruesve të shumtë, nga zhurma dhe lavdet e publikut, që e priste tërë ovacion, nga jeta tërë emocion dhe popullaritet, …papritur Kukuzeli braktis kryeqytetin, Kostandinopojën, bujën e shenjtërimit që e rrethonte dhe shkon të mbyllet, izolohet përfundimisht në territore të veçuara gjeografikisht, në terrene malore të pakalueshme nga vizitorë të zakonshëm, në manastiret-kështjella të Malit të Shenjtë, në Halqidhiqi… duke u kthyer në një asket, murg i mbyllur në manastiret enigmë…

Po, për çfarë arsye e ndërmori Kukuzeli këtë braktisje?

Cilat qenë rrethanat që e detyruan atë të largohet prej lavdisë, adhurimit masiv, popullaritetit që e rrethonte ngado?

Në ç‘rrethana ai u imponohej pasioneve të moshës së tij për t‘u ndrydhur brenda jetës së mbyllur të manastireve?

Në një nga dokumentet, që bën fjalë për këtë ngjarje të çuditshme të jetës së kompozitorit dhe novatorit kurajoz, thuhet se largimi iu imponua për të mos iu nënshtruar akteve imponuese të oborrit perandorak dhe kërkesës së Perandorit për ta martuar me një lidhjen e afërt të tij brenda pallatit. Një tjetër dëshmi, që është kontradiktore me njoftimin e mësipërm, na bën të njohur se Kukuzeli është larguar krejt papritur i mbuluar nga heshtja. Kur Perandori mësoi për largimin e tij dhe strehimin përfundimtar në Manastiret e Athosit, dërgoi dy të besuar për të mësuar rreth së vërtetës së këtij largimi të papritur dhe për ta ftuar atë në rikthimin e tij pranë oborrit. Por, gjeniu nuk e pranoi ftesën dhe nuk u rikthye më kurrë në labirintet e mistershme të pallateve perandorake.

Ende nuk mund të themi me siguri, nëse qenë vërtet këto motivet apo diçka tjetër që detyroi Kukuzelin të braktisë një herë e përgjithmonë kryeqytetin e Perandorisë Bizantine, privilegjet dhe lavdinë e tij, titujt, bujën dhe laureimet honorifike.

Një gjë mund të vërejmë me saktësi, që motivi i këtij largimi duhet të ketë qenë tepër i thellë, aq sa mund të themi se shkaku i mistershëm e kishte bindur plotësisht atë për t‘i qëndruar përgjithmonë besnik vendimit të marrë për arratisje përfundimtare drejt vetmisë, si murg asket i manastireve të Athosit.

Por, me gjithë arratisjen e tij fizike, Kukuzeli nga një gjë nuk u arratis kurrë, nga pasioni dhe krijimtaria e tij muzikore. Edhe në Manastirin e Lavrës së Madhe, Kukuzeli vazhdoi të punojë intensivisht deri në vitet e fundit të pleqërisë së tij të bardhë. Dorëshkrimet e tij të shumta, në radhojtë dhe kodikët e këtyre manastireve, mbeten të shfletuar dhe ende të pashfletuar, të zbërthyer, të pazbërthyer, në pritmëni si objekt i studimeve të mëtejme dhe padyshim i të papriturave më të mëdha.

Veç aktivitetit të tij të dendur krijues dhe studimor, gjatë dekadave që Kukuzeli qëndroi në manastiret e Athosit, duke kryer ato detyra që rregullat e manastireve u caktojnë shërbëtorëve të tyre, murgjve, durrsaku si një murg i bindur merrej edhe me kullotjen e bagëtive. Kështu, gjeniu i muzikës, në një farë mënyre i përngjan perëndive të lashta – pse jo Orfeut.

Pikërisht, në afërsi të Manastirit të Lavrës së Madhe, ku “durrsaku” kaloi pjesën më të madhe të jetës, ai pati ndërtuar një strehëz të vogël, ku banonte shpesh, ndërsa qëndronte jashtë manastirit, derisa vdiq. Trupi i tij u varros në Kishën e Arhangjelëve, në afërsi të Lavrës së Madhe, në Agjio Oros, vend ku identifikohet edhe sot varri i tij. Në Kodikun nr. 46 të këtij manastiri ruhet një portret i Kukuzelit, i cili mendohet të jetë punuar nga artistë bashkëkohës me mjeshtrin, por që, gjithsesi, autori i tablosë mbetet anonim.

PËRPJEKJE PËR TË PËRVETËSUAR ORIGJINËN E DURRSAKUT

Duke ndjekur gjurmimet e bëra për figurën dhe krijimtarinë e këtij krijuesi përherë gjen pretendime për origjinë joshqiptare të Kukuzelit! Ka studiues të veçantë grekë dhe bullgarë, që pretendojnë për një origjinë tjetër të “durrsakut”. Bullgarët, për të na bindur dhe për të “argumentuar” origjinën bullgare të Kukuzelit, theksojnë se “nëna e tij ishte bullare”, por pa na treguar se cilat janë këto burime që e thonë këtë gjë, ku është marrë kjo e dhënë etj! Jo vetëm kaq, por në qershor të vitit 1980, bullgarët duke e pretenduar për bullgar, organizuan në Sofje një simpozium ndërkombëtar, me rastin e 700-vjetorit të lindjes së Kukuzelit!

Nuk është as e para dhe as e fundmit herë, kur personalitete apo figura me kontribute të dalluara në fusha të ndryshme të jetës shoqërore, bëhen objekt i “lakmive” për përvetësimin ose ndryshimin e origjinës së tyre. Duket se është një prirje e brendshme e natyrave njerëzore, që të mirën ta afrojnë për ta pasur “pak” të tyren. E nga ky rregull, si objekt i lakmuar, duket që nuk është përjashtuar as Kukuzeli.

Studiues të jetës dhe veprës së “mjeshtrit të muzikës bizantine”, dekada më parë, ndërsa gjenin vlerat unikale të tij, nuk i shmangeshin dot tundimit për ta pasur të tyren Kukuzelin. Megjithëse, në jo më pak se në tri dokumente autentikë, të kohës dhe në shumë të tjerë të mëvonë, bëhet plotësisht e qartë vendlindja e Kukuzelit – për më tepër edhe pse ai vetë pohon se është nga “Durrësi i Shqipërisë”; ndonjë biograf, kritik apo muzikolog grek, është përpjekur të “provojnë përkatësinë heleniko-bizantine të Kukuzelit”.

Por, Bizanti apo bizantini nuk nënkupton Greqinë dhe qytetarin grek.

PERANDORIA BIZANTINE

Pa dashur aspak të ofrojmë një ekspoze për Bizantin, Perandoria, nën të cilën territoret e vendit tonë, si tërë territoret e popujve ballkanikë dhe më gjerë, u përfshinë përreth nëntë shekuj; do të gjykonim me vend të tërhiqnim vëmendjen në disa fakte. Jo rrallë vihen re konfondime të koncepteve politike, administrative, gjeografike, kulturore, morale të kësaj perandorie me ato të një vendi të veçantë. Më konkretisht, shpesh kur thuhet kisha bizantine (ortodokse) shumë syresh e barazojnë apo e njehsojnë atë me kishën greke; kur thuhet kultura bizantine e njehsojnë me kulturën greke dhe kur thuhet Perandoria Bizantine e barazojnë atë me një perandori greke…

Perandoria Bizantine, si çdo perandori tjetër në historinë e shoqërisë njerëzore, nuk ka qenë një trevë e kufizuar gjeografike, brenda kufijve të së cilës të përmblidhej një popull etnikisht i pastër, pa praninë e popujve apo pakicave të tjera. Përkundrazi, Perandoria Bizantine, si tërë perandoritë e mëparshme apo të mëpastajme përfshinte brenda kufijve të saj një numër popujsh të ndryshëm, për rrjedhim një prani të madhe gjuhësh që flisnin këta popuj, një prani të larmishme kulturash, morali, filozofie, eksperiencash artistike, arkitektonike, muzikore, trashëgimish zakonore etj. E thënë me fjalë të tjera, Perandoria Bizantine ishte një hapësirë gjeografike, ku përfshiheshin dhe administroheshin popuj, kultura, trashëgimi, pasuri dhe eksperienca të shumta, pra ishte një njësi politiko-administrativo-gjeografike multietnike e multikulturore. Për rrjedhim, edhe institucionet e saj nuk qenë as institucione greke, as shqiptare, as serbe, bullgare etj., por institucione që përfaqësonin një brumë dhe produkt multietnik të tërë këtyre popujve. Prandaj, kur themi muzikë e kishës ortodokse bizantine, ikonografi bizantine, art bizantin etj., kjo nuk nënkupton muzikë, pikturë, art apo kulturë greke, as shqiptare, as bullgare, as serbe, por e të gjithë popujve që jetuan nën këtë perandori, atë Bizantine.

Në këtë lëmë të madh konkurrencash të shumta dhe të ashpra do të mbijetonte dhe do të fitonte të drejtën e “qytetarisë bizantine” ai instrument, ai mendim, ajo arritje apo ai produkt i asaj shoqërie, që do të ishte thellësisht më i qëndrueshëm, më racional, më konkurrues, në raport me të tjerët…

Pra, ndërsa institucionet dhe administrata Perandorake Bizantine ishin një përfaqësi, një simbiozë multietnike që prodhoi artin, kulturën, muzikën, arkitekturën, pikturën, ligjet, e saj me tipare të dalluara; popujt që jetuan brenda hapësirave perandorake padyshim që ruajtën tipare të veçanta, dalluese, si pjesë përbërëse e hapësirave multietnike perandorake.

* * *

Në një nga dokumentet anësorë dhe ndoshta jo fort të rëndësishme, për “durrsakun”, thuhet se edhe mbasi kishte mbërritur në Kostandinopojë dhe kalonte aty moshën e rinisë së tij, Kukuzeli nuk kishte mësuar ende të fliste mirë greqisht. Dhe jo vetëm kaq, por në “vitën” e gjatë dhe të hollësishme për të thuhet se edhe vetë mbiemri, “durrsakut”, i mbeti nga një frazë e gjuhës së tij, që për të tjerët ishte e pakuptueshme.

Episodi i shkruar në kodik na rrëfen rastin konkret dhe sqaron se kur “durrsakun” e kishin pyetur shokët e shkollës imperiale se “çfarë kishte ngrënë për drekë? Ai iu përgjigj në gjuhën e tij, në mënyrë të pakuptuar – kuka – zela! Nga ky çast, – thuhet në dokumentin e kohës, – atij i mbeti nofka Kukazeli – Kukuzeli, që mandej e shoqëroi atë si mbiemër tërë jetën”.

Duke shkuar edhe pak më tej në këtë çështje, mendojmë se është me shumë interes të përmendim një fakt të pagjetur më parë. Në Kodikun e Vatapodhit gjendet e shkruar nga dora e Kukuzelit edhe një ninullë, për të cilën thuhet se atë ia pat kënduar dikur nëna e tij. Vargjet e kësaj ninulle janë bërë objekt i studimeve të ndryshme, për të zbërthyer dhe interpretuar ato me greqishten ose sllavishten. Por, duket se as përpjekjet e njërës palë dhe as të tjetrës nuk kanë dhënë përfundime bindëse.

Vargjet interesante të kësaj ninulle nuk janë parë nga linguistët tanë, për të qëmtuar ata mundësinë e zbërthimit të tyre me anë të shqipes. E themi këtë, pasi pa dashur të hyjmë në çështje që janë objekt i një fushe, disipline dhe shkence krejt të veçantë, ruajmë mendimin se tek elementë të saj mund të dallohen ndoshta ngjashmëri të dukshme me arbërishten…

Sidoqoftë, le të shpresojmë te të rejat dhe të papriturat e reja që mund të na ofrojë ky durrsak, që i dha aq shumë shpirtit melodik dhe fondit muzikor të popujve e institucioneve që jetuan nën Bizantin.