Joseph Roth: Pse shqiptarët “e jashtëm” izolohen me vetëdëshirë

Një kartolinë letrare me shkrimtarin dhe gazetarin e njohur austriak Joseph Roth, në përkujtim të vdekjes së tij, maj 1939, i cili ka lënë trashëgimi një cikël shënimesh mbi shqiptarët dhe Shqipërinë; tekstet që “Mapo” publikon janë sjellë në shqip nga Lindita Arapi

Shqiptarët kanë – përveç mjaft cilësive që unë i nderoj – edhe një karakteristikë të çuditshme. Ata janë kaq shumë të shqetësuar të ruajnë ca zakone të shkuara dhe të mbesin të patundur në shqiptarinë e tyre duke mbetur jashtë botës së qytetëruar, dhe sikur të mos mjaftojë kjo, përkujdesen me kaq zell për fisin, duke mos ndërtuar kështu kombin. Shqiptarët që jetojnë jashtë izolohen me vetëdëshirë, martohen vetëm me vendase dhe nuk ia kanë besën rrethit ku jetojnë. Deri në Amerikë mbesin shqiptarë, flasin shqip me njëri-tjetrin – pas disa dhjetëra vjetësh rikthehen, po përse? – që të mbajnë në vendlindje gjerdanin me fishekë?! Ashtu si popuj të tjerë të vegjël, edhe shqiptarët ruajnë atë lloj besnikërie ndaj atdheut, që në të vërtetë e çon kombin drejt shuarjes dhe kulturën kombëtare e lë të varfër. Shqipëria është e bukur, e pafat dhe megjithë aktualitetin e saj, e mërzitshme. Malet e këtij vendi të duken nganjëherë sikur janë prej substance të tejpashme e të papërcaktuar, saqë lehtë mund t’i ngatërrosh me lëmsha të qelqtë e të pikturuar me të gjelbër.  Vetëm në ditët e vranëta, kur qielli nuk është i mbuluar tërësisht nga retë, por duket si i veshur me një pëlhurë të hollë, e kupton që malet në të vërtetë janë masa gurishteje. Me kohë ata janë bërë më tepër masivë, të pamëshirshëm, madje i gjithë ky vend është si një oborr i mbyllur, i rrethuar nga mure burgjesh natyrorë. Liria është një nocion relativ, këtu e ndjen qartë se nuk ekzistojnë shinat, të cilat të çojnë në atë shekull, që është edhe atdheu ynë, e ndjen se anijet, dy orë, katër orë, dymbëdhjetë orë larg prej këtu, vetëm një herë në javë ndalojnë në portin shqiptar. Ekzotika rëndon dyfish më tmerrshëm se sa tortura e vetëzgjedhur. Në kushte të tilla, unë jam më pak i ndjeshëm karshi bukurive të natyrës, jo me optimizmin e lindur të turistit. Më së shumti, regjistroj: ditë të qeta blu prej një thjeshtësie fisnike, të përmbushura nga një diell i mirë, i cili djeg madje edhe vetë hijen dhe ndjehet në çdo çarje shkëmbi, aty-këtu fluturojnë zogjtë (që këtu janë të rrallë, pasi njerëzit në këtë vend qëllojnë zellshëm) në ajër dhe nëpër degë. Shoh pyje me një Qetësi, Thellësi, Pafundshmëri dhe Përhumbje pambarim.

Aty-këtu duket një grumbull kullash, pa dritare, gjithandej të izoluara, si kube shurdhmemece prej guri, të rënda, enigmatike dhe tragjike, të mbarsura me fate njerëzish dhe me mallkim të mistershëm. Mikpritja! Ky zakon i mirë të kujton kohën fisnike të njerëzimit. Sigurisht, mikpritja e arsyeton mirë veten bazuar në pikëpamjen egoiste të këtyre njerëzve, që në vend të zgjedhin gjyqin, pranojnë gjakmarrjen për të vendosur të drejtën e tyre…Kjo është kartolina letrare e shkrimtarit dhe gazetarit të njohur austriak Joseph Roth, që hidhet në qarkullim në përkujtim të vdekjes së tij, në 27 maj 1939. Me titullin “Shqiptarët “e jashtëm” izolohen me vetëdëshirë – mes mikpritjes dhe gjakmarrjes”  teskti është botuar në gazetën e njohur “Frankfurter Zeitung”, që mban datën 30.7.1927, dhe vjen sot për lexuesit shqiptar nga Poeteka, të përkthyer nga Lindita Arapi, në rastin e edicionit të tretë të programit “Poetry Card – Nga Austria me dashuri – From Austria to Albania ëith Love ”.

“Poetry Card” është një cilkël veprimtarish që zhvillohen në kuadrin e vitit kulturor mes Austrisë dhe Shqipërisë, të cilat kanë nisur në muajin Mars 2018 dhe që do të vijojnë deri në fund të vitit. Këto janë shënime të Joseph Roth mbi shqiptarët dhe Shqipërinë. Mes teksteve të tij të shumë u përzgjodhën pjesë nga artikujt e botuar në fletët e gazetës së njohur “Frankfurter Zeitung”, për të cilën autori punonte si korrespondent në vitjn 1927. Në ballinën e kartolinës letrare, Joseph Roth paraqitet i veshur me kostum shqiptar. Tekstet që publikohen përshkruajnë tipare, sjellje dhe tradita të shqiptarëve, shoqëruar me qëndrime dhe komente të autorit.

Në një tekst tjetër, që e publikojmë më poshtë, Roth flet: “Në Shqipëri arrita në përfundimin se që të gjithë, evropianë apo amerikanë, në thelb nuk dallojnë nga njëri-tjetri. Kujtime të përbashkëta si roja i ashensorit, tufa e transaksioneve ngjiten si stuko me gradën më të lartë të patundshmërisë, akoma më shumë kur ia beh gramofoni dhe çiftet shkrihen në dans. Diplomatët, që në të vërtetë janë armiq me njëri-tjetrin, këtu luftojnë në një front mushkonjat, malarjen si dhe vendasit, të cilëve ata vetë duan t’u sjellin kulturën e qytetërimit. Të gjithë konkurentët që janë mbledhur këtu për thelat thatime dhe pa zot, marshojnë të bashkuar, por përfitojnë ndarazi. Bile edhe gazetarët i mërmërisin njëri-tjetrit, pa zili, lajme të gënjeshtërta nga burime autentike. Herët në mëngjes mund të të qëllojë të ndeshesh me atasheun ushtarak të aksh vendi, i cili përshëndet një berber, sepse pikërisht ky është në zonën e sigurisë së këtij atasheu.”

Në rrëfimet e tij, shfaq një realitet sa të zymtë, aq dhe ekzotike dhe të mahnitshme sipas tij për botën perëndimore, duke ndarë çfarë shqiptarët kanë të çmueshme për sytë e një të huaji, dhe çfarë ka mbetur arketip tek bota e tyre e brendshme. Pothuaj një shtrirje antropologjike, ku përveç informimit mbi një tokë të panjohur, Roth jep dhe një imazh mbi një popull të vogël, që “ruajnë atë lloj besnikërie ndaj atdheut, që në të vërtetë e çon kombin drejt shuarjes dhe kulturën kombëtare e lë të varfër”. “Ndoshta kjo mund të jetë arsyeja që gjuha shqipe sot nuk ka akoma një fjalë specifike për “Liebe” – dashurinë – asnjë përshtatje për “Seele” – frymë – nuk ka fjalë specifike për “Gott” – Zotin. Vetë letërsia shqipe, megjithëse sot është disi më e pasur dhe për së paku mundet të pasqyrojë jetën aktuale shqiptare, prapë është kaq e thjeshtë si këngët e para të njerëzimit, e mbetur madje pas zhvillimeve të këtij vendi të ngadalshëm. Temat e saj janë konflikte bukolike familjare”, tregon Roth. Kartolina e tretë letrare pason publikimin e ballinës së revistës “Fryma”, 1944, ku u botua një poezi e Rainer Maria Rilke-s she që vijoi me nobelisten austriake Elfriede Jelinek (2004).  Program letrar “PoetryCard” organizohet nga Poeteka dhe mbështetet nga Ambasada e Austrisë në Tiranë, si edhe partnerë te tjerë, si ADD Albania, Ama Caffè, Rauch Albania, të cilët ofruan ndihmë bujare dhe të çmuar për këtë projekt sfidues.