Kliton Nesturi: – Në qarqet letrare qarkullojnë tezat antishqiptare

20/12/2019

nga Leonard Veizi

Me një temperament sanguin dhe sens revolte të lartë, mund t’i përplasësh lehtësisht mendimet me të. Dhe asgjë më shumë se kaq, edhe pse në fakt bërja e një kompromisi nuk është fort e lehtë. Por në të shumtën e rasteve mund të flasësh shtruar e t’i bashkosh idetë në një, edhe pse në fakt as kjo është se shkon fort. Në të gjitha rastet, edhe në atë oportunin, e mundshëm, duhet pak oponencë, sigurisht. Ca vite më parë, një tjetër kolegu gazetar që i kishte vënë mikrofonin para hundës dhe po e tundonte për një interviste sa një faqe gazete, i tha se ishte rebel dhe i tillë do të mbetej. Sot, asgjë nga ajo që ka shprehur nuk bie poshtë. Dhe po të ndjekësh logjikisht atë që shpreh, mund të thuash pa frikë se vazhdon të jetë po ai rebel i viteve më parë…

…Shkrimtar i njohur dhe gazetar me 30 vite përvojë Kliton Nesturi, nuk ka drojë t’i thotë gjërat troç, madje nëse e sheh të arsyeshme edhe me një arrogancë të pashtirur. Nëse mendon se diçka duhet bërë e ditur medoemos, ai di ti dali zot asaj që nxjerr jashtë dhëmbëve. Nuk e fsheh mendimin e tij, dhe as tenton të spërdridhet për t’i shpëtuar përgjegjësisë, sepse ajo që do të thotë sot, do t’i keqpërdoret nesër. E për më tej se kaq, në një interviste ekskluzive për Fjala.al, thotë:

Ku është sot raporti i shkrimtarit shqiptar me lexuesin shqiptar?

Raporti i lexuesit shqiptar me autorin shqiptar është jo në nivelin e duhur.

Që do të thotë…?

Që do të thotë se, gjatë këtyre viteve, jo vetëm autorët por dhe botuesit e kanë keqedukuar lexuesin me letërsinë që është botuar në Shqipëri. Pak a shumë të gjithë duhet të jenë fajtorë.

Dhe ka dy gjëra: E para botimi pa kriter i kujtdo autori. Dhe e dyta: Për më shumë publiciteti i çfarëdo autori. Këto dy probleme kanë krijuar një farë tkurrje të lexuesit. Sepse lexuesi duke u nisur nga publiciteti që i bëhet një vepre, e merr veprën e lexon dhe e gjykon. Dhe në qoftë se ai zhgënjehet një herë, madje dhe herën e dytë, tërhiqet.

Plus që gjatë këtyre kohëve kemi pasur disa teza antishqiptare. Sa i përket letërsisë shqipe, ka nga ata studiues shqiptarë apo njerëz që merren me letërsinë shqipe, që thonë se “letërsi shqipe të këtyre viteve nuk ka”. Dhe kjo është një nga gjërat më të këqija që i kanë ndodhur  këtij vendi.

Pse e mendoni kështu?

Sepse i bie që në qoftë se nuk ka letërsi shqipe duhen mbyllur katedrat e Letërsisë dhe Gjuhës Shqipe. Por duhet të mbyllim njëkohësisht dhe shumë institucione që merren me studimin e letërsisë shqipes. Pra propaganda ka ndikuar në disa aspekte. Propaganda ka ndikuar negativisht në këtë drejtim. Dhe unë ia vë fajin pikërisht propagandës.

A është kritika ajo që bën dallimin e një krijimi letrar, prej publicitetit?

Prej shumë vitesh mungon kritika e mirëfilltë. Sepse kritika është kritikë dhe rolin e saj nuk e zëvendëson askush. Sado të marrim një autor ta sjellim në radio, në ekranin e televizorit, në faqet e gazetave, lexuesi i thjeshtë nuk ka për ta marrë vesh se çfarë përmban vepra e tij, nëse nuk shkruan kritika.

Dhe ju mendoni se vendin e kritikës e zë propaganda?

Padiskutim. Propaganda e medias. Sot niveli i gazetarëve të kulturës dhe ia atyre që merren me emisionet e kulturës është shumë i dobët. Kjo për arsyen sepse televizionet tona punojnë me stafe të vogla. Një moderator nuk ka kohë ta lexojë një libër dhe ta pyesi autorin thellësisht.

Pyetja më klishe është: “Çfarë mund të na thoni për librin tuaj?”. Autori e ka shumë të vështirë të flasë për veprën. Ndaj një gazetar kurrsesi nuk mund t’i bëjë pyetje klishe një artisti, sepse e fyen atë.

Kjo më kujton një ngjarje: Një gazetare pyet një regjisor të njohur shqiptar para premierës së filmit të tij të ri: “Çfarë tregon filmi juaj?”. Regjisori që mblodhi supet i bëri një kundër pyetje: “Ju e keni parë filmin tim?” “Jo”, u përgjigj gazetarja. “Epo atëherë shiko një herë filmin e pastaj flasim”, ia ktheu regjisori.

Një gjë e tillë ndodh edhe me librin, duhet lexuar një libër pastaj të flasim për të, sepse shkojmë te klisheja tjetër që ndodh nëpër promovime: “Librin se kam lexuar por autori është djalë i mirë”.

Çfarë tjetër ndikon në keqedukimin e lexuesit?

Një fakt që më bën shumë përshtypje është mosha e re pretendente për të hyrë në letërsi. Ne po e shkatërrojmë letërsinë shqipe me nxënës që botojnë që në klasë të parë, të dytë apo të tretë. Kemi 10-vjeçarë me dy vëllime me poezi. Kemi prindër që po i shkatërrojnë fëmijët e tyre duke u ushqyer ambicien e botimit, duke e paguar botimin. Dhe kjo është e tmerrshme. Edhe ky fenomen e ka bërë lexuesin të tërhiqet nga libri i autorëve shqiptarë.

Po ana ekonomike sa ndikon?

Në raste krizash, kur njerëzit fillojnë të numërojnë paratë që kanë në xhep, gjëja e parë nga e cila heqin dorë janë librat, bileta e kinemasë apo e teatrit, pra heqja dorë nga gjërat që çuditërisht konsiderohen të luksit. Jemi në vite kur shqiptarët nuk i kanë xhepat plot, aq sa mund të blejnë libra me çmime të shtrenjta.

Ju jeni autor më disa libra. A ishit prezent në Panairin e Librit në nëntor? Cila ishte atmosfera e përgjithshme e këtij panairi?

Personalisht nuk kam vajtur në Panair të Librit. Dhe kjo ka arsyet e veta.

E para; sepse Panairi i Librit është panairi i botuesve, pra nuk është i panairi shkrimtarëve. Nuk kemi një festë të librit siç bëhet në Milano, Frankfurt, Paris e kudo gjetkë, por kemi thjesht tezga që shesin libra. Dhe këtu del dhe një problem më vete, se ai 20 përqindsh apo 30 përqindësh që shtëpitë botuese ulin për kopertinë, është risku që mbajnë libraritë. Sepse pas Panairit, të gjitha libraritë bien nga shitja e librave. Unë kam takuar miqtë e mi dhe më janë shprehur se pas panairit mbetet një boshllëk i madh. Pra kemi një krizë.

E dyta: Panairi është një portë e madhe ku hyjnë të gjithë. Dhe sinqerisht më shumë bëhet një paradë se sa bëhet një vlerësim. Personalisht nuk pretendoj as për çmime e as për dekorata. Duke qenë i shpenguar nga kjo gjë mund të flas hapur. Në panaire shpesh çmimet që jepen nuk më duken të nivelit. Dhe ndodh rëndom që një libër i cili del në fund të tetorit, ende pa u lexuar, në fillim të nëntorit merr çmim.

Ju e cekët edhe më parë rolin e kritikës. Në fakt sa funksionon ky institucion?  

Në ditët e sotme mund të konsiderojmë se maksimumi na kanë mbetur nja tre kritikë të mirë. Pjesa tjetër, e atyre që e marrin këtë rol, marrin pompën (se furçës i ka dalë boja me kohë) dhe lyejnë një vepër. Po të llogarisim me ato që shkruhen i bie që letërsia shqiptare është letërsia më e madhja në botë, dhe se autorët e saj janë më të mëdhenjtë e mundshëm. Mua më vjen për të qeshur madje dhe për të qarë kur krahasohet një shkrimtar shqiptar sot me atë që ka shkruar Balzaku, apo Dostojevski, shumë kohë më parë. Këto janë krahasime të çmendura.

Do të thotë që ju nuk jeni për etalonin e krahasimit?

Një autor hyn në letërsi për të lënë gjurmën e vet dhe jo për të kopjuar dikë. Ne merremi shumë me reminishencat. Në qoftë se kemi një autor të dikurshëm dhe krahasohemi me të, atëherë pse duhet të shkruajmë ne të tjerët, apo përse do të shkruajnë ata që do të vijnë më pas. Unë e kam thënë edhe më parë: letërsia është konstelacion nuk ka piramidë. Nuk mund të themi kurrë për një autor: “Ky është dhe s’ka më tjetër!”.

Sa lexues ka sot në tregun e letrave shqipe?

Ne nuk kemi shumë lexues. Kot rrekemi të themi se kemi shumë lexues. Këndej dhe andej kufirit, apo dhe në të gjitha trevat shqipfolëse. Këtu në Shqipëri i kemi apo jo nja njëqindmijë lexues. Dhe kjo është shumë pak.

Dhe shkrimtari shqiptar është më i penalizuari?

Natyrisht, për shkaqet që thamë më sipër. Ndaj dhe këta lexues i referohen autorëve të huaj.

Po numri i kopjeve të hedhura në treg? Ka autorë që janë deklaruar se kanë shitur me mijëra kopje?

Ky është tjetër problem: publiciteti i enteve botuese në shumicën e rasteve bëhet krejt pa lidhje. Nëse thuhet që një autor është botuar dhe ka shitur në 15 apo 20 mijë kopje për një libër, na del që në librin pasardhës ka rënie me 12 mijë kopje në librin tjetër edhe më shumë ndërsa në sprovën e katërt nuk ia kap njeri me dorë. Këto janë palaçollëqe që duhet të marrin fund. Nëse do të flasin qoftë botuesi, qoftë dhe shkrimtari duhet të flasin me përgjegjësi të madhe. Sepse nëse një autor ka shitur 15 mijë kopje, i bie që të mbushi dhe arkën e shtetit me para. Njerëzit duhet të mësohen që kur gënjejnë, të gënjejnë bukur. Sepse libri i shitur ka dhe taksat e shtetit. Nëse një ditë të bukur shtëpisë botuese i vjen një kontroll financiar dhe kërkon të dhënat për 15 mijë kopjet e deklaruara… si i bëhet?

Letërsia është e lidhur fort me gjuhën. Në çfarë gjuhe duhet të shkruajnë shkrimtarët…?  E kam fjalën në standard, apo në dialekt?

Standardi i drejtshkrimit të vitit 1972 nuk është i prerë për sa i përket letërsisë. Pra nuk vë kufizime. Standardi përcakton gjuhën zyrtare. Askush nuk i ka ndaluar shkrimtarët shqiptarë qoftë para viteve ‘90 por dhe tanimë, që të shkruajnë duke futur dhe format dialektore. Një nga autorët që e përdor me shumë sukses formën dialektore brenda gjuhës letrare, është Petrit Palushi. Pra i integron të dyja gjuhët bashkë. Ka dhe autorë të tjerë, padyshim.

Autori duhet ta zgjidhi vetë gjuhën e shkruar. Por duhet të ketë parasysh dy gjëra. E para kujt lexuesi i drejtohet. E dyta, gjuha shqipe nuk e ka luksin e madh të ketë përkthyes pa fund. Ndaj çdo autor duhet të pyesi veten: Kjo gjuhë që do përdor, sa e përthyeshme është…?

Marr dy raste që kemi në letërsinë shqipe, Migjenin dhe Kutelin. Janë dy shkrimtarë të kalibrit të lartë që po të ishin në një shtet apo në një gjuhë tjetër do të ishin autorë të përbotshëm. Migjeni është një autor i jashtëzakonshëm shqiptar por fatkeqësisht i papërkthyeshëm sa i përket shkallës së mjeshtërisë dhe bukurisë të asaj që jep në vargjet  e tij. Po kështu edhe Kuteli. Në fillim të viteve ‘90 në Itali u botua “Vjeshta e Xheladin Beut” dhe sinqerisht botimi në italisht nuk tingëlloi aq bukur dhe madhështor sa në orgjinal.

Së fundi mund të them se autori mund të shkruajë dhe në gjuhën e fshatit të tij. Problemi është kujt i drejtohet dhe sa lexues ka. Zotësia e një autori është të ndërtojë marrëdhënie të drejtpërdrejta me lexuesin.

Lajmet e herë pas hershme bëjnë të ditur se ka autorë shqiptarë që botohen në gjuhë të tjera. A keni informacion, këta autorë botohen nga shtëpi të mëdha botuese?

Botimi i shkrimtarëve shqiptarë është një strapacim më vete. Secili botues ka një standard të vetin. Problemi është mënyra se si botohen autorët shqiptar. Personalisht për mua nuk është e rëndësishme në u përktheve në një gjuhë të huaj. Puna është me këtë botim a bie në sy të kritikës së atij vendi. A je ti faktor? Sa mijë libra botohen çdo vit në Francë, apo gjetkë ku je ti në këtë raport? Nëse thua që jam modest dhe kritika nuk shkruan për mua, kjo do të thotë që ti nuk ke bërë asgjë.

Në qoftë se një autor shqiptar paguan vet për librin, përkthimin e botimin dhe ku botuesi nuk ka asnjë detyrim, madje as për publicitetin kjo mendoj unë që është e turpshme. Siç ka ndodhur që autorë shqiptarë janë botuar me 30 kopje jashtë dhe këtu në Shqipëri kanë trumbetuar se kanë bërë namin. Ne vazhdojmë të mos jemi të sinqertë.

Po ju tregoj një tjetër shembull: Kam qenë në Gjermani, në një qytet me 30 mijë banorë, Pafenhofen. Shkova në një librari, e cila furnizohej me të gjitha librat e rinj që dilnin në botë. Pyeta për autorët shqipëtar. Më thanë se kishin pasur vetëm Ismail Kadarenë. Pas tij asnjë tjetër nuk ishte ekspozuar në atë librari. Dhe duhet pasur parasysh se nuk kishte rëndësi nëse ishe në një qytet të vogël apo në kryeqytetin gjerman. Pasi rrjeti i shpërndarjes atje funksiononte perfekt në të gjithë Gjermaninë. Pra nëse botohej, libri vinte menjëherë dhe në atë librari të madhe të atij qyteti të vogël.

Për mua sa më shumë autorë shqiptarë të botohen jashtë aq më mirë është sepse kthehet vëmendja nga letërsia shqipe./Fjala.al/