Sali Butka, portreti i një atdhetari të spikatur

Në prag të përvjetorit të shpalljes së Republikës shqiptare të Korçës më 10 dhjetor 1916, shtëpia botuese Helga’s Sekrets sapo botoi kronikën historike “Kush ishte Sali Butka” e autorit Petraq Katro, sekretari i Sali Butkës, njëherësh edhe protagonist i ngjarjeve të viteve 1915-1917 dhe kronikan i drejtpërdrejtë i tyre.

Me këtë rast, po botojmë për lexuesin kronika historike dhe dokumente të rëndësishme, që hedhin dritë mbi rolin e Sali Butkës në shpalljen e Republikës shqiptare të Korçës në bashkëpunim me Themistoli Germenjin e patriotët e tjerë, si edhe me autoritetet ushtarake franceze si kapiteni Masjet, koloneli Deskoins, Koloneli Burnazel, gjenerali Sarrej etj.

Ky botim i përfunduar nga Petraq Katro në vitin 1936, mbeti në dorëshkrim deri në ditët e sotme, por zbulon të vërteta historike të panjohura apo të tjetërsuara, që kanë vlerë të padiskutueshme, jo vetëm për qarkun e Korçës, por edhe për historinë e Shqipërisë.

Kur ushtria franceze u shtri në këtë krahinë në vitin 1915, u ndodh përballë një lëvizjeje të gjerë të armatosur shqiptare, që luftonte për dëbimin nga krahina e pushtuesve grekë, se Korça e Gjirokastra ishin përcaktuar në Traktatin e fshehtë të Londrës si territore që do t’i jepeshin Greqisë.

Forcat patriotike të qarkut të Korçës reaguan dhe e rrethuan qytetin e Korçës: çetat e Sali Butkës, që bashkëpunonin me austriakët, u shtrinë prej Kamenicë gjer në teqenë e Melçanit dhe fuqitë e Themistokli Gërmenjit, me mbështetjen bullgaro-maqedonase, nga Podgoria deri në Melçan. Të dy komandantët bënë marrëveshje për ta shtrënguar ushtarakisht Korçën dhe për ta mbajtur nën kontroll.

Komandanti Sali Butka i dërgoi autoritetit ushtarak në Korçë, kolonelit Burnazel këto kërkesa:

1)Të ngrihet flamuri shqiptar në Korçë. 2) Të çelen shkollat kombëtare shqip në Korçë dhe të mbyllen shkollat greke. 3) Ushtria franceze të dalë nga qyteti i Korçës dhe të qëndrojë në Debojë, te kazermat.

Në këto rrethana të pafavorshme strategjike e ushtarake për francezët, gjeneral Sarrej dërgoi në Korçë kolonelin Deskoins me dy batalione këmbësorie dhe skuadrone kalorësie dhe një bateri artilerie, me udhëzime të qarta: “Gjenerali nuk do në Korçë as grekë të asnjë lloji, as italianë, as esatistë”.

Më 23 nëntor 1916, koloneli largoi nga Korça qeveritarin grek Argjiropolos me gjithë shpurën e tij dhe shpërndau bandat e së andartëve. Dekuan e çmoi ndjenjën kombëtare shqiptare në Korçë, që sipas tij “okupacioni grek ka mundur të mos e lërë të marrë frymë, por nuk ka mundur ta mbysë”

Por kjo masë ishte e pamjaftueshme. Korça dhe krahina e saj ishin të rrezikuara dhe nuk ishin në duar të shqiptarëve.

I rrethuar nga forcat luftarake të Sali Butkës, koloneli francez bëri përçapje për të kontaktuar me Sali Butkën. Ai dërgoi tek Sali Butka një delegacion ushtarak me në krye major Masjet, bashkë me një dërgatë të qytetarisë së Korçës. Bisedimet qenë të suksesshme.

Konditat e Sali Butkës për bashkëpunimin me francezët

1. Vetëqeverimi i Kazasë së Korçës, i cili do të përmbledhë provizorisht edhe fshatrat e Bilishtit, Kolonjës, Oparit dhe Gorës deri sa të lirohen dhe vendet e tjera të Kazasë.
2. Flamuri zyrtar do të jetë flamuri i Skënderbeut me shqiponjën dykrenare.
3. Gjuha zyrtare do të jetë shqipja.
4. Do të formohet një komision prej 5 patriotësh, i zgjedhur nga luftëtarët e lëvizjes kombëtare, i cili do të përmbushë detyrat e një qeverie me kompetencë që të bëjë ligje, të emërojë dhe të pushojë nëpunës, të ndryshojë dhe të rregullojë çdo gjë q’e sheh të dobishme dhe t’arsyeshme.
5. Administrata shqiptare do të përbëhet nga elementë të provuar patriotë.
6. Gjykatoret do të veprojnë në gjuhë shqipe dhe me personel të aftë për plotësimin e detyrës.
7. Arsimi do të jetë krejt shqipëtar dhe në baza të shëndosha kombëtare.
8. Të mbyllen të gjitha shkollat propagandistike greke.
9. Postat dhe telegrafet do të dependohen nga administrata shqiptare.
10. Të formohet një Polici për të mbajtur qetësin’ e qytetit.
11. Të formohet një gjindarmëri shqiptare me komandantë shqipëtarë, për të mbajtur rregullin dhe qetësin’ e vëndit.
12. Të formohet një grup ushtarak me oficerë shqiptare, nën komandën e një oficeri të lartë frances, i cili do të shërbejë si gjurmues – de recounaissance – për të ndihmuar veprimet franceze.
13. Komanda franceze detyrohet të mbrojë vetëqeverimin e Kazasë së Korçës nga çdo kërcënim.
14. Qeveria franceze merr detyrim moral që të përkrahë të drejtat e Shqipërisë dhe veçanërisht të Kazasë së Korçës në konferencën që do të mblidhet, kur të mbarojë lufta.

Pasi u pëlqyen këto 14 pika, të përkthyera frëngjisht, Komandanti Sali Butka e nënëshkroi dhe e vulosi.

Zarfi i vulosur iu besua Tefik Panaritit dhe Llazo Progrit për t’ia dorëzuar komandantit Frances Descoins.

“Dje pasdreke në orën 3.30 Themistokliu dhe unë ( P.Katro), vajtëm një vizitë te Koloneli Discoins, ku gjetëm dhe Major Massiet, të cilët na pritën me një familjaritet dhe kordialitet të jashtëzakonshmë. Koloneli, duke i dhënë dorën Themistokliut, ia shtrëngon dhe i thotë: “Jam me të vërtetë i lënduar nga pritja madhështore dhe nderimet, që iu bënë Majorit Massiet dhe komisionit që dërgova te Sali Butka. Majori më bëri një përshkrim të gjallë dhe të hollësishmë të takimit të djeshmë me përshtypje të një ndjenje dashurie dhe admirimi, si për Sali Butkën ashtu dhe për sekretarin e tij me kulturë franceze dhe pour les vaillants combattants de l’Albanie. Veçanërisht më ka bërë përshtypje përmbajtja e letrës së Sali Butkës me konditat e tij të inspiruara nga një ndjenjë e lartë atdhedashurie dhe të cilat n’ esencë nuk ndryshojnë nga ato që kemi biseduar bashkë. Dua t’ju çfaq gëzimin tim për këtë gjë dhe të na konsideroni paskëtaj, që të dyve, si miqtë tuaj më të sinqertë. Konditat e Sali Butkës (të cilat ua tregoi) po i studioj me vërrejtje dhe do t’ia përcjell kryetarit tim, me një raport të gjatë shumë të favorshmë, se forcojnë dhe konsolidojnë dhe veprën tuaj”.

Ja si e përshkruan Kolonel Descoins marrëveshjen me Sali Butkën:

“…Ky evolucion po bëhet progresivisht. Një përçapje personale e Sali Butkës, i cili që lart nga Teqeja e Melçanit vazhdonte të bënte pjesë në aspiratat e bashkatdhetarëve të tij, i shpejtoi evenimentet; më 3 dhjetor në mbrëmje mora nga ky një letër, në të cilën deklaron se është i dispozuar të dorëzojë armët në rast se komandamenti prokllamonte indipendencën e Kazasë së Korçës dhe protektoratin ushtarak frances. Nuk kisha pa dyshim, cilësinë që të merrnja vendimin e dëshiruar nga Sali Butka, por kisha detyrë të studionja në mënyrë të plotë çështjen dhe t’i furnizoja gjeneralit kryekomandant të gjitha elementet e determinimit të tij. U vura në këtë studim, ekskluzivisht në terrenin ushtarak, d.m.th. se egzaminova konseguencat që pranimi ose refuzimi i propozimeve të Sali Butkës munt të kishin mbi operacionet e ushtrive aleate të Orientit”.

Në orën 10 të natës të po kësaj dite, Descoins-i mori telegramin konvencional – siç e përshkruan ay vetë – të nënëshkruar nga de Berne Lagarde. Disa minuta më vonë mori një telegram të dytë zyrtar nga kryekomandanti Sarail, i cili pranonte pikëpamjet e raportit të Descoins-it.

Petraq Katro shënon saktësisht si një kronikan:

“Ditën e shtunë në mëngjes, vjen Sabri Panariti i dërguar nga Themistokliu dhe na lajmëroj në mënyrë konfidenciale se konditat tona u pranuan dhe se do të na i bënte njoftimin zyrtarisht. Sabriu na tha gjithashtu se të nesërmen më 10 dhjetor do të nënëshkruhet një protokoll për vetëqeverimin e Kazasë së Korçës, do të ngrihet flamuri kombëtar dhe do të zgjidhet një këshillë qeveritare.

Duke bërë këtë bisedim me Sabrinë, hyn në dhomë një ushtar i çetës së Qazim Panaritit, i dërguar nga ky që komandonte kufirin e xhadesë së Maliqit dhe i thotë se ka ardhur një oficer frances, që kërkon të takohet me Sali Butkën. Vajtëm në vendin q’ ishim takuar dhe herën e pare dhe gjetëm majorin Massiet, me një ushtarak tjatër pa grada, të shoqëruar nga Qazimi Panariti. Formalitetet e përshëndetjes këtë radhë ishin si midis të njohurve.

Majori me buzë në gaz i thotë Sali Butkës: “Kam ardhur t’ju sjell lajmin gazmor se konditat tuaja u pranuan”. Dhe nxjerr menjëherë nga çanta një zarf të vulosur, të cilin ia dorëzon Sali Butkës, duke i thënë: “E quaj vehten time shumë të lumtur që m’u ngarkua mua ky mision t’ju komunikoj këtë vendim gazmor”.

Sali Butka e falënderoi për ndjenjat dhe simpathin’ e tij që ushqen për çështjen shqiptare dhe i shtrëngon dorën. Hapim zarfin aty për aty dhe lexuam:

“Korçë më 9 Dhjetor 1916

Zotit Sali Butka, komandant i luftëtarëve vullnetarë shqiptarë,

Melçan

Sipas instuksioneve të marra nga Kryekomandanti Gjeneral Sarail, kam nderin të vé në dijeninë tuaj se komanda aleate e sheh më sy të mirë dhe çmon lëvizjen tuaj patriotike për të drejtat e popullit shqiptar për liri dhe indipendencë. Gjithashtu, mori parasysh dëshirat e çfaqura në letrën tuaj të datës 4 të këtij, të cilat i gjeti të arsyeshme dhe i autorizuar t’ju komunikoj pëlqimin dhe aprovimin e tyre si vijon:

Autonomia shqiptare e Kazasë së Korçës, Brenda juridiksionit t’okupasionit francez dhe brenda kufijve të caktuara nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër. Flamuri zyrtar i Kazasë Autonome do të jetë. Gjuha zyrtare do të jetë shqipja, por korespondenca me autoritetet franceze do të bëhet në gjuhën frëngjisht. Do të formohet një këshillë qeveritare me kompetenca të gjëra. Të gjitha vendimet do të aprovohen nga një i deleguar i Komandës Franceze, i cili do të quhet Delegati Këshilltar. Mbyllja e gjithë shkollave të huaja. Do të formohet një Polici shqiptare për shërbimet e qytetit dhe një gjindarmëri shqiptare nën komandën e oficerëve shqiptarë. Do të formohet një gjindarmëri lëvizëse me oficerë shqipëtarë, nën komandën e një oficeri madhor francez, e cila do të bashkëpunojë me repartet ushtarake franceze në luftimet evantuale kundër armiqve. Të gjitha degët e administratës do të përbëhen nga elementi autokton shqiptar, i emëruar nga Këshilla Qeveritare me aprovimin e Delegatit Këshilltar. Komanda ushtarake aleate, merr detyrim të mbrojë autonominë e Kazasë së Korçës nga çdo rezik, që mund të kërcënohet.

U muar, gjithashtu para sysh dëshira juaj q’ i përket mbrojtjes të të drejtave të Shqipërisë në Konferencën e ardhshme të Paqes, të cilën kryekomandanti ia referoj Qeverisë Franceze, mbasi nuk dependon nga kompetencat e tij.

Pranoni, Zoti Komandant, shprehjet e konsideratës sime më të lartë.

Me urdhër të Kryekomandantit t’ ushtrive Aleate të Lindjes.

(nënësh.) Kolonel Descoins Komandant i Qarkut të Korçës.

Majori Massiet me bishtin e syrit vazhgonte me vërrejtje fytyrën e Sali Butkës, kur po lexonja dhe i përkthenja letrën, që të kuptonte përshtypjet e tij. Pasi u mbarua leximi, Majori pyet Sali Butkën në ësht’ i kënaqur nga përgjigja.

Sali Butka i thotë: “Jam shum’ i kënaqur nga përgjigja e Zotit Gjeneral Sarail dhe ju lutem t’i transmetoni mirënjohjen time të thellë dhe ndjenjat e mija më të sinqerta bashkë me urimet për triumfin e kauzës s’Aleatëve”.

Koloneli Deskoins së bashku me shtatmadhorinë e tij dhe Themistoliun punuan gjithë natën dhe hartuan dokumentin e shpalljes të vetëqëverimit të kazasë së Korçës, që, sipas Deskoins, do të përbënte në një farë mënyre “Statusin themeltar të Shtetit autonom të Korçës.

Në Protokollin e datës 10 dhjetor 1916, sanksionohet: “Sipas dëshirës së popullit shqiptar, të cilën e rrëfeu me anë të përfaqësonjësve të tij, Kazaja e Korçës, bashkë më qarqet e Bilishtit, Oparit dhe Gorës, formojnë krahinën vetëqeveritare të Korçës për t’u qeverisur prej qeveritarëve shqiptarë, nënë mbrojtjen e komandës së ushtrisë Franceze”. (protokolli i 10 dhjetorit 1916)

Kazanë do ta qeveriste një komision prej 14 shqiptarësh, 7 të krishterë dhe 7 myslimanë, gjuha zyrtare do të ishte gjuha shqipe, flamuri shqiptar i Skënderbeut, me një kordhele tringjyrësh të Francës. Themistokli Gërmenji u emërua shef i Policisë, ndërsa Petro Harizi u zgjodh sekretar i Përgjithshëm i Këshillit qeveritar.

Dekuani e përshkruan kështu momentin kur u shpall publikisht Protokolli:

“Themistokliu doli në ballkon, iu drejtua popullit me një fjalim dhe, në mes brohoritjesh, shpalosi flamurin e Skënderbeut, kravatuar me ngjyrat franceze, në vendin ku ditë më parë valonte flamuri grek”.

Ky ishte një akt historik tejet i rëndësishëm në historinë e Korçës dhe të Shqipërisë, sepse afirmonte karakterin etnik shqiptar të krahinës së Korçës dhe administrimin e saj nga shqiptarët, ishte një marrëveshje me përmbajtje politike dhe ushtarake e arritur mbi baza pariteti dhe interesi të ndërsjelltë, por me vlera kombëtare për ne, jo vetëm për në atë moment, por edhe më vonë gjatë përballjeve në Konferencën e Paqes, që Korça t’i mbetej përfundimisht Shqipërisë (P.Katro “Kush ishte Sali Butka, Tiranë 2020).

mapo.al