Që në rininë e tij të hershme Shtjefën Gjeçovi u ngazëllye e ju përkushtua simbolit të kombit të vetë, flamurit kombëtar shqiptarë. Si e dëshmon epistolari, që e trashëgojmë nga ky atdhetar e shkencëtar i shquar, në vitet e shkollimit ai ëndërronte për ditën kur në atdheun tonë që ishte i robëruar të shpalosej i lirë flamuri me shqiponjën dykrenare[1].

Në vitet e mëvonshme sipas një letre, që Gjeçovi i dërgoi priftit të Prizrenit, (tekstin e letrës nuk e njohim) , por kemi në dorë përgjigjen, që i kthej Gac Shestani nga ky qytet, me 23.III.1899[2] që e njofton se letrën e ka lexuar përpara besimtarëve katolikë shqiptarë të Prizrenit e vazhdon: “Unë gjithkuej i kam diftue punët e zotnisë Juej, e tanë po gëzohen qi n’Shqipni mu gjet ksi far njerëzish të menshem e bujar… Ju diftova letren e zotnisë suej e shumë qefi ju ba, pse muarne vesh qi Shqipnija (tokat shqiptare J.B.) e mjerë deri tash e dame po fillon m’u afrue e si vllazen po i shtrim doren njeni tjetrit”. Në këto vite dimë, se Gjeçovi ishte i lidhur me parinë e Pejës, dhe letra me sa duket bënë fjalë për këshillimin, që ju bën ky prizrenasve për pjesmarrje në lëvizjen kombëtare të atyre viteve me emrin “Lidhja e Pejës”. Nga këto vite ruhet një thirrje e shkruar prej tij. Ajo titullohet: “Ngrehu Shqypni! Shqyptar vllazen!” Në mes të tjerave shkruan: “Sod asht koha që të qesim n’fushë dashninë e zemres… Ta ngrefim flamurin e mamës t’dashtun… Besa e hershme të pertërihet nder ne, e shqyptar vllazen, ajo asht, qi na pshtoj deri tash, ajo ka me na shtue fuqinë”.[3]

Faksimile e Firmes se Shtjefen Gjecov Kryeziut.

Në poezitë e tija që në fillim tema më e preferuar e Gjeçovit është atdhedashuria, dhe simboli i kombit tonë. Në poezinë “E drejta”,[4] që mban datën 25.V. 1902, poeti 28 vjeçar ju drejton bashkëatdhetarve thirrjen poetike; “Shqipja dy-krenshe, t’parëve u printe¬ / N’flamur t’perflakshem, që boten dridhte / Me sytë e rrebtë kand më kand perpinte / M’thoja shkyte, kudo që u sillte / t’tan pervlote, rrezonte, digjte, grite…/”. Në ato vite kombi ishte nën darën e pushtimit dhe kush guxonte të fliste për flamurin shqiptar syrgjynosej ose pushkatohej. Gjeçovi në këto vite i bën thirrje popullit të vetë të ngrihet nën hijen e flamurit të të parvet, duke treguar me saktësi dhe paraqitjen grafike të flamurit: Shqipe dykrenare, n’flamuj të perflakët (perflakët, ngjyrë e perflakët-ngjyrë e kuqe). Ne rrjeshtat e fundit të kësaj poezije thirrja në lidhje me simbolin tonë kombëtar është e hapur; “M’kambë flamurin e Shqypnisë qit-e n’dritë”.

Në këtë vazhdë është poezia-thirrje e vitit 1908, që e pergaditi të ishte hapje për librin “Agimi i Qytetnisë”[5], por që ju censurua gjatë proçesit të botimit. Thirrja është vetëm kater vargje: “Ngrehu burra, çoju trima \ Per Shqypni ta derdhim gjakun \ N’luftë shqyptarë po si vetima / Lirin t’lypim, t’lypim hakun”. Në vitin 1908 si rezultat i kryengritjeve të vazhdueshme të katër vilajeteve shqiptare, Sulltani u detyrua të shpallte kushtetutën e re, dhe kudo në qytetet shqiptare dualën hapur flamujt kombëtar shqiptarë, por duke njohur flamurin e Perandorisë së Turqisë. Në këto ditë Gjeçovi i vihet punës për të përgatitur flamuj kombëtar për famullinë e tij, Gomsiqe, por edhe për të shpërndarë kudo nëpër malësi. Nga kjo periudhë na ruhet një fragment vizatimi nga dora e tij e shqiponjës së flamurit tonë.[6] Flamuri edhe në vazhdim ruhej në qelë, këtë e kuptojmë nga një letër e mikut të tij Nikoll Sheldija, që i dergon në fillim të vitit 1913, ku e permend flamurin, që ruante Gjeçovi dhe ja kerkon që ta ngrinin me ceremoni në fshatin Mjedë.[7]

Biografi i Gjeçovit Ruzhdi Mata na jep edhe hollësi të tjera për këtë rast: “Vetë Gjeçovi e ngre flamurin kombëtar në kalanë e Dejës”.[8] Është fjala për ngritjen me ceremoni të flamurit nga populli i kësaj krahine në Lugun e Shën Markut pranë kishës shekullore rrëz Kalasë historike të Danjës së moçme. Për organizimin e këtij manifestimi është interesimi i drejtëpërdrejtë i Gjeçovit, i cili e këshillon mikun e tij, famulltarin e këtij fshati për organizimin: “Mirë asht me ardhë do gjind… e me ba do pushkë”, si ishte zakoni shqiptar për kremtime.[9] Flamuri u ngrit në ditët e fundit të shkurtit 1913 me entusiazem, megjithëse në një atmosferë të rëndë, sepse Shkodra ishte e rrethuar nga malazezët.

Flamuri që u ngrit ju la në roje banorëve të zonës, si simbol që edhe kjo krahinë ju bashkangjitë Shtetit Shqiptar të sapoformuar në Vlorën historike. Ato e ruajtën si nji kujtim të çmuar e relike të këtij evinimenti historik, por dhe si dhuratë e çmuar e atdhetarit e luftëtarit për pavarësi, shokut të tyre të llogoreve Atë Gjeçovit.[10]

Së shpejti dhe Shkodra mori frymë e lirë, me 19 mars 1914 në kështjellën e lashtë të Shkodrës me një miting madhështor, me pjesëmarrës nga qyteti dhe zonat për rreth u valëvit flamuri i lashtë pas 500 vjetësh. Kronisti i kohës na sjell një të dhënë tepër interesante në lidhje me dashurinë dhe lidhjen e Gjeçovit me simbolin tonë kombëtar, simbolin e lirisë së popullit tonë. Gjeçovi është i lidhur me flamurin, ai mban gjithmonë me vehte një flamur[11]. Kronika thotë: “… I pari flamur kombëtar që valavitej prapë i lirshëm (me 19 mars 1914 në Kalanë e Shkodrës) ishte flamuri i një françeskani, i një atdhetari të flaktë, i Pater Shtjefën Gjeçovit”. Praninë dhe ngjyrat e flamurit Gjeçovi i kërkonte të ishin të pranishme kudo në veprimtarin e shtetit shqiptarë e në mënyrë të veçantë në përvjetorët e festat mbarëkombëtare. Në vitin 1914 Gjeçovi i shkruan Fishtës: “Edhe ne kishim me pasë shkak për t’ardhun të Mbretit tonë (V.Vidit) , të përkohshmen (gazetën) e frorit me e stolisun me ngjyra të Flamurit tonë… (Kjo) të ketë fillesë prej françeskanëve të Shqypnisë, kjo stolisje si veshë kombëtare e s‘përkohshmes tonë. Këtë nder e pret prej tejet hem Shqypnija, hem yti me zemer At Gjeçovi”.[12]

Në vitet e Luftës së Parë Botërore Gjeçovi e vazhdon punën për hapjen e shkollave kombëtare shqipe në Thëth, Shalë, fshatra të Pejës, e në këto shkolla vend kryesor në program zinte historia e lavdishme e popullit tonë, e kudo ai shpaloste flamurin e kombit e të shtetit shqiptar. Për meritat e tija në lëmin atdhetar e të kulturës Kongresi Kombëtar i Lushnjës i vitit 1920 i dërgoi një falënderim.[13]

Kontributi i Gjeçovit në Luftën e Vlorës 1920, u respektua dhe u çmua nga vlonjatët. Me datën 3 shtator kur luftëtarët hynë në Vlorën e çliruar, vlonjatët e nderojnë Gjeçovin duke e vënë në krye të vendit. Ai së bashku me atdhetarin Ahmet Lepenica do lartësoj flamurin kombëtar në varrin e I. Qemalit në Kaninë. Ky ishte dhe momenti kulmor i kremtimit të fitores historike. Ishin patriotët, ushtarët e lirisë, nanat vlonjate që humbën djemtë e burrat, ishin motrat që mbetën pa vëllezër nga lufta e shenjtë, që nderonin këtë burrë nga Janjeva shqiptare, duke ja lënë në dorë flamurin kombëtar ta lartësonte në këtë vend të shenjët për shqiptarët, si një mesazh për Plakun vlonjat. Këtë amanet simbolik e përcjell Gjeçovi në Kaninën e lashtë, që edhe emrin në letrat shqipe në ato vite e mbante “Komnen Kanina”. Nuk e kemi tekstin e fjalës së tij në këtë rast, por pas pak ditësh shkruan: “Rroftë bashkimi!… Kënaqu e gëzohu o qytet i Vlonës, se pernjimend paske qenë fatlumë tuj ushqye ksi farë zotnish-djem në prehnin tand. Knaqu e madhnohuni o nanat e vlonjatëve se pernjimend paskeni pasë në gji e rritë djem petrita”.

Shtjefen Gjecovi me Ahmet Lepenicen dhe Tol Arapin me Falamurin Kombetar ne Kanine ku ishte Varri i Ismail Qemalit me 3 Shtator 1920, Dite e Kremtimit te Fitores se Luftes se Vlores.

Vlonjatët nuk e harrojnë Gjeçovin, i kërkojnë që të shkruante historinë e kësaj epopeje të lavdishme, por kjo nuk u realizua se Gjeçovi u nis për aty ku kërkohej, e ishte më shumë i nevojshëm.

Vitet ‘20 të shekullit XX ishin vite tepër të vështira për shqiptarët që në ndarjen (sakatimin) e kufijve ngelën nën pushtimin serb. Kudo kishte djegie, masakra, dëbim, u ndalua shkrimi e shkolla në gjuhën shqipe. Gjeçovi kthehet në Gjakovë e Zym, sepse aty më shumë se kudo kishte nevojë për luftëtar të shqiptarizmës, dhe ai ishte një nga më të vendosurit, e kishte vendosur e kishte të qartë se mund ta priste dhe vdekja, por kjo nuk e frikësonte: “Ne jesim ndoshta e me gjakun tonë do të lahena, por djemt tonë kanë me na ngreh permendore. Na jesim por djemve t’onë do tu lirohen kambët e duart prej vargojsh”, ishte testamenti i tij.

Në Gjakovë e Zym bashkë me kryqin si françeskan e katolik i devotshëm që ishte, mbante flamurin kombëtar.[16] Ai nuk i frikësohej plumbit të armikut, më shumë i trembej çkombtarizimit të vëllezërve, prandaj e kishte vendosur të digjej si pishtar i kombit, por tu ndriçonte rrugën e mundimshme brezave drejt lirisë.

Nga një dëshmi të tërthortë, që kemi rezulton, se krahas flamurit kombëtar që mbante me vete gjithmonë, ai kishte dhe një flamur në qelë. Këtë fakt na e sjell mësuesi, që shërbeu në shkollën e Zymit në vitet 1941-43, por dhe kujtimet e bashkëkohësve të mbledhura dhe studiuara nga Frrok Kristaj. Në këto vite u bë përkujtimi i vrasjes së Gjeçovit. Në poezinë e shkruar në ato ditë nga Nikoll Preka, në strofën 11, vargjet 41- 48, tregon: “Edhe un due me u diftue/ çë mbante Ati nen krahnuer/ Mbesa e ti, qe ju ka prue /Me gjasë të zembres nji flamur/ prej këti muer fuqi Gjeçovi/ Mos me u lodh kurr per atdhe/.”

Fusnotat

[1]. AQSH. Letër e Gjeçovit drejtuar Gjergj Fishtës, Gomsiqe, 9. I. 914. Fondi 58, dosja 96, f.13. “A të bjen nder mend kur ishim në Bosnje (studentë J.B.), si shtypej (gazeta) nder kremtime kombëtare me bojna t’Flamurit t’kombit të tyne?”

[2]. Prifti i Prizrenit Gac Shestani i kthen përgjigje Gjeçovit, se letrën e tij, e ka lexuar përpara besimtarëve në kishën e Prizrenit. Letra e G. Shestanit ruhet në AQSH. F. 58, d. 95\42. Si e thamë edhe më lartë nuk e njohim tekstin e letrës së Gjeçovit, por duke gjykuar nga lidhjet e ngushta që pati ai në fund të shekullit XIX me parinë e Pejës dhe përpjekjet për “Lidhjen e Pejës” mendojmë se fjala është për bashkimin e popullsisë së kësaj krahine në luftën kundra pushtuesit.

[3]. Th. Murzaku: Dorëshkrime të Shtjefën Gjeçovit në Arkivin Qendror të Shtetit, Tiranë. Kultura Popullore, 1980, Nr 1, f. 157.

[4]. Së pari kjo poezi është botuar në “Albania” e Faik Konicës në vitin 1902. Është përfshirë dhe në: Sh. Gjeçovi – Vepra, Rilindja, Prishtinë 1985, vëllimi II, f. 251- 254.

[5]. Agimi i Gjytetnisë, dorëshkrimi ruhet në AQSH, d. 45\46, fl.1. Libri është botuar në Shkodër, më 1910, por dorëshkrimi ku është edhe poezia-thirrje “Ngrehuni Shqyptar” është i viteve 1908-9 e pa perfshirë në këtë botim.

[6]. Vizatimi na është ruajtur në dorëshkrimin e Gjeçovit: “Trashëgime Pellazgjësh: Bet, Besimet e do doke tjera mas s’cillash dishmohet vjetersia e komit shqyptar”. Per hollësi shih; Sh Gjeçovi, Shtyllat e Kombit, Publicistikë, përgatitur për botim nga Jaho Brahaj, Tiranë 1999.

[7]. Në letrën që Nikoll Sheldija i dërgon Gjeçovit, i shkruan: “Bajrakun ta ngrefim atë që ke gadi Z. Juej. A per pelqim të Emz. Kolecit tash bjen t’vedin. Me thanë ma mirë po çojmë (ngremë) tonin… me vedi bjere (flamurin)”. AQSH. F. 58, d, 95\57, fl.243.

[8]. Ruzhdi Mata: Shtjefën Gjeçovi. Jeta dhe Vepra, Tiranë 1982. Shih kapitullin VIII – Shpallja e Pavarësisë.

[9] “Na patme mendimin me ndez do zjarme n’buzë t’natës permbi kala, permbi Suk t’Mjedës e permi Lak të Karroqit… Si më thot zotnija e juej po baj…Pra me sa t’mundi me mbledh po i bashkoi te Lugu i Sh’Markut e aty po perpiqena, por para 11 sahatit…” AQSH. Letra e Famulltarit të Laçit (Va Dejës) dërguar Gjeçovit me 28 shkurt 1913, d. 95\57, fl. 241. Shih dhe R. Mata identik si shënimi 8.

[10]. Flamuri i ngritur nga Gjeçovi u dorzua në Muzeun Historik të Shkodres pas 67 vjetësh, në fillim të vitit 1980 me punën e perkushtuar të muzeologut Njazi Vedahi. Për këtë shih Z. i Popullit, Një inisiativë me vlera të mëdha edukative, nga R. Dajti, 20 mars 1980, f. 1-3.

[11]. Donat Kurti: “Flamuri kombëtar në krahinën e Shkodrë, Hylli i Dritës, Nëntor 1937, f. 535.

[12]. AQSH. Letër e Gjeçovit dërguar Gjergj Fishtës nga Gomsiqja, me 9.I.914, dosja 96, f. 13.

[13]. Shih; Sh. Gjeçovi, Ditar udhëtimi, Shkoder-Tiranë-Elbasan, AQSH, dosja 59.

[14]. Në një letër që Gjeçovi nis nga Vlora, shkruan: “Këtu asnjëfarë fanatizmi nuk ka, zojat myslimane të Vlonës nuk ishin si fanatiket e Shkodres…Këtu ku të jetë puna e patriotizmës i gjenë në çdo rast gadi me kremtue ditët që janë në shënjë.” Shih Gjeçovi, Shtyllat e Kombit, T. 1999, f. 73.

[15]. Shih: Sh. Gjeçovi, Rroftë Bashkimi në “Shtyllat e Kombit”, T. 1999, f.58.

[16]. Sipas kujtimeve të fshatarve të Zymit, kur u shikua vendi i ngjarjes te kufoma e vrarë e Sh. Gjeçovit, ju gjet një flamur kombëtar shqiptar. Ky fakt i irritoi autoritet pushtuese serbe, dhe dhanë urdhër, që atij t’i bëhej një percillej dhe varrim pa ceremoni. Dhe vërtet në varrimin e Gjeçovit në kishën e Shna Prendes në Karashengjergj (2 km larg Zymit), nuk u mbajtën fjalime, por populli e përcolli me nderime. Edhe studiuesi F. Kristaj thotë se, Gjeçovi kur u vra kishte flamurin kombëtar me vehte.

[17]. Nikoll Preka: “Te vorri i Gjeçovit”, poezi me 56 vargje në 14 strofa. Poezija është shkruar me sa duket me 14 tetor 1941 me rastin e perkujtimit të Gjeçovit nga populli i Zymit dhe të Prizrenit, sepse i kushtohet një date perkujtimore. Nikoll Kerhanaj thotë se përkujtime i Gjeçovit është bërë gjatë Luftës së Dytë Botërore për tre vjet rrjesht 1941-1943. Shih; N. Kerhanaj: Abetarja e Zymit, Zym, 1997. Poezija e N. Prekës ruhet në AQSH, D.113, fl, 1. Gjeçovi në Zym kishte një kushërirë e cila i sherbente në kishë e në qelë. Ajo si njeri i afert dinte çdo gjë per At Shtjefnin. Poezija na tregon se ajo në ditën e perkujtimit solli tek varri flamurin shqiptar që ai ruante. Në vitet 1941-44 në Kosovë lejohej të mbahej publikisht flamuri kombëtar shqiptar, ky do ketë qënë rasti, që ajo publikisht pa frigë tatregoi këtë relike të shtrejtë të Gjeçovit.

J.B – Tetor 2022