10 Korrik 2024

• Në 150 vjetorin e lindjes së Shtjefën Gjecov Kryeziut po e ribotojme ketë studim në nderim e përkujtim të këti studuesi dhe patrioti.

Shkruar nga Jaho Brahaj.

Që në rininë e tij të hershme Shtjefën Gjeçovi u ngazëllye e ju perkushtua simbolit të kombit të vetë, Flamurit Kombëtar Shqiptarë. Si e dëshmon epistolari, që e trashëgojmë nga ky atdhetar e shkencëtar i shquar, në vitet e shkollimit ai endërronte për ditën kur në atdheun tonë që ishte i robëruar të shpalosej i lirë flamuri me shqiponjën dykrenare1.

Në vitet e mëvonshme sipas një letëre, që Gjeçovi i dergoi priftit të Prizrenit, (tekstin e letrës nuk e njohim) , por kemi në dorë pergjigjen, që i kthej Gac Shestani nga ky qytet, me 23.III.1899 2 që e njofton se letrën e ka lexuar perpara besimtarve katolikë shqiptarë të Prizrenit e vazhdon: “Unë gjithkuej i kam diftue punët e zotnisë Juej, e tanë po gëzohen qi n’Shqipni mu gjet ksi far njerzish të menshem e bujar… Ju diftova letren e zotnisë suej e shumë qefi ju ba, pse muarne vesh qi Shqipnija (tokat shqiptare J.B.) e mjerë deri tash e dame po fillon m’u afrue e si vllazen po i shtrim doren njeni tjetrit”. Në këto vite dimë, se Gjeçovi ishte i lidhur me parinë e Pejës, dhe letra me sa duket bënë fjalë për këshillimin, që ju bën ky prizrenasve për pjesmarrje në lëvizjen kombëtare të atyre viteve me emrin “Lidhja e Pejës”. Nga këto vite ruhet një thirrje e shkruar prej tij. Ajo titullohet: “Ngrehu Shqypni! Shqyptar vllazen!” Në mes të tjerave shkruan: “Sod asht koha që të qesim n’fushë dashninë e zemres… Ta ngrefim flamurin e mamës t’dashtun… Besa e hershme të pertërihet nder ne, e shqyptar vllazen, ajo asht, qi na pshtoj deri tash, ajo ka me na shtue fuqinë”.3

Në poezitë e tija që në fillim tema më e preferuar e Gjeçovit është atdhedashuria, dhe simboli i kombit tonë. Në poezinë “E drejta”,4 që mban datën 25.V. 1902, poeti 28 vjeçar ju drejton bashkëatdhetarve thirrjen poetike; “Shqipja dy-krenshe, t’parëve u printe, / N’flamur t’perflakshem, që boten dridhte / Me sytë e rrebtë kand më kand perpinte / M’thoja shkyte, kudo që u sillte / t’tan pervlote, rrezonte, digjte, grite…/”. Në ato vite kombi ishte nën darën e pushtimit dhe kush guxonte të fliste për Flamurin Shqiptar syrgjynosej ose pushkatohej. Gjeçovi në këto vite i bën thirrje popullit të vetë të ngrihet nën hijen e flamurit të të parvet, duke treguar me saktësi dhe paraqitjen grafike të flamurit: Shqipe dykrenare, n’flamuj të perflakët (perflakët, ngjyrë e perflakët-ngjyrë e kuqe). Ne rrjeshtat e fundit të kësaj poezije thirrja në lidhje me simbolin tonë kombëtar është e hapur; “M’kambë flamurin e Shqypnisë qit-e n’dritë”.

Në këtë vazhdë është poezia-thirrje e vitit 1908, që e pergaditi të ishte hapje për librin “Agimi i Qytetnisë”5, por që ju censurua gjatë proçesit të botimit. Thirrja është vetëm kater vargje: “Ngrehu burra, çoju trima \ Per Shqypni ta derdhim gjakun \ N’luftë shqyptarë po si vetima / Lirin t’lypim, t’lypim hakun”. Në vitin 1908 si rezultat i kryengritjeve të vazhdueshme të kater vilajeteve shqiptare Sulltani u detyrua të shpallte kushtetutën e re, dhe kudo në qytetet shqiptare dualën hapur flamujt kombëtar shqiptarë, por duke njohur flamurin e Perandorisë së Turqisë. Në këto ditë Gjeçovi i vihet punës për të përgaditur flamuj kombëtar për famullinë e tij, Gomsiqe por edhe për të shpërndarë kudo nepër malësi. Nga kjo periudhë na ruhet një fragment vizatimi nga dora e tij e shqiponjës së flamurit tonë.6 Flamuri edhe në vazhdim ruhej në qelë, këtë e kuptojmë nga një letër e mikut të tij Nikoll Sheldija, që i dergon në fillim të vitit 1913, ku e permend flamurin, që ruante Gjeçovi dhe ja kerkon që ta ngrinin me ceremoni në fshatin Mjedë.7 Kronika e kohës na jep edhe hollësi të tjera për këtë rast: “Vetë Gjeçovi e ngre flamurin kombëtar në kalanë e Dejës”.8 Është fjala për ngritjen me ceremoni të flamurit nga populli i kësaj krahine në Lugun e Shën Markut pranë kishës shekullore rrëz Kalasë historike të Danjës së moçme. Për organizimin e këtij manifestimi është interesimi i drejtëpërdrejtë i Gjeçovit, i cili e këshillon mikun e tij, famulltarin e këtij fshati për organizimin: “Mirë asht me ardhë do gjind… e me ba do pushkë”, si ishte zakoni shqiptar për kremtime.9 Flamuri u ngrit në ditët e fundit të shkurtit 1913 me entusiazem, megjithëse në një atmosferë të rëndë, sepse Shkodra ishte e rrethuar nga malazezët.

Flamuri që u ngrit ju la në roje banorve të zonës, si simbol që edhe kjo krahinë ju bashkangjitë Shtetit Shqiptar të sapoformuar në Vlorën historike. Ato e ruajten si nji kujtim të çmuar e relike të këtij evinimenti historik, por dhe si dhuratë e çmuar e atdhetarit e luftëtarit për pavarsi, shokut të tyre të llogoreve Atë Gjeçovit.10

Së shpejti dhe Shkodra mori frymë e lirë, me 19 mars 1914 në kështjellën e lashtë të Shkodrës me një miting madhështor, me pjesmarrës nga qyteti dhe zonat për rreth u valavit flamuri i lashtë pas 500 vjetësh. Kronisti i kohës na sjell një të dhënë teper interesante në lidhje me dashurinë dhe lidhjen e Gjeçovit me simbolin tonë kombëtar, simbolin e lirisë së popullit tonë. Gjeçovi është i lidhur me flamurin, ai mban gjithmon me vehte një flamur11. Kronika thotë: “… I pari flamur kombëtar që valavitej prapë i lirshem (me 19 mars 1914 në Kalan e Shkodrës) ishte flamuri i një françeskani, i një atdhetari të flaktë, i Pater Shtjefën Gjeçovit”. Praninë dhe ngjyrat e flamurit Gjeçovi i kerkonte të ishin të pranishme kudo në veprimtarin e shtetit shqiptarë e në mënyrë të veçantë në pervjetorët e festat mbarëkombëtare. Në vitin 1914 Gjeçovi i shkruan Fishtës: “Edhe ne kishim me pasë shkak për t’ardhun të Mbretit tonë (V.Widit), të perkohshmen (gazetën) e frorit me e stolisun me ngjyra të Flamurit tonë… (Kjo) të ketë fillesë prej françeskanëve të Shqypnisë, kjo stolisje si veshë kombëtare e s’perkohshmes tonë. Këtë nder e pret prej tejet hem Shqypnija, hem yti me zemer At Gjeçovi”.12

Në vitet e Luftës së Parë Botërore Gjeçovi i vazhdon punën për hapjen e shkollave kombëtare shqipe në Thëth, Shalë, fshatra të Pejës, e në këto shkolla vend kryesor në program zinte historija e lavdishme e popullit tonë, e kudo ai shpaloste Flamurin e Kombit e të shtetit shqiptar. Për meritat e tija në lëmin atdhetar e të kulturës Kongresi Kombëtar i Lushnjës i vitit 1920 i dergoi një falenderim.13

Në vitin 1920 transferohet në Vlorën e pushtuar nga italianët. Vlora pothuajse nuk ka fare popullsi katolike latine, por në këtë qytet ruhej një kishë katolike më shumë për nevojat shpirtërore të të huajve, konsuj, tregëtar etj. Në këtë kishë ishte vendosur gjatë atyre viteve të pushtimit kapelani (prifti ushtarak) italian. Sapo shkon Gjeçovi në Vlorë, së pari përzen kapelanin e ushtrisë pushtuese nga kisha. Gjeçovi ishte me karakter i prerë për problemet e traditës e pasurisë shpirtërore shqiptare, nuk lejonte futjen e hundëve të të huajve në problemet tona. Në Vlorën e luftës ato ditë Atë Gjeçovi u bashkua me popullsinë e qytetit e u bë një nga perkrahësit e frymëzues i rezistencës dhe luftës kundra pushtuesit. Si shkruan edhe vetë ai, në Vlorë nuk pati asnjë fanatizëm,14 dhe ky lëvizte nëpër qytet duke propoganduar madhështinë dhe shenjëtërinë e luftës çlirimtare. Gjeçovi shkoi me këmbë në verën e vitit 1920 edhe në fshatrat e Vlorës si bashkëluftëtar i ngazëllyer me heroizmin e luftëtarve, që luftuan kundra dhunuesve të flamurit e të lirisë. Për këto ditë Gjeçovi shkruan: “Filluan luftën të peshtetun në shpresë të bashkimit vllaznuer, e paten sosë a me mbetë të gjithë në lamë të luftës, ose me shperthye dyert e hekurta e ledhet e çelikta të armiqve… e nuk durojnë që ti vurgnoset ftyra e asajë shqypje dhe ati Flamuri, që e pati ngul dora e prarueme e të pa harruemit Plak, zotit Ismail Qemali, të cilit i qoftë lumnija, e nder kangë e valle ju kendoftë emni…”15

Kontributi i Gjeçovit në Luften e Vlorës 1920, u respektua dhe u çmua nga vlonjatët. Me datën 3 shtator kur luftëtarët hynë në Vlorën e çliruar, vlonjatët e nderojnë Gjeçovin duke e vënë në krye të vendit. Ai së bashku me atdhetarin Ahmet Lepenica do lartësoi flamurin kombëtar në varrin e I. Qemalit që ishte në Kaninë. Ky ishte dhe momenti kulmor i kremtimit të fitores historike. Ishin patriotët, ushtarët e lirisë, nanat vlonjate që humben djemt e burrat, ishin motrat që mbetën pa vllezër nga lufta e shenjët, që nderonin këtë burrë nga Janjeva shqiptare, duke ja lënë në dorë Flamurin Kombëtar ta lartësonte në këtë vend të shenjët për shqiptarët, si një mesazh per Plakun vlonjat. Këtë amanet simbolik e percjell Gjeçovi në Kaninën e lashtë, që edhe emrin në letrat shqipe në ato vite e mbante “Komnen Kanina”. Nuk e kemi tekstin e fjalës së tij në këtë rast, por pas pak ditësh shkruan: “Rroftë bashkimi!…Kënaqu e gëzohu o qytet i Vlonës, se pernjimend paske qenë fatlumë tuj ushqye ksi farë zotnish-djem në prehnin tand. Knaqu e madhnohuni o nanat e vlonjatëve se pernjimend paskeni pasë në gji e rritë djem petrita”.

Vlonjatët nuk e harrojnë Gjeçovin, i kerkojnë që të shkruante historinë e kesaj epopeje të lavdishme, por kjo nuk u realizua se Gjeçovi u nis për aty ku kerkohej e ishte më shumë i nevojshem.

Vitet ‘20 të shekullit XX ishin vite tepër të vështira për shqiptarët që në ndarjen (sakatimin) e kufijve ngelën nën pushtimin serb. Kudo kishte djegje, masakra, dëbim, u ndalua shkrimi e shkolla në gjuhën shqipe. Gjeçovi kthehet në Gjakovë e Zym, sepse aty më shumë se kudo kishte nevojë për luftëtarë të shqiptarizmes, dhe ai ishte një nga më të vendosurit, e kishte vendosur e e kishte të qartë se mundëj ta priste dhe vdekja, por kjo nuk e frigësonte: “Ne jesim ndoshta e me gjakun tonë do të lahena, por djemt tonë kanë me na ngreh permendore. Na jesim por djemve t’onë do tu lirohen kambët e duart prej vargojsh”, ishte testamenti i tij. Në Gjakovë e Zym bashkë me kryqin si françeskan e katolik i devotshem që ishte, mbante flamurin kombëtar.16 Ai nuk i frigohej plumbit të armikut, më shumë i trembej çkombtarizimit të vllezërve, prandaj e kishte vendosur të digjej si pishtar i kombit, por tu ndriçonte rrugën e mundimshme brezave drejt lirisë.

Nga një dëshmi të terthortë, që kemi rezulton, se krahas flamurit kombëtar që mbante me vete gjithmonë, ai kishte dhe një flamur në qelë. Këtë fakt na e sjell mësuesi, që sherbeu në shkollën e Zymit në vitet 1941-43, por dhe kujtimet e bashkëkohësve të mbledhura për Gjecovin. Në këto vite u bë perkujtimi i vrasjes së Gjeçovit. Në poezinë e shkruar në ato ditë nga Nikoll Preka, në strofën 11, vargjet 41- 48, tregon: “Edhe un due me u diftue/ çë mbante Ati nen krahnuer/ Mbesa e ti, qe ju ka prue /Me gjasë të zembres nji flamur/ prej këti muer fuqi Gjeçovi/ Mos me u lodh kurr per atdhe/.”17

———————–

1). AQSH. Leter e Gjeçovit drejtuar Gjergj Fishtës, Gomsiqe, 9. I. 914. Fondi 58, dosja 96, f.13. “A të bjen nder mend kur ishim në Bosnje (studentë J.B.), si shtypej (gazeta) nder kremtime kombëtare me bojna t’Flamurit t’kombit të tyne?”

2). Prifti i Prizrenit Gac Shestani i kthen pergjigje Gjeçovit, se letrën e tij e ka lexuar perpara besimtarve në kishën e Prizrenit. Letra e G. Shestanit ruhet në AQSH. F. 58, d. 95\42. Si e thamë edhe më lartë nuk e njohim tekstin e letrës së Gjeçovit, por duke gjykuar nga lidhjet e ngushta që pati ai në fund të shekullit XIX me parinë e Pejës dhe perpjekjet për “Lidhjen e Pejës” mendojmë se fjala është për bashkimin e popullsisë së kasaj krahinë në luftën kundra pushtuesit.

3). Th. Murzaku: Dorëshkrime të Shtjefën Gjeçovit në Arkivin Qendror të Shtetit, Tiranë. Kultura Popullore, 1980, Nr 1, f. 157.

4). Së pari kjo poezi është botuar në “Albania” e Faik Konicës në vitin 1902. Është përfshirë dhe në: Sh. Gjeçovi – Vepra, Rilindja, Prishtinë 1985, vëllimi II, f. 251- 254.

5). Agimi i Gjytetnisë, dorëshkrimi ruhet në AQSH, d. 45\46, fl.1. Libri është botuar në Shkoder, më 1910, por dorëshkrimi ku është edhe poezija-thirrje “Ngrehuni Shqyptar” është i viteve 1908-9 e pa perfshirë në këtë botim.

6). Vizatimi na është ruajtur në dorëshkrimin e Gjeçovit: “Trashëgime Pellazgjësh: Bet, Besimet e do doke tjera mas s’cillash dishmohet vjetersia e komit shqyptar”. Per hollësi shih; Sh Gjeçovi, Shtyllat e Kombit, përgadtur nga J. Brahaj, Publicistikë, Tiranë 1999.

7). Në letrën që Nikoll Sheldija i dergon Gjeçovit, i shkruan: “Bajrakun ta ngrefim atë që ke gadi Z. Juej. A per pelqim të Emz. Kolecit tash bjen t’vedin. Me thanë ma mirë po çojmë (ngremë) tonin… me vedi bjere (flamurin)”. AQSH. F. 58, d, 95\57, fl.243.

. Ruzhdi Mata: Shtjefën Gjeçovi. Jeta dhe Vepra, Tiranë 1982. Shih kapitullin VIII – Shpallja e Pavarsisë.

9).”Na patme mendimin me ndez do zjarme n’buzë t’natës permbi kala, permbi Suk t’Mjedës e permi Lak të Karroqit… Si më thot zotnija e juej po baj…Pra me sa t’mundi me mbledh po i bashkoi te Lugu i Sh’Markut e aty po perpiqena, por para 11 sahatit…” AQSH. Letra e Famulltarit të Laçit (Va Dejës) dërguar Gjeçovit me 28 shkurt 1913, d. 95\57, fl. 241. Shih dhe R. Mata identik si shënimi 8.

10). Flamuri i ngritur nga Gjeçovi u dorzua në Muzeun Historik të Shkodres pas 67 vjetësh, në fillim të vitit 1980 me punën e perkushtuar të muzeologut Njazi Vedahi. Për këtë shih Z. i Popullit, Një inisiativë me vlera të mëdha edukative, nga R. Dajti, 20 mars 1980, f. 1-3.

11). Donat Kurti: “Flamuri kombëtar në krahinën e Shkodrë, Hylli i Dritës, Nëntor 1937, f. 535.

12). AQSH. Letër e Gjeçovit derguar Gjergj Fishtës nga Gomsiqja, me 9.I.914, dosja 96, f. 13.

13).Shih; Sh. Gjeçovi, Ditar udhëtimi, Shkoder-Tiranë-Elbasan, AQSH, dosja 59.

14). Në një letër që Gjeçovi nis nga Vlora, shkruan: “Këtu asnjëfarë fanatizmi nuk ka, zojat myslimane të Vlonës nuk ishin si fanatiket e Shkodres…Këtu ku të jetë puna e patriotizmës i gjenë në çdo rast gadi me kremtue ditët që janë në shënjë.” Shih Gjeçovi, Shtyllat e Kombit, T. 1999, f. 73.

15). Shih: Sh. Gjeçovi, Rroftë Bashkimi në “Shtyllat e Kombit”, T. 1999, f.58.

16). Sipas kujtimeve të fshatarve të Zymit, kur u shikua vendi i ngjarjes te kufoma e vrarë e Sh. Gjeçovit, ju gjet një flamur kombëtar shqiptar. Ky fakt i irritoi autoritet pushtuese serbe, dhe dhanë urdhër, që atij t’i bëhej një percillej dhe varrim pa ceremoni. Dhe vertet në varrimin e Gjeçovit në kishën e Shna Prendes në Karashengjergj (2 km larg Zymit), nuk u mbajtën fjalime, por populli e percolli me nderime. Edhe studiuesi F. Kristaj thotë se, Gjeçovi kur u vra kishte flamurin kombëtar me vehte.

17). Nikoll Preka: “Te vorri i Gjeçovit”, poezi me 56 vargje në 14 strofa. Poezija është shkruar me sa duket me 14 tetor 1941 me rastin e perkujtimit të Gjeçovit nga populli i Zymit dhe të Prizrenit, sepse i kushtohet një date perkujtimore. Nikoll Kerhanaj thotë se perkujtime i Gjeçovit është bërë gjatë Luftës së Dytë Botërore për tre vjet rrjesht 1941-1943. Shih; N. Kerhanaj: Abetarja e Zymit, Zym, 1997. Poezija e N. Prekës ruhet në AQSH, D.113, fl, 1. Gjeçovi në Zym kishte një kushërirë e cila i sherbente në kishë e në qelë. Ajo si njeri i afert dinte çdo gjë per At Shtjefnin. Poezija na tregon se ajo në ditën e perkujtimit solli tek varri flamurin shqiptar që ai ruante. Në vitet 1941-44 në Kosovë lejohej të mbahej publikishtë flamuri kombëtar shqiptar, ky do ketë qënë rasti, që ajo publikishtë pa frigë të tregoi këtë relike të shtrejtë të Gjeçovit.