27 Mars 2025

Vampirë që ngulin dhëmbët në qafa të zbehta, ujq që ulërijnë nën një hënë të plotë, zombi që dalin nga varret, këto krijesa përndjekin makthet tona dhe shfaqen nëpër ekrane, ikona moderne të terrorit. Por rrënjët e tyre shtrihen përtej Hollivudit, thellë në hijet e kulturave të lashta.

Për të rriturit që kënaqen me të përgjakshmen dhe misteret e historisë, origjinat e këtyre figurave klasike të tmerrit zbulojnë një ndërthurje magjepsëse të frikave njerëzore, besimeve dhe vallëzimit të përjetshëm me vdekjen. Pse i krijuan këto përbindësha paraardhësit tanë? Çfarë na tregojnë ato për të kaluarën, dhe për vetveten? Le të zbulojmë fillesat e lashta të vampirëve, ujqërve dhe të pavdekurve.

Vampirët: Gjaku dhe përtej

Vampiri, me rrezikun e tij joshës, duket i përjetshëm, por prejardhja e tij shkon mijëra vite pas në kohë. Mesopotamia e lashtë ofron një nga pamjet më të hershme: edimmu, një shpirt hakmarrës i të vdekurve të pavarrosur, që endet në Sumer rreth vitit 3000 p.e.s. I mohuar nga ritet e duhura, ky shpirt i shqetësuar prekte të gjallët dhe thithte energjinë e tyre jetësore, një pararendës i vampirit pa dhëmbë të mprehtë. Tabelat prej balte paralajmëronin për hakmarrjen e tyre, duke treguar një frikë primitive për vdekjen e papërfunduar.

Në Egjipt, perëndesha Sekhmet, një hyjni me kokë luani e luftës, pinte gjak për të qetësuar zemërimin e saj. Një mit i vitit 1500 p.e.s. tregon sesi ajo masakroi njerëzit derisa u mashtrua për të pirë birrë të ngjyrosur me të kuqe, një histori e etjes për gjak që u zbut, por jo para se të linte një shenjë të përgjakshme në imagjinatë. Greqia shtoi versionin e saj me lamia, shpirtra joshës të shekullit V p.e.s. që mashtronin burrat për t’i dënuar, duke pirë esencën e tyre jetësore. Tregimet e Hesiodit për këto gra-fantazma që ndryshonin formë përzinin magjepsjen dhe tmerrin, duke krijuar një prototip të vampirit.

Bota sllave, megjithëse mesjetare, e kristalizoi vampirin që njohim sot. Deri në shekullin XI, legjendat për upir, trupa që ringjalleshin për të pirë gjak, u përhapën në të gjithë Europën Lindore. Një tekst rus i shekullit XII përshkruan një trup heretiku që u shpua dhe u dogj për të ndaluar gjuetinë e tij të natës. Këta nuk ishin kontë elegantë, por kufoma të fryra dhe të skuqura, të lindura nga frika e murtajës dhe varrosjes së papërshtatshme. Proceset natyrore të dekompozimit, gazrat që frynin trupat, gjaku që rridhte nga goja, ushqyen mitin, duke e shndërruar kalbjen e zakonshme në një tmerr mbinatyror.

Ujqit: Njeriu dhe bisha e shfrenuar

Ujqit, të ndarë mes njerëzores dhe egërsisë, ulërijnë nga një cep tjetër i lashtë. Epi i Gilgameshit, i gdhendur në pllaka argjile sumeriane rreth vitit 2100 p.e.s., ofron një dëshmi të hershme. Kur Gilgameshi refuzon perëndeshën Ishtar, ajo mallkon një bari që të shndërrohet në ujk, duke e kthyer atë në një bishë që sulmon tufën e tij, një njeri-bishë i lindur nga hakmarrja hyjnore. Kjo nuk është ende figura e vetmuar dhe e tmerrshme e mëvonshme, por mbjell farën e mitit: transformimi si ndëshkim.

Greqia e përpunoi mitin me Likaonin, një mbret nga Arkadia. Në Metamorfozat e Ovidit (1 e.s.), Zeusi e teston besimin e Likaonit; mbreti i ofron mish njeriu, duke merituar mallkimin për t’u shndërruar në ujk. Deri në vitin 400 p.e.s., Herodoti shkroi për Neurit, një fis skithian që shndërrohej në ujqër çdo vit, duke përzier historinë me folklorin. Fjala greke lykánthropos, njeri-ujk, e kristalizoi konceptin, duke e lidhur me ciklet hënore dhe instinktet e egra.

Roma e amplifikoi tregimin. Satyricon i Petronit (rreth vitit 60 e.s.) përshkruan një ushtar që shndërrohet në ujk nën dritën e hënës, duke masakruar njerëz para se të rikthehej në formën njerëzore në agim. Tërheqja e hënës së plotë, megjithëse u fiksua më vonë, pasqyronte kultet e hënës, Artemida në Greqi, Diana në Romë, që lidhën bishat me ritmet qiellore. Në sagat nordike, berserkerët vishnin lëkura ujqish, duke kanalizuar fuqinë shtazore në betejë, një i afërm kulturor i zemërimit të ujkut të sotëm. Frika për humbjen e kontrollit, për krisjen e hollë të qytetërimit, lindi këtë përbindësh në kultura të ndryshme.

Të pavdekurit: Kufomat që ngrihen

Zombit, të çalë dhe pa mend, duken modernë, por paraardhësit e tyre kanë ecur nëpër antikitet. Në Mesopotami, edimmu, përsëri ky shpirt i shqetësuar, përndiqte të gjallët nëse ritet e varrimit dështonin, një pararendës i të vdekurve që ecin. Epi i Ishtarit (rreth vitit 1200 p.e.s.) e rrit tmerrin: kur perëndesha pushton botën e nëndheshme, ajo kërcënon të “ngrejë të vdekurit për të ngrënë të gjallët”, një vizion i tmerrshëm i kufomave të çliruara.

Egjipti, me mumiet e tij, nuk krijoi zombit në kuptimin e sotëm, por i ushqeu mitologjinë e të vdekurve të kthyer. Në tekstet mesjetare nordike, draugr, kufoma të gjalla dhe të fryra, ruanin varret dhe shtypnin me forcë të mbinatyrshme këdo që i shqetësonte. Saga e Grettirit përshkruan një draugr që thyen shtyllën kurrizore të një kali, një krijesë larg nga zombit e ngadaltë, por padyshim e vdekur dhe e ringjallur.

Draugrët nordikë (rreth vitit 900 të e.s.) na afrojnë më shumë me zombit. Këto kufoma të gjalla, të fryra dhe me një erë të padurueshme, ruanin tumat e varrimit, duke shtypur me forcë mbinjerëzore çdo pushtues. Saga e Grettirit përshkruan një draugr që thyen shtyllën kurrizore të një kali, larg nga zvarritësit e ngadaltë, por padyshim të pavdekshëm. Frika nga humbja e përhershmërisë së vdekjes, nga trupat që sfidonin natyrën, ushqeu këto tregime në veri të lashtë.

Pse këta përbindësha?

Çfarë i shtyu njerëzit të krijonin këto qenie? Në thelb, vampirët, njerëzit-ujq dhe të pavdekurit pasqyrojnë ankthin universal. Vampirët mishërojnë etjen e vdekjes, një parazit që vjedh jetë kur varret nuk arrijnë t’i mbajnë të vdekurit. Në shoqëritë e shkatërruara nga murtajat, uria në Mesopotami, Murtaja e Zezë në Europë, trupat që pinin gjak ishin një shpjegim për të pashpjegueshmen. Njerëzit-ujq përfaqësojnë bishën brenda njeriut, frikën nga egërsia që fshihet nën sipërfaqen e qytetërimit, një ankth që rritej në kulturat baritore ku ujqërit ishin kërcënim i përhershëm për tufat. Të pavdekurit, zombitë, draugrët, shpirtrat e trazuar egjiptianë, pasqyrojnë tmerrin e jetës pas vdekjes që ka shkuar keq, një trup që lëviz pa shpirt.

Mjedisi i formësoi gjithashtu këto mite. Fushat e thata të Mesopotamisë krijuan frymëra të lidhura me varrimin; kodrat e thyer të Greqisë lindën mitet e transformimit dhe ujqve; varret e Egjiptit lindën mumiet. Megjithatë, ngjashmëritë, gjak, ndryshim, ringjallje, sugjerojnë një mendësi të përbashkët njerëzore, që lufton me vdekshmërinë përtej kontinenteve.

Nga lashtësia në modernizëm

Këto krijesa nuk u zhdukën, por evoluuan. Europa mesjetare bashkoi upirët sllavë me frikën e krishterë ndaj mallkimit, duke krijuar paraardhësit e Drakulës. Gjyqet ndaj njerëzve-ujq në Francën e shekullit të 16-të, si ai i Gilles Garnier, e kthyen mitin në një tmerr ligjor. Zombitë kaluan nga Vodou i Haitit, ku “zombi” nënkuptonte një skllav të ringjallur (rreth viteve 1700), në Night of the Living Dead të Romero-s (1968), duke zëvendësuar shpirtin me virusin.

Sot, ata janë ikona kulturore. Vampirët e Anne Rice tundojnë; Teen Wolf romantizon ulërimën; The Walking Dead vazhdon të ecë përpara. Por nëse zhveshim shkëlqimin dhe gjakun, do të gjejmë eshtrat e tyre në Sumer, Greqi, Egjipt, jehona të paraardhësve tanë, që shihnin në errësirë dhe krijonin tregime për ta zbutur atë.

Një Pasqyrë e vetvetes

Për dashamirësit e historisë dhe horrorit, këto mite janë më shumë se thjesht kuriozitete; ato janë një dritare drejt vetëdijes sonë. Vampirët, njerëzit-ujq dhe të pavdekurit nuk janë thjesht përbindësha; ata jemi ne, të distiluar në frikërat më të thella. Janë frika nga vdekja, humbja e vetes, e panjohura përtej dritës së zjarrit. Këto kultura nuk i shpikën këto mite nga hiçi, ato i gdhendën nga natyra njerëzore, duke i përcjellë brez pas brezi si trashëgimi.

Herën tjetër që dridheni para një kafshe që nxjerr dhëmbët ose një klithme në errësirë, mbani mend: nuk keni frikë vetëm nga krijesa. Keni frikë nga ajo që ajo di për ju