Një Athina e famshme, e fshehur në Muzeun Kombëtar

Admirina Peçi
Një statujë e hyjneshës Athina, e gjetur para disa viteve nga gërmimet në Apolloni, nxjerr në dritë emrin e një skulptori të famshëm të shekullit. I-II i quajtur Eumero. Saktësimi se kjo shtatore, të cilës i mungon koka, është një kopje e përkryer e statujës së famshme të Athinasë, kryeveprës së antikitetit realizuar nga Fidia, është një zbulim me mjaft vlerë. Deri tani njihej fakti se në botë kishte vetëm një skulpturë ( kopje e kësaj kryevepre) që paraqet Athinanë dhe ajo gjendet në Muzeun Arkeologjik në Athinë. Ajo është quajtur kopja romake e statujës së madhe në Pallas Athinës. Ndërsa statuja të cilës i mungon koka, e zbuluar në Apolloni, paraqet një tjetër kopje të kësaj statuje, e për më tepër ajo mban një mbishkrim mjaft interesant në fund të saj, ku shënohet edhe emri i skulptorit që e ka realizuar. Është vetë drejtori i Muzeut Kombëtar në Tiranë, Moikom Zeqo, që pohon se ky identifikim është bërë kohët e fundit, nga ai vetë. Ai shton se ajo është një shtatore prej mermeri, në këmbë, që i takon hyjneshës Athina. “Kjo skulpturë e tregon hyjneshën të veshur me veshjen antike dhe ka kokën e thyer, por është një imitim i shkëlqyer i skulpturës së Fidias, skulptorit më të madh të antikiteitt shekullit të V para krishtit”,- thotë Zeqo, duke rrëfyer edhe për kopjen tjetër të kryeveprës së Fidias e cila ndodhet në Athinë. “Deri më dje besohej se ajo ishte e vetmja kopje e mbetur nga kryevepra e zhdukur e Fidias”- thotë Zeqo. “ Por tani del se ka edhe një kopje të dytë e cila ndodhet në Muzeun Historik Kombëtar, që është një tjetër imitim i kësaj kryevepre”- sqaktëson ai.
Athinaja e nënshkruar
Megjithëse shtatuja është mjaft e dëmtuar (i mungon koka dhe dy kolona ku Athinaja ka vendosur duart) ajo tregon për një finesë dhe mjeshtëri të madhe të skulptorit që e ka realizuar. Por veç kësaj, ajo ç’ka është e rëndësishme, sipas Zeqos, është fakti se kjo skulpturë mban një mbishkrim interesant. “Kopja romake që ruhet në Muzeun e Athinës nuk ka asnjë mbishkrim”- thotë Zeqo, - dhe autori i saj nuk dihet se kush është. Kurse kjo kopje që ndodhet në muzeun Kombëtar ka mbishkrimin “ Eumero Athinaio Epoi” që do të thotë “Eumero Athinanë e bëri”- saktëson Zeqo, duke shtuar se kësisoj njihemi me emrin e një skulptori të Apollonisë, emri i të cilit nuk ishte dëgjuar më parë. “Kjo pra është e vetmja kopje e kryeveprës së Fidias, që ka një emër autori”,- thotë Zeqo, duke e quajtur faktin e daljes së këtij emri në skenë, si një zbulim mjaft intrigues. “Ky skulptor i antikitetit që quhet Eumero ka realizuar një punë të përsosur, duke u nisur nga imitimi i një kryevepre si ajo e Fidias. Në fakt statuja ka përmasa më të vogla se origjinali i famshëm, i cili është zhdukur. Vetë Zeqo pohon se mbi këtë fakt ai ka shkruar një shkrim studimor dhe ngacmimi kryesor ka qenë pikërisht emri i këtij skulptori që del në dritë. “Ai imiton shkollën e Fidias, që është e shekullit të V para Krishtit”,- thotë Zeqo, ndërsa saktëson se skulptura është e shekulli të I-rë apo të II-pas Krishtit. Kësisoj vërtetohet se ai në këtë periudhë ka vazhduar traditën e një skulptori shumë të madh. “Ai duhet të ketë qenë një skulptor shumë i njohur i Apollonisë. Këtë e vërteton fakti se ai e nënshkruan veprën e tij. Kemi të bëjmë kësisoj me një artist shumë të mirë të antikiteitt në Apolloni, i cili ka një mjeshtëri shumë të lartë dhe nuk duhet të ketë bërë vetëm këtë skulpturë. Por emri i tij në të tregon se kjo do të ketë qenë një vepër vërtet e arrirë e tij”,- thotë Zeqo, ndërsa shton se do të ishte shumë interesante të gjurmohej edhe më tej për të parë nëse ka skulptura të tjera të realizuara nga Eumero. “Nuk ka mundësi që kjo të jetë e vetmja vepër e tij. Këtë e tregon edhe fakti që ai i ka vënë emrin e tij si autor statujës, që do të thotë se ai ka qenë në kohën e tij një artist me shumë famë dhe e ka pasur një lloj krenarie për atë vepër”,- thotë Zeqo. “Unë mendoj se Eumero duhet të futet në historinë e arteve të antikiteit të realizuara në territorin Shqipërisë. Ai i përket një qyteti shumë të madh arkeologjik, më të madhit të skulpturave që kemi sot, që është Apollonia e Ilirisë, e cila ka qenë qyteti më i famshëm ndër tridhjetë qytetet më të famshme në botë që kanë pasur emrin Apolloni”.
Si ishte vepra origjinale e Fidias?
Në Historinë e Artit përshkruhet me hollësi kryevepra e antikitetit statuja e Athinasë, e realizuar nga Fidia. E cilësuar si një shëmbëlltyre gjigante e drunjtë, rreth 36 këmbë ( 11 metra e lartë), pra e lartë sa një pemë , e mbuluar tej e tej me material të çmueshëm – parzmorja dhe rrobat e bëra prej floriri ndërsa lëkura prej fildishi. Mburoja dhe disa pjesë të parzmores shndrisnin nga një ngjyrë e fortë, pa harruar sytë,që ishin bërë prej gurësh të ngjyrosur. Mbi kaskën e perëndeshës kishte grifonë, kurse sytë e një gjarpri të madh e të mbledhur kutullaç brenda mburojës, ishin , doemos të shënuar me gurë të shndritshëm. Duhet të ketë qenë një pamje misterioze, adhurim-ndjellëse ajo që shihte njeriu kur hynte në tempull dhe menjëherë vihej përballë me këtë statujë gjigante. Në disa nga tiparet e saj kishte padyshim diçka thuajse primitive dhe të vrazhdë, diçka që përsëri lidhet me një idhull të këtij lloji me ato bestytni të lashta kundër të cilave kishte predikuar profeti Jeremiah. Pallas Athina, ashtu siç e ka parë dhe e ka derdhur Fidia, nuk ishte thjesht idhull i një demoni. Nga të gjithë burimet del se statuja e tij kishte një dinjitet që ju jepte njerëzve një ide krejt tjetër për karakterin dhe kuptimin e zotave të tyre. Përveç Athinasë së Fidias, edhe statuja e famshme e tij e Zeusit në Olimp, kanë humbur përfundimisht, por tempujt ku kanë qenë vendosur janë ende dhe bashkë me to edhe disa zbukurime të bëra në kohën e Fidias.

Konstatime të tjera ndër statujat e Muzeut Historik
Në koleksionin e statujave të antikitetit në Muzeun Kombëtar, pas një koleksionimi që ka nisur prej disa javëve, janë bërë edhe konstatime të tjera për vepra të caktuara. “Gjatë punës shkencore për klasifikimin e këtyre skulpturave janë bërë edhe disa korrigjime”,- thotë Zeqo, duke treguar se një kokë që deri më sot konsiderohej si koka e Demostenit, është vërtetuar tashmë se nuk është koka e Demostenit por është koka e një magjistrati të Apllonisë, i një figure me rëndësi vendase në Apolloni sepse nga gjithë koleksioni i skulpturave që i takon Demostenit nuk kombinon me këtë portret.
Ndërsa një tjetër skulpturë e zbuluar në Butrint, e njohur si Dea e Butrintit, Zeqo thotë se në të vërtetë ajo nuk paraqet një kokë femre. “Ajo është koka e Apollonit. Saktësisht kjo është një kopje e kokës së Apollonit e realizuar në fillim të shekullit të parë të e.s.
Po ashtu sipas Zeqos ka edhe statuja të tjera të kësaj periudhe të cilat nuk janë pikërisht ato për të cilat u identifikuan. Krahas këtij koleksionimi, punonjësit e muzeut, po punojnë në mënyrë intensive për katalogimin e të gjithë objekteve “Konkretisht tani po merremi me sallën e antikitetit. Po nxirren objektet, po bëhen kartelat, si dhe fotografitë dhe kalimi në fiksimin dixhital”,- thotë Zeqo, duke shtuar se gjatë kësaj kohe po bëjmë edhe rishikimin e disa datimeve, të disa objekteve për të realizuar një klasifikim edhe më të saktë të tyre.