Shqipëria, vendi ku burrat shdërrohen në gra dhe gratë në burra

Dr.Moikom Zeqo

Titulli i mësipërm është kaq sensacional sa mund të konceptohet deri në kufijtë e marrëzisë. Çdo lexues mund të dyshojë dhe të jetë skeptik dhe qesëndisës. Në të vërtetë unë nuk kam ndërmend të bëj shaka dhe as të mikloj botën me sensacione. Dua të kumtoj publikisht dy dukuri etnopsikologjike të shqiptarëve në rrafshin e qytetërimeve të Evropës dhe të Ballkanit.
Gjuhëtari ynë i madh Konstandin Kristoforidhi ka kryevepër të jetës, fjalorin e tij të famshëm shqip-greqisht. Dorëshkrimi i këtij fjalori shumë vjet pas vdekjes së Kristoforidhit, mbeti pa u botuar. Vetëm më 1961 ky fjalor gjeti dritën e botimit në kujtesën e prof.Aleksandër Xhuvanit. Fjalori i Kristoforidhit ka të dhëna të mrekullueshme dhe herë-herë të çuditshme. Kristoforidhi ka mbledhur frazeologji popullore me një poetikë të brendshme dhe befasuese, ka të dhëna për kultet pagane, madje dhe citon vargjet folklorike. Shënimet e Kristoforidhit janë plot substanca gjuhësore dhe historike. Nuk harron analizën e etimologjisë dhe atë të fjalëformimit. Në faqen 211 të këtij fjalori unë kam lexuar diçka të habitshme. Kristoforidhi shënon fjalën e rrallë “mërkosh”. Këtë fjalë ai e ka gjetur në fshatin Dumre, në Shpat të Elbasanit. Njëjësi “mërkosh” e ka shumësin “mërkosha”. Sipas Kristoforidhit “mërkosh i thonë atij burri, që i ka pjellë gruaja, i cili dergjet në shtrat posi lehonë dhe pret e përcjell ata që vijnë për ta parë”. Ky fakt i pabesueshëm hap një hulli të madhe studimi. Eqrem Çabej nuk harron ta theksojë këtë fakt dhe madje të bëjë klasifikimin shkencor të mirëfilltë të faktit. Sipas Çabejt, zakoni i mërkoshit quhet në gjuhën e shkencës universale të antropologjisë me emrin “kuvadë”. Çfarë përfaqëson kuvada? Ky zakon është tipik për popujt shumë të lashtë, madje për ata popuj që quhen paraindevropianë. Dihet se në epokën prehistorike popujt që erdhën nga Hindia u vendosën me disa valë të mëdha emigracioni në kontinentin e vjetër evropian. Këtu ata gjetën popuj akoma edhe më të vjetër, që quhen paraindoevropianë, për të cilët dihet shumë pak. Disa nga këto karakteristika, që kishin popujt paraindoevropianë janë edhe zakoni i kuvadës si dhe sistemi i numërimit vigsimal d.m.th. i njësisë me 20 shifra, që quhet 20 përfaqësuar nga numri 1, apo 40 përfaqësuar nga numri 2, por që në realitet parakuptojnë për 20 numrin 2 dhe për 40 numrin 4 në fillim të emërtimit. Të dy këto gjurmë paraindoevropiane ruhen tek shqiptarët. Tek sistemi i numërimit akoma dhe sot ne kemi gjurmën e sistemit viksimal. Po zakoni i Kuvadës?
Kristoforidhi e ka mbaruar dorëshkrimin e fjalorit më 1904. Ai e ka parë zakonin e kuvadës me zytë e tij në fshatin Dumre të Shpatit. Kjo gjë i ka bërë shumë përshtypje dhe nuk ka harruar që të mbledhë dhe fjalën përkatëse, që ruhet në gjuhën shqipe të zakonit të Kuvadës. Del kështu se fjala “mërkosh” mund të jetë trashëguar dhe të ketë mbijetuar në gjuhën shipe nga substrati paraindoevropian, që ka rezistuar brenda strukturës indoevropiane të shqiptarëve deri më sot. Kjo fjalë kaq e rrallë e unike ka në zanafillë një lashtësi marramendëse dhe përfaqëson botën e humbur të prehistorisë së matriarkatit. Zakoni i Kuvadës është zakon tipik i matriarkatit të lashtë. Ky zakon tregon rëndësinë absolute të gruas në komunitet. Kur gruaja lind çuditërisht burri i saj e imiton madje vishet si grua dhe hiqet si lehonë dhe sikur gjoja ai e ka lindur fëminë. Njerëzit e tjerë e urojnë atë sikur ai të ishte gruaja. Për këtë zakon janë shkruar libra të tërë dhe asnjëherë nuk është bërë një sqarim shterues. Zakoni i kuvadës ka mbijetuar deri në fillimin e shekullit XX vetëm tek shqiptarët si dhe tek baskët në Pirenej të Spanjës. Zakoni i kuvadës ngjan me një skenar teatror të etnopsikologjisë së popujve shumë të vjetër. Ky zakon ka tërhequr vemendjen edhe të antropologut gjenial Klod Levy Strosit. Në kryeveprën e tij “Mendimi i egër”, Strosi bën për të parën herë një teori shkencore mbushamendëse me një shpjegim krejt origjinal për zakonin e Kuvadës. Sipas Strosit “lindja e fëmijës për indigjenët është punë misterioze, sepse ata mendojnë se gruaja shtatzënë ka marrëdhënie intime me botën e shpirtrave. Për këtë arsye emri i fëmijës merr karakter fantomatik, gjë që shpjegon pse fisi, burrin e saj e trajton sikur të mos ekzistonte, sikur në të vërtetë ajo do të ishte e vdekur dhe në ato çaste nuk ishte më gruaja e tij. Ajo është në kontakt me shpirtrat dhe për një arsye magjike, është burri që do të bëhet me fëmijë dhe jo gruaja. Ky shpjegim vlen për kuvadën, sepse do të ishte gabim të thuhet se burri zë vendin e lehonës. Herë burri dhe herë gruaja i nënshtrohen situatave të njëjta, sepse në të vërtetë vihen në pozitën e fëmijës së ardhshme…kjo ndodh për shkak të teorisë indigjene mbi mbarsjen dhe shtatzaninë. Hipoteza qëndron në faktin se babai në rastin e Kuvadës nuk luan rolin e nënës, por luan rolin e fëmijës”. Ky shpjegim i Strosit është vetëm një pjesë e së vërtetës. Antropologë të tjerë thonë qartë që zakoni i kuvadës ka lindur në fazën e fundit të matriarkatit, kur matriarkati është në krizë dhe nis dhe lartësohet roli i burrit mbi atë të gruas, për këtë arsye burri demonstron se gjoja ka edhe atributet e gruas, kështu ai meriton lavdërimet e lindjes së fëmijës. Dua të shpjegoj se gërmimet arkeologjike, sidomos ato të prehistorisë, fjala vjen në tumën e Bazhokut në Shqipëri, tregojnë qartë se ardhësit indoevropianë kanë gjetur në Shqipëri një popullsi indigjene joindoevropiane. Ka patur tri valë të mëdha të indoevropianizmit. Popullsia joindeoevropiane u asimiliua dhe në periudhën e bronxit u formësua me tipare të veçantë populli ilir, nga e kanë origjinën edhe shqiptarët e sotëm. Zakoni i kuvadës që i shndrron burrat në gra ka një karakter të theksuar konvencional. Të habit prania e kuvadës në Shqipërinë e mesme deri në fillimin e shek.XX. Unë vetë në rininë time kam qenë dëshmitar i një zakoni shumë të vjetër që burrat dhe gratë së bashku me fëmijët e tyre ditën e verës vinin në bregdetin e Durrësit dhe laheshin tok lakuriq, “nudo” në sytë e njeri tjetrit në det duke i hequr rrobet e vjetra dhe pas larjes vishnin rrobe krejt të reja. Nuk e kam takuar asgjëkundi këtë zakon, që gjithsesi të kujton një lloj pagëzimi me anë të ujit apo larjen e stërlashtë të hindianëve në lumin Gand. Pse ky zakon kaq i lashtë na vjen po nga Shpati? Si nuk ekzistonte turpi apo drojtja e pjesëtarëve të së njëjtës familje për t’u zhveshur lakuriq para njeri tjetrit? Ja që zakone të tejlashta qënkan ruajtur në Shpat të Elbasanit.
Po nëse ekziston ceremonia e shndërrimit të burrave në gra, Shqipëria nuk mëton të na habisë dhe me zakonin e kundërt të shndërrimit të grave në burra. Të shumtë janë etnologët dhe udhëtarët, që kanë shëtitur Shqipërinë, sidomos atë të Veriut dhe që kanë ndeshur një zakon gjithashtu të pabesueshëm. Në shumë zona të Veriut praktikohet një rit tejet i pazakontë. Fjala vjen Georg Von Hahni, në librin e tij “Udhëtim nëpër viset e Drinit dhe të Vardarit” të shkruar më 1863 flet për ritualin e kthimit në mënyrë konvencionale të femrave në meshkuj. Sipas Hahnit në Shqipëri institucioni i vajzave të virgjëra që bëhen murgesha, duke qenë një institucion i krishterë kishte një përhapje shumë të vogël, sepse në Shqipëri nuk ekzistonin manastire katolike për gratë në kohën e Hahnit. Por Hahni thekson “në radhët e virgjëreshave shqiptare ekziston dëshira për të bërë deri në fund një jetë të virgjër. Në këtë mënyrë për t’ia përshtatur këtë dëshirë karakterit luftarak të popullit shqiptar ato shpallin ndërrimin e seksit të tyre me seksin mashkullor duke veshur rrobe burrash, duke prerë gërshetat, duke hequr dorë nga emri femëror dhe duke marrë një emër mashkullor, duke mbajtur armët karakteristike të meshkujve, që përbëhen nga pushka, pisqolla dhe jatagani. Ky ndërrim i seksit bëhet edhe nën mbrojtjen e kishës dhe për këtë arsye në të gjitha famullitë, pas kryerjes së kultit fetar, komunitetit të mbledhur aty, i bëhet e ditur në mënyrë solemne, që filan virgjëreshë ka vendosur t’i kushtohet vetëm jetës së virgjër, se ka marrë një emër mashkullor dhe për pasojë në të ardhmen ajo duhet konsideruar vetëm si burrë. Ky ndërrim seksi nuk shoqërohet me asnjë premtim të posaçëm, solemn dhe publik. Një ndërrim i tillë i seksit nga ana e një vajze përbën në të njëjtën kohë mjetin e vetëm për prishjen e fejesës dhe për t’i mbrojtur të afërmit e saj nga hakmarrja e familjes së dhëndrit të shndërruar. Aktualisht jetojnë 4 virgjeresha të tilla “mashkullore”. Më e dëgjuara prej tyre është Mara e Perlatit. Ajo ka mbetur jetime që në moshë të njomë. Daja i saj e fejoi atë në fëmini me një turk nga Lura. Kur mbushi 17 vjeç dhe turku dërgoi njerëz për ta marrë, ajo doli para këshillit të pleqve të krahinës së saj dhe shpalli se kishte dëshirë të bëhej burrë. Asaj i dhanë emrin e të jatit Pjetër dhe armën e tij. Po kështu edhe Dila e Delbinishtit dhe Mrica e Bishkasit nuk qenë fejuar ende kur ndërruan seksin e tyre, e para u quajt Pjetër dhe e dyta Gjon. Margjela nga fshati Tenë në rrethin e Kthjellës ishte dashuruar me një djalë të ri, i cili në fëmininë e tij kishte qenë fejuar me një vajzë tjetër. I fejuari u kthye tek e fejuara e parë dhe ahere në shenjë rebelimi Margjela ndërroi seksin dhe mori emrin Gjin… për fat të keq unë nuk arrita të informohem përsa i përket lashtësisë së këtij zakoni. Kështu e përshkruan këtë dukuri Hahni. Në të vërtetë ky zakon është tepër i lashtë. Po të bazohesh mbi studimet e Mirçea Eliadës si dhe të Frejzerit del se zakoni i shndrrimit të grave në burra lidhet në origjinë me të ashtuquajturat gra luftëtare ose amazonat, që ishin kalorëse të zonjat dhe madje prisnin vetë gjirin e djathtë për të mos i penguar në stërvitjen dhe hedhjen e shigjetave me hark. Ky rit i amazonave ku gratë marrin atributet e burrave gjithshtu trashëgohet nga matriarkati. Sipas etnologëve zakoni i shndërrimit të femrës në mashkull është gjithashtu i kohës së fundit i matriarkatit, pra i kohës së krizës së matriarkatit. Duke lexuar një libër të fundit të para një viti botuar nga një gazetar gjerman, që ka udhëtuar në Shqipërinë e Veriut, mësova se ai kishte takuar dy femra të tilla që ishin deklaruar si burra në ditët e sotme në zonën e Mirditës dhe Dukagjinit. Duket se ka një ringjallje të pjesshme të këtij zakoni të lashtë.
Si riti i shndërrimit të burrave në gra ashtu dhe riti i shndërrimit të grave në burra burojnë nga matriarkati. Rasti i parë nuk e merr parasysh virgjërinë madje ka të bëjë me lindjen e fëmijëve. Rasti i dytë merr parasysh një virgjëri të përherëshme dhe mohon lindjen e fëmijëve si vijimësi e familjes. Ky rast i mohimit të martesës të kujton vetëm ritualin kishtar të celibatit, që ndalon martesën e priftërinjve katolikë dhe murgeshave, sipas kushtimit ungjillor të të virgjërve ndaj Jezu Krishtit. Shohim që tek këto dy rite, te shqiptarët gërshetohen kohërat e lashta, por edhe ato të sotme. Të dy dukuritë kanë karakter etnopsikologjik dhe janë produkte të jetës shoqërore plot reminishenca dhe mbijetesa të së kaluarës. Të dy dukuritë kanë interes shkencor të madh dhe bëjnë pjesë në historikun e qytetërimit shqiptar në kohëra. Të dy dukuritë kanë vetëm karakter konvencional. Pse e them këtë? Në kohën e sotme plot perversitete ka klinika të posaçme mjekësore për tranversitët, njerëz, që me anë të ndërhyrjeve kirurgjikale ndërrojne seksin e tyre, burrat bëhen gra dhe gratë bëhen burra. Një gjë e tillë është bërë e mundur nga përparimi i shkencës biogjenetike dhe e kirurgjisë. Po kështu dukuritë e homoseksualizmit dhe lezbizmit nuk duhen ngatërruar fare me ritet e mësipërme, që siç thashë dhe më pëlqen ta ritheksoj kanë një simbolikë konvencionale, shoqërore dhe nuk kanë të bëjnë fare me ndërrimin apo konvertimin e thelbit biologjik të seksit mashkullor apo femror tek shqiptarët.