Pjetër Bogdani pene e arte në letersine Shqiptare Lindi me  1625 dhe vdiq me 1689 )
Me rastin e 300-vjetorit të vdekjes së Pjetër Bogdanit, më 1989, Redaksia e Botimeve e "Rilindjes" në Prishtinë botoi veprën e tij "Çeta e profetëve".

Që në hyrje të analizës së vepres ceket se duke filluar prej Pal Engjëllit, autorit të Formulës së pagëzimit (1462), e deri tek De Rada, Pjetër Bogdani zë një vend qendror në gjithë letërsinë shqiptare, sidomos si prozator i madh, e njëherësh si poet, filozof, shkencëtar, teolog, etj. Eqrem Çabej e vlerëson si një stilist të rrallë, i cili arriti nivelin e lartë të përsosshmërisë gjuhësore dhe artistike

.
Aty ceket edhe se vepra në fjalë e P. Bogdanit është vlerësuar si një nga "kryeveprat e letërsisë shqiptare" dhe se vlerat e larta filozofike (teologjike) dhe artistikoletrare të saj imponuan që vepra të botohet në qendrën më të njohur të Rilindjes evropiane, në Padovë. Vepra gjeti interesim edhe tek lexuesit jashtë gjuhës shqipe, sidomos në Itali. Në Palermo të Italisë, tek arbëreshët, shërbente si libër shkollor, e po ashtu ceket se edhe gramatika e parë e botuar në gjuhën shqipe qe mbështetur në alfabetin e Bogdanit, ngase ai ishte më i përsosur se i Budit dhe i Bardhit. Pra, përmes fjalorit dhe Gramatikës, që në një mënyrë u hartua mbi bazë të veprës së P. Bogdanit, u vu.në themelet për mësimin e gjuhës shqipe.

Këtë vepër të madhe, të njeriut të madh, sipas A. Stratikoit, duhet marrë si objekt të denjë për studime të mëdha jo vetëm shqiptarët, por edhe dijetarët e kombeve të tjera. Mijatoviqi, p.sh., mahnitet me pasurinë e detajeve dhe qartësinë e veprës dhe i duket gati e pabesueshme që një vepër e tillë të ketë mundur të shkruhet në shek. xvn, gjë që, siç e thotë ai, tregon pasurinë e gjuhës shqipe, pasi ka mundur te thuhen shqip gjithë ato tema abstrakte që thuhen edhe italisht.

Mijatoviqit dhe mund t'i duket e pabesueshme, kurse ne për një çast edhe mund të krenohemi me këtë thënie të tij, por kur të kujtohemi se ne kemi prejardhje shumë të hershme dhe traditë mijëravjeçare, si pasardhës të popullit të lashtë ilir, atëherë thënia e Mijatoviqit më tepër na tingëllon si një ironi e idhët sesa një befasi jona e këndshme me të cilën e kënaqim mikun. Fundi i fundit kultura 2000-vjeçare, e cila pretendohet se na takon, nuk do të duhej të linte hapësirë për t'u befasuar miku Mijatoviq. Por, ne dimë që të gëzohemi si fëmija kur mendojmë se dikush është duke na lavduar.

Sa u përket të dhënave jetësore për Bogdanin, aty thuhet se pas kryerjes së shkollimit fillor dhe të mesëm, si dhe pas përfundimit të studimeve në Loreto apo Padovë, ai u shugurua prift, e pastaj sërish shkoi në Itali për studime të Farta në teologji dhe filozofi, por talii në Romë, ku edhe doktoroi. Me t'u kthyer punoi si ipeshkëv i Shkodrës 21 vjet dhe kishte nën mbikëqyrje edhe argjipeshkvinë e Tivarit.
Gjatë udhëheqjes së tij me selinë e Shkupit shkroi dhe botoi "Çetën e profetëve". Po ashtu thuhet se ishte kundërshtar i rreptë i turqve dhe i metodave të tyre që përdornin kundër popujve të shtypur, sidomos kundër klerikëve, dhe se në bazë të marrëdhënieve që kishte me Romën dhe Vjenën, angazhohej për një kryengritje gjithëpopullore. Ai personalisht e kishte pritur komandantin e ushtrisë austriake dhe e kishte përcjellë gjer në Prizren, ku gjenerali sëmuret nga murtaja, vdes dhe varrosetnë në një kishë në Prizren. Pas një viti, më 6 dhjetor 1689 nga e njëjta sëmundje vdes në Prishtinë edhe P. Bogdani.
I nipi i P. Bogdanit, Gjergj Bogdani, më 20 dhjetor 1689 përmes një letre dërguar në Romë bën me dije se trupin e P. Bogdanit, arqipeshkëvl, turqit e kishin nxjerrë nga varri dhe ua kishin hedhur qenve në tregun e Prishtinës. Kjo është pak a shumë historia jetësore e cila na jepet për Bogdanin.

Sa i përket historisë së krijimit të veprës, aty ceket se ajo fillon prej 25.6.1675, kur ai me një leter dërguar Kuvendit të Propagandës kërkon për t'ia shtypur veprën. Megjithatë, thuhet aty, vepra iu shtyp në Padovë, tek më 1685, pasi që e kishte përkthyer edhe në italishte dhe pranuar që të shkruhet posi një fjalor në dy shtylla italisht e shqip, çka u prit mirë edhe tek lexuesit italianë, e që bëri që ajo të botohet edhe në dy botime të njëpasnjëshme (1691, 1702).
Botimit të parë të veprës i paraprijnë 23 parathënie dhe përkushtime të autorëve të ndryshëm në gjuhën shqipe, italiane dhe serbokroate, cka thuhet se ishte një dukuri e rrallë e kohës dhe paraqet përkrahjen nga personalitete të ndryshme të vlerës së madhe të veprës dhe respektin ndaj autorit.

Edhe Bogdani, thuhet aty, i shkroi tri parathënie, në të cilat paraqet motivet kryesore që e frymëzuan që të shkruante veprën, idealet e larta njerëzore dhe patriotike, ngase "po dergjet atdheu në robëri të errët, i verbuar me dy palë mjegulla të zeza mbi faqe, qëjanë mëkati dhe mosdija".
Në letrën "lexuesit të nderuar" thotë: "Nuk shkrova për lavdin tim, por për dobi të shenjtës fe".
Shtatëmbëdhjetë përkushtimet dhe tekstet e tjera ngrisin lart fytyrën e Bogdanit dhe veprën e tij, ngase patriotizmi dhe humanizmi i Bogdanit dhe i veprës, si dhe përcaktimi i tij në luftë konsekuente kundër turqve dhe angazhimi i tij organizativ për rezistencë, siç thuhet, i paska frymëzuar këta poetë që ta krahasojnë me Skënderbeun dhe epopenë e tij të lavdishme.

Për t'u vërejtur më mirë madhështia e Bogdanit, fillohet të numërohen gjuhët të cilat i ka njohur ai e që ishin: italishtja, latinishtja, greqishtja (e vjetër), serbokroatishtja, turqishtja, si dhe (për nevojat e biblikumit) hebraishtja, arabishtja, armenishtja dhe sanskritishtja dhe jepet për t'u kuptuar se ndoshta e njihte edhe frëngjishten dhe gjermanishten.
Në fund, si përfundim i qëndrimit kritik për veprën "Çeta e profetëve" qëndron:

"Vetëm vetëdija dhe besimi i thellë në forcën e gjuhës shqipe, këtë intelektual dhe patriot të madh e shtyri të shkruajë një vepër kaq të madhe. Në personalitetin e tij duhet parë gjeniun në punën e tij: shkriu dijen e kohës së përparuar, artin e vet e vuri në mbrojtjen e idealeve të veta, duke ia kushtuar në radhë të parë kombit.
Prej vlerave të shumta shencore dhe artstiko-letrare të veprës së P. Bogdanit dallohet trajtimi dhe vendosja e drejtë e çështjeve etnopsikologjike dhe historike, pasuria e madhe gjuhësore në shtjellimin e lëndës në prozën shkencore, humanizmi i lartë në paraqitjen e realitetit të kohës, filozofia, intelekti i rrallë letrar, etj.
Ai hapi shtigje dinjitoze kah vlerat evropiane, çka shihet në idenë për lëvizjen ballkanike, për liri kombëtare dhe shpirtërore.

I. Rugova shkruan: "Kjo vepër, thënë metaforisht, ashtu si e thotë Bogdani për parimin e tij filozofik, Zotin, është një krua i gjallë, ku mendja dhe shpirti ynë do të gjejë kënaqësi dhe shqetësim intelektual, ku shumëkush mund të marrë ujë, e s'do të shteret lehtë".
Arti i të shkruarit dhe ligjërimit që mishërohet në vepër si tregues i nivelit të kulturës dhe zhvillimit intelektual të tij dhe angazhimi dinjitoz si prijës dhe tribun popullor e ngrisin lart veprën e tij madhore, të lindur në gurrat e një humanizmi të thellë, duke i treguar popullit rrugën e zhvillimit të lirë e të pavarur, andej kah bota e përparuar."

KREU I PARË
Ishte kjo pra, shkurtimisht, reklama ne ngjyra që i bëhet veprës "Çeta e profetëve" të shkruar para më se 300 vjetësh nga Pjetër Bogdani.
Me reklamën e kritikës bashkëkohore cilido lexues do të pajtohej në tërësi, me një të vetmin kusht: që vetë veprën të mos e lexojë fare.
Mirëpo lexuesi ynë, i shtyrë nga një patriotizëm që ia përvëlon shpirtin, e pse jo ndoshta edhe i nxitur nga krimbi i kërshërisë, atij mbreti të dijes, ka mundësi, e sigurisht se edhe do të pajtohet në tërësi me analizën e bërë nga aspekti letrar-historik dhe gjuhësor në përgjithësi, kurse nga aspekti filozofiko-historik, e pse jo edhe humanist dhe njerëzor, po ta lexojë veprën, do të hasë në një konfuzion të thellë dhe në një mospajtim total në mes të reklamës së ylbertë, e cila i bëhet veprës, dhe poshtërsive të cilat i has në vetë veprën.
Pluhuri i filozofisë së hirit tek Boodani, doktor filozofie dhe teologjie, nuk shkëlqen fare si na servohet me dhunë nga bashkëmendimtarët e tij dhe interesxhinjtë e tjerë.
Që në fillim dëshirojmë të cekim se Bogdanit ia pranojmë të drejtën që ta mbrojë besimin e tij, fenë e krishterë, me argumente dhe fakte. Mirëpo, nuk do t'ia pranojmë të drejtën as Bogdanit e as të tjerëve që atëherë kur tezat e tij janë të tejdukshme, kundërthënëse dhe jobindëse, që të drejtën e tij rnbi të vërtetën të provojë ta realizojë përmes fyerjeve të pashembullta të kundërshtarit ideologjik, besimit islam, pa le të jenë ato edhe fyerje prej "humanisti".
Qëndrimi i I. Rugovës se vepra është një krua ku mendja dhe shpirti ynë do të gjejë kënaqësi dhe shqetësim intelektual, po të mos kishte në vete atë vrerin e hipokrizisë, do të të bënte për t'u qeshur. Mbase Rugova kur e ka thënë këtë ka menduar në ateistë, të cilët veprën e kanë marrë për një përrallë të bukur të gjuhës shqipe të cilës, kuptohet, nuki besojnë, pore lexojnënga arsyeja se është një vepër e vjetër e shkruar në gjuhën shqipe. Me këtë rast, si duket, Rugova e kishte harruar popullin e vet shumicë të konfesionit islam. Ai sikur është i tascinuar me germat dhe shprehjet që i përdor Bogdani, ngase janë të shkruara shqip, dhe nuk i është me rëndësi se çka krejt përmban fjalia në vete. E fjalia, qoftë edhe shqip e shkruar, mund të shprehë një të pavërtetë, por edhe mundet që të lëndojë në shpirt.
Konstatimi i tij për shqetësim intelektuai është i vërtetë dhe real, por për kënaqësi do të duhej pyetur 90 përqindëshin e popullit shqiptar! Kemi bindjen se askush nuk do të ndiente kënaqësi po qe se fyhet, qoftë edhe në gjuhën e tij amtare, pra në gjuhën shqipe, siç kemi të bëjmë me këtë rast.
Letra e P. Bogdanit dërguar patronit të tij Barbadik, nga aspekti letrar vërtet është e shkruar bukur dhe e vetmja gjë që i pengon krenarlsë së njohur shqiptare është lajkatimi i tepërt i Bogdanit që i bën atij. Mbase koha do të ketë kërkuar ashtu.
Në "Të primit përpara letrarit " Bogdani thotë:
"Ku lulëzojnë shkencëtarët, letrarët dhe dija, lulëzon e mira". "E duke qenë dheu i Arbërit në mesin e të parëve, nuk mund të qëndroj në hiri të Tinëzot, e as nuk mund të shelbohet pa pasur kush ta ndriçoi në dije e në fe, ngase fej a fitohet nga të dëgjuarit". Pra, të dëgjuarit i nevojitet që të ndriçojë besimin e krishterë, i cili është në vend të parë, kurse patriotizrni nuk duket, porse kuptohet, ngase feja pa njerëz nuk është fe. Pra, patriotizmi tek Bogdani paraqitet tek pas fesë.
Qëllimit kryesor të Bogdanit, propagandimit të fesë së krishterë, si besirn i vetërn idea dhe i drejtë sikur i shmangen me qëllim analitikët e kohës sone, me çka autorit të "çetës së profetëve" i bëhet e padrejtë. Ai parathënien - "lexuesit të nderuar" - e përfundon këto fjalë : "Ta kesh me dije se unë shkrova per njerëz të padijshëm, pra për dobi të shenjtës fe, e jo për lavdin tim", e as për patriotizëm, do të thoshin gojëkëqinjët, kurse, ne qetë konstatojmë: - feja i ishte në vend të parë, pastaj kombi. Themi kështu dhe plotësisht pajtohemi me këtë rradhutje të gjërave primare siç bën edhe Bogdani.
Kur therni kështu, mendjen e kemi tek fakti se fej a si mishërim i së vërtetës, mirësisë dhe drejtësisë për të gjithë njerëzimin, e cila e mëson njeriun për vetveten e tij, prejardhjen dhe qëllimin e ekzistencës, duke i caktuar njëherit rrugët më të mira të zhvillimit të tij individual dhe shoqëror, e fisnikëror dhe përparon moralisht njeriun si personalitet dhe njerëzimin në tërësi pa kufizime kombëtare. Feja, si mësim mbi të vërtetën dhe vetë e vërteta janë sinonim i së mirës dhe të drejtës, kurse për kombin kjo nuk mund të thuhet, ngase kombi në vete përmban çdo gjë.
Të jesh i pastër dhe i vërtetë në besim fetar të drejtë, do të thotë që të integrosh në vete të gjitha virtytet njerezore nga të cilat kanë dobi të gjithë, edhe kombi. Kjo nuk do të mund të thuhet për kombin, ngase pjesëtarë i një kombi është edhe i ndershmi e edhe i pandershmi, hajni dhe mirëbërësi, vrasësi dhe... cilijo? Kombit i takojnë edhe të mirët e edhe të këqijtë, patrioti i vërtetë së bashku me tradhtarët dhe faqezinjtë. Kombi nuk është dhe nuk mund të jetë dëshmi e së mirës, e as e së keqes. Aty edhe pjesëtari më i ndershëm i tij mund të jetë i pandershëm ndaj pjesëtarit më të ndershëm të kombit tjetër, ngase vetëdija kombëtare i dikton që të anojë ne dobi të bashkëkombasit vrasës, e në dëm të njeriut të ndershëm të kombit të huaj. Bindja dhe besimi i vërtetë fetar këtë nuk do ta bënte dhe besimtari gjithherë do ta përkrahte të vërtetën dhe drejtësinë, njeriun si qenie e jo si komb, cka besojmë se paraqet një shkallë më të lartë të moralit nj'erëzor, sesa mund të jetë morali kombëtar.
Dhe kështu, derisa Bogdani shkruan, siç thotë vetë "për dobi të shenjtës fe", meritorët tanë ia dëgjojnë me vëmendje vetëm të rrahurit Mieshtëror të çekanit me germat e përdorura, shprehjet dhe presjet, pa e shikuar fare godinën të cilën e ndërton ai, thuajse Bogdani shkruan për hir të muzikës që lëshon tingëllima e çekanit! Kjo është një padrejtësi e madhe ndaj tribunit të popullit, i cili tenton te renovojë godinën e vjetruar të krishtërimit, e cila po i shembej çdo herë e më tepër para syve të tij të mjegulluar.
I bindur se populli kishte nevojë për atë godinël, ai i përvishet punës për renovimin e sai. Ky ishte qëllimi parësor i tij, kurse mjetet e punës, germat dhe fjalët, presjet dhe pikat etj. i paraqiten vetëm si domosdoshmëri për kryerjen e punës, madje me moton: sa më të mira mjetet dhe veglat e punës, puna më e lehtë dhe më e efektshme.
Kaq sa i përket Bogdanit patriot, qëllimi i të cilit, pra, ishte ngritja e vetëdijes së popullit të tij të paarsimuar dhe të prapambetur prej kohësh për nevojën dhe arsyen e besimit në Tinëzot, pikëfillimin dhe përfundimin e çdo gjëje. Ai këtë popull, i cili sipas bindjes së tij kishte më së tepërmi nevojë, dëshiron që ta edukojë sipas besimit fetar të krishterë, në mënyrë që edhe ai të fitojë dije dhe të fisnikërohet moralisât Për t'i bërë këtë të mirë kombit, ai shkroi shqip, në të vetmen gjuhë të kuptueshme për shumcën dërrmuese të popullatës dhe ç'është e vërteta, shkroi në këtë gjuhë më bukur se paraardhësit e tij, për çka gjithësesi edhe duhet t'i shprehim mirënjohjen tonë.
Por, meqenëse ai nuk shkroi shqip vetëm sa për të shkruar, por shkroi me qëllim të caktuar: - propagandimi i besimit të caktuar fetar, ne duhet bërë analizën e mënyrës së shtjellimit filozofik të qëllimit, gjegjësisht idesë së tij, dhe vetëm pastaj do të na ishte më e qartë madhësia apo vogëlsia bogdaniane si filozof dhe teolog.
Është për keqardhje dhe mashtruese deviza sipas së cilës veprojnë shumica e intelektualëve tanë, e cila gjithherë kërkon, pa përjashtim, që të gjendet një veti e mirë në popull, sado e vogël të jetë ajo, dhe pastaj të zmadhohet me mijëra herë, të zbukurohet gjerë ne fascinim, aq sa fillojnë të të mirren mendtë nga madhështia kombëtare. Kështu, studiuesi i vogël mund të fitojë epitetin doktor i madh, kurse guximtari i rrallë i vërejtjeve dhe pikëtimeve të vetive negative në popull shpallet hiç më pak se tradhtar. Këto janë ato shkëlqimet momentale që sillen rrotull mbi mjerimin e popuilit tonë, pa dijetarë dhe me përplot doktorë shkencash, shkëlqime mashtruese të drejtimit të gabuar në edukim, tërë bardhësi të qelqtë falso, e cila thyhet për të parën mundësi të përvetësimit të pandershëm material.

KREU I DYTË
Kur Bogdani shkroi në "Çetën e profetëve" (shk 1, ligj. 1, par. 2) se - nuk giendet njeti në botë aq shtazarak që do të thoshte se nuk ekziston Hyji, - ai nuk pandehte se mu në gjirin e popullit të tij do të gjenden njerëz të tillë, të cilët si të ditur që shtihen, me shembullin e tyre personal i bien moh këtij konstatimi dhe njëherit vërtetojnë pikën apo paragrafin e shtatë të kësaj ligjërate, gjegjësisht profecinë aktuale të profetit David:
"Detisa njetiu qe me nder, nuk u muar vesh, mi're"po kur u barazua me shtazël e padittira, atyre u përngiait". (Psalmi 40)
A s'është e vërtetë se edhe shkenca jonë, e cila prejardhjen e njeriut e nxjerr mga teoria darviniane, nuk kërkon asgjë tjetër përveç një barazimi të tillë!
Në tërë ligjëratën e parë të shkallës së parë teologjia dhe filozofia e Bogdanit qëndrojnë në lidhje të fortë kohezioni, duke e mbështetur njëra-tjetrën për mrekulli. Mirëpo, me kalimin në ligjëratën e dytë, ku Bogdani dëshiron që në mënyrë filozofike të dokumentojë "si është një Hyj në tri veta", gjërat komplikohen dhe ngatërrohen aq tepër sa ajo që thuhet me një rast si konkludim i prerë, në rreshtin pasues shkatërrohet me tërë vullgaritetin e një sharlatani, çka filozofisë së "hollë" të Bogdanit ijep ngjyrën e nj'ë filozofie mjeruese.
Bogdani filozof shumë shpejt e harron thënien e tij, të cilën e kishte cekur në shkallën 1 dhe ligjëratën 1, paragrafi 21, ku kishte përfunduar:
"Hyji i pakufishëm dhe i përsosur është larg ktijesave, që kanë zënë fïll dire janë të sosura, nuk mund të jepet ndonjë përjetësim në mes të Hyjit dhe njetiut."
dhe e cek shën Augustinin:
Marrim vesh aq sa mundemi, kur nuk mundemi besojmë, dhe vetminë, si ligj njerëzor që të bën përtac, të sillesh posi kafshë e pa të mirë, sic thotë Bogdani, e aplikon edhe në spjegimin e Hyjit të tij, me çka faktikisht vendos njëfarë përjetësimi. Ata të pafetë, siç i quan ai besimtarët e tesë islame, patën aq besim dhe fe sa që kurrë nuk u kujtuan që ta bëjnë një krahasim të tillë të marrë dhe njëherit ofendues.
A ndej nga lind ideja, vazhdon Bogdani, i thonë i Ati, e ideja që lindel i thonë i Biri. I ati, duke u sodittir giithherë në qenien e vet prodhon idenë e vet, te birin, posi njetiut të cilit, duke u sodittit pa ndërpretë në pasqyrë, pandërprerë edh e i prodhohet pamja e tij, gjegjësisht vetvetja.
Së pari, një soditje e tillë e pandërprerë do të ishte monotone edhe për vetë Hyj in dhe, së dyti, me atë soditje apo prodhim të vetvetes si në pasqyrë, do të prodhohej pamja e jo edhe vetvetja, do të reprodukohet një emitim jo i gjallë i asaj vehtjeje hyjnore, një si hije e vdekur e qenies se gjallë ekzistuese. Megjithatë, slç do të shihet më vaine, Bogdani me cdo kusht tenton që këtë tezë mbi trininë ta mbrojë me të gjitha mjetet e mundshme, duke përdorur edhe shprehje të cilat nuk i takojnë fare kulturës së një shkencëtari të mirëfilltë, siç tenton ndokush ta quajë Bogdanin. Aq më tepër na bën për t'u qeshur mendimi që dikush, duke reprodukuar pamjen e vet në pasqyrë asaj pamjeje t'i thoshte: biri ose bija ime!
"Birëria nuk qëndron ashtu se një send lind prej tjetrit, por duke lindur në shëmbëlltyrën e atit prej të cilit lind",
thotë Bo dani, dhe sqaron:
"Lisaave nuk u thonë bijtë e dheut, porfryt i dheut, sepse nukjanë në ngjashmëri me dheun".
Konfuzion i qëllimtë apo gabim i doktorit të filozofisë? Me ç'arsye, meqenëse një send lindka në shëmbëlltyrën e të atit, ai e merr dheun për atë të lisit, e jo lisin atë dhe farën e tij? Është e vërtetë dhe cdo kush pajtohet se lisi nuk është në ngjashmëri me dheun, por problemi as që mund të shtrohet në këtë mënyrë, përveç nëse nuk dëshirohet që të qitet fall. Edhe po të merrej si shembull i atërisë lisi, prapëseprapë nuk do të thuhej: lisi i biri i lisit, ngase atëria dhe bijëria janë shprehje të cilat sidomos kanë kuptim nëse përdoren si shprehje cilësimi tek njerëzimi si qenie e botës së gjallë organikel, e më pak në botën shtazore dhe aspak në atë bimore.
Mendja, sipas mësimit të krishterë dhe shpjegimit filozofik të Bogdanit, është Hyji, kurse ideja e mendjes, që është e ngjashme me mendjen, është i Biri. Shpirti i shenjtë nuk është në gjasim me ta, por sipas vullnetit njedh prej të dyve, andaj edhe quhet jo i biti, por shpirti i shenjtë.
Pra, vazhdon Bogdani, detyrohemi të rrëfejmë se Hyji është në tri veta e një në natyrë, sikur rrota e diellit, rrezja që lind prej saj dhe të nxehtët që njedh prej të dyjave. Rrota e diellit është diell, rrezja që lind prej tij është diell, e të nxehtët që rrjedh prej të dyjave është diell, ashtupra s'janë tre shpirtra, as tre diej, por një shpit i vetëm dhe një diell i vetëm.
Në këto tri veta asnjëra nuk është e para apo e fundit, më i madh apo me i vogël, por të tre në vte janë të njëmendtë dhe të amshueshëm.
Duke u mbështetur në këtë rezonim të Bogdanit, lehtë del të kuptohet se qenia e cila e reprodukon painjen e vet duke e soditur si në pasqyrë është e njëjtë me pamjen e reprodukuar dhe dashurinë që e lidh qenien me vetë pamjen e saj, dhe se asnjëra s'është as e para as e fundit, çka rrjedhimisht le të kuptohet se nga pamja mund të reprodukohet qenia, që s'ka fare logjikë, si dhe që nga dashuria mes qenies dhe pamjes të lindin që të dyja - qenia dhe reprodukimi i pamjes së saj, gjë që po ashtu nuk mund të qëndrojë. S'ka qenie - s'ka as reprodukim. Nga pasqyra e zbrazët nuk mund të prodhohet qenia, kurse për t'u reprodukuar reprodukimi i pamjes së qenies në pasqyrë, duhet së pari të ekzistojë qenia, ndryshe nuk mund të ketë reprodukim. Kjo madje i është e njohur çdo laiku. Po ashtu edhe dashuri në vete, pa qenie, nuk mund të ketë. Prandaj edhe qëndrimi filozolik se këtu nuk kemi të parë as të mbramë nuk qëndron. I pari gjithmonë duhet të ekzistojë, në mënyrë që të tjerët të mund të rriedhin prej tij.
Nevoja mbi ekzistimin e të parit shihet shumë mirë edhe tek Bogdani gjatë shtjellimit të ligjeratës së parë në shkallën e parë, atëherë kur Hyji ishte në vete, por me kalimin në ligjëratën e dytë, kur tentohet të shpjegohet ajo që edhe nuk mund të shhjegohet, si është një Hyj në tri veta, atëherë i humbet filli logjikës, e me këtë edhe mundësia për ta gjetur të vërtetën.
Thënia e Platonit, të cilën Bogdani e apostrofon në fund të kësaj ligjërate. për të sforcuar qëndrimin e vet teologjiko-filozofik mbi treshin hyjnor, po ashtu nuk qëndron.
Platoni tha, cek Bogdani:
"Njoha njërin që bëti të gjitha gjërat dhe tjetrin, nga i cili u bënë të gjitha gjërat", me ç'rast mendon në të Atin dhe në të Birin, kurse shprehja - një që bëri - ka të bëjë me idenë si qenie, kurse - nga i cili u bënë - shpreh materien e nënshtruar vullnetit të idesë dhe ndërrimit të formes se saj.
Se ideja në filozofinë platonike është primare, kurse materia shprehet si domosdoshmëri e dorës së dytë, Bogdani e ka ditur. Mirëpo, duke dashur diç krejt tjetër, ai thënien e Platonit e përdor dhelpërisht në atë mënyrë sa lë mundësinë për t'u kuptuar se qysh Platoni paska vertetuar për Atin dhe të Birin. Këtë e kanë ditur edhe papët, kardinalët dhe tërë ajo botë e përparuar sipas teneqerrahjes së inteligjencisë sonë, por heshtën, siç thotë Ahmed Deedati, si minjtë e kishave. Dhe si të mos heshtin kur ai përparim i tyre nuk u mundësonte që në mënyrë bindëse ta dëshmojë tezën e marrë teologjike mbi trininë.
Megjithatë, siç do të na njoftojë më vonë I. Rugova, libri nuk mori vizën për botim, por u botua pas një vargu dredhish të ndërmarra nga tribuni ynë. Gënjeshtrat, mashtrimet, poshtërsitë, si dhe falsifikimet e Bogdanit humanist, tani e tutje nuk do të kenë të ndalur.

KREU I TRETË
Falsifikimi i shkrimit shenjtë - T r i n i a
Gjeneza (kreu 1): "Ta bëjmë njetiun sipas gjasimit dhe shëmbëlltyrës sonë", - Hyji, për të kallëzuat- shoqërinë e tre vetave, thotë bëjmë e jo bëj, shëmbëlltyrën tonë e jo timen. - Kështu e komenton fjalinë Bogdani, dhe për ata që mund të dyshojnë, me nguti vazhdon: Ky interpretim për fenë deklarohet nga Kuvendi i Sirmiensit në kreun 14; "Nëse thotë dikush, meqë është shkruat-, të bëjmë njeriun etj., se nuk i flet i ati të birit, por se ai i flet vetvetes, qoftë mallkuar, lidhui, e mbajtur."
Ç't'i thuhet kësaj klithjeje dëshpëruese të të paaftit, i cili duke mos pasur aftësi për të rezistuar me fakte, kërkon bindje të pakushtimtë, symbyllazi dhe me duar të lidhura përtndryshe të bjer mallkimi… !
Çfarë besimi mund të jetë ky dhe çfarë filozofie është kjo, kur të gjitha degët dhe pipat e arsyes së shëndoshë të trungut fetar i shkurton njëanshëm dhe me mallkim tenton që të mbrojë "bukurinë" e cungut të ngurtë fetar? Në qoftë se pranohet ky besim dhe kjo filozofi, e cila e përjashton arsyen e logjikës së shëndoshë, atëherë feja e krishterë do t'i përngjante një këshillimoreje për memecë, të cilët nuk guxojnë të flasin as të mendojnë, por të cilët kanë vetëm një detyrë: që të binden dhe të mos nxënë kurrë në gojë fjalën logjikë, e cila është mëkatare sa edhe vetë djalli dhe e cila është e përjashtuar nga fjalori kristian!
Kreun 18 të Gjenezës: - "Iu paraqit Zoti ynë Abrahamil dhe iu dukën afër tij tre veta, të cilat ai i adhuroi deli në tokë ditke thënë, 0 Zot, nëse gieta hir në sytë e tu" etj, Bogdani e komenton në atë mënyrë që Zotynë, thotë, është në tre veta njaj Hyj i vetëm, prandaj abrahami atyre tre vetvie u thotë "O Zot", dhe i adhuron për një të vetmin Hyj. Vetëmse Bogdani i mirë, këtu, nuk na e sqaron se cilit nga ata tre veta Abrahami iu drejtua me "O Zot ... ", pasi që ata tre veta do të duhej qenë një i vetmi Hyj, por me pamje të njëjtë të tre vetave. Iu drejtua Atit, Birit apo Shpirtit të shenjtë? Natyrisht se përgjigjja e saktë do të ishte: Asnjërit! Asnjërit nga ata të tre, por vetëm Zotit të vërtetë, i cili edhe pse me pamje nuk ishte prezent, Abrahami Atij iu falënderua për mysafirët e ardhur dhe atij i drejtohet me "O Zot", po sikur ne në raste të ndryshme falënderimi gjatë bisedës me bashkëbisedues themi - "O Zot shyqyr", etj., por me atë rast nuk e titullojmë bashkëbiseduesin. Ose, në raste të dëshpërimit kur bashkëbiseduesit apo grumbullit të njerëzve i thuhet: "O Zot, po ç'po bëhet kështu?!"
Me këtë nuk do të thotë se ne i jemi drejtuar cilitdo nga ata, duke e titulluar dhe njohur për Zot. Prandaj Abrahami nuk iu drejtua asnjërit nga ata tre vetat me thirrjen "O Zot, nëse gjeta hir në sytë e tu" etj., por si mikpritës që ishte dhe i përmalluar për mysafirë, ai falënderoi Zotin për mirësinë që pati duke i sjellë atij vizitues, ngase bindja e besimtarit është se asgjë nuk ndodh pa dijen dhe lejen e Perëndisë.
Megjithatë, duke dashur që me çdo kusht ta dokumentojë trininë, në paragrafin 7 të ligj. iii, shk. I, duke komentuar fjalët e kreut 3 të Eksodit, në të cilat thuhet:
"'Unë jam ai që jam, kështu thuaju të bijve të Izraelit, ai që është më dërgoi mua tek ju. Pastaj u ndal e tha: Ke për tu thënë të bijve të Izraelit, Zotynë, Hyji i Abrahamit e Hyji i Izakut e Hyji i Jakobit më dërgoi te ju, ky emërpër mua është i përjetshëm",
Bogdani thotë: -
Ato fjalë tri herë në Tinëzot do të thotë se ai është në tir veta, ndonëse një në natyrë apo qenie, dhe se të tre vetat janë të përjetshme.
Është e vërtetë se të përsëriturit e emrit Hyj tri herë, si Hyj i Abrahamit, i Izakut dhe i Jakobit nuk është i rastësishëm, po jo për të treguar farë trinie, por për të dokumentuar më bindshëm të vetmin Zot, gjithnjë dhe në periudha të ndryshme kohore, i cili nuk ndërrohet dhe është i përjetshëm. Prandaj ai edhe është Hyj i Abrahamit, siç është edhe me vone po i njëjti Hyj i pandryshuar i Izakut, dhe po ashtu i nj'ëjti Hyj i Jakobit. Me këtë përsëritje vetëm dëshirohet të tregohet pandryshueshmëria e Hyjit në krahasim me ndryshimin kohor të kësaj bote. Këtu, në këtë botë, çdo gjë ndryshon dhe rrjedh sipas ligjeve të caktuara. Njerëzit lindin dhe vdesin, kurse Hyji qëndron, për të gjithë i njëjtë, vetëm një, prej fillimit e gjer në të sosur të çdo gjëje. Ai është ligjdhënës dhe të gjitha ligjet i nënshtrohen atij, kurse vetë nuk u nënshtro het asnjërit nga ato. Kjo dokumentohet me përsëritjet e cekura.
Si do ta komentonte Bogdani fjalinë në të cilën Hyji do të përmendej pesë herë: si Hyj i Adamit, Hyj i Noeut, ngase i njëjti Hyj ishte edhe i tyre, e pastaj të cekeshin edhe tre të përmendurit? Qëndrimin që do ta kishte Bogdani dhe bota e krishterë në lidhje me këtë mundësi nuk e dimë, por arsyen përse u përmend Hyji tri herë e jo pesë, e marrim me mend: bota ishte përmbytur në moshën 600-vjecare të Noeut. Jeta kishte filluar prej së pari dhe gjuhët ishin ndarë në 72 sosh. Abrahami, nga i cili kishte prejardhjen populli izraelit, të cilit përmes profetit Mojse po i drejtohej Zoti, lindi 161 vjet pas kësaj ndarjeje. Nga ai lindi Izaku, e nga Izaku - Jakobi. Oë të tre ishin besimtarë dhe adhurues të një të vetmit Zot, dhe ishin paraardhës të popullit, të cilit përmes profetit Moise i drejtoheshin fjalët e Perëndisë. Prandaj ai edhe ishte Hyj i Abrahamit, paraardhësit të izraelitëve, por edhe i njëjti Hyj i Izakut, po ashtu njëri nga paraardhësit izraelit, si dhe ishte Hyj i Jakobit, i cili s'ishte askush tjetër përveç vetë paraardhësi i drejtpërdrejtë i izraelitëve, d.m.th. i njëjti, vetëm një, i cili është Po ashtu i njëjtë edhe për kohën e Mojsiut kur edhe po i drejtonte fjalët, po sikur kishte qenë gjithmonë i njëjtë edhe më herët dhe sikur do të jetë gjithmonë i njëjtë edhe më vone,porjo në tresh, por njësh, unikat i papërsëritur. Meqë populli izraelit ishte i vetmi popull besimtar, kurse të tjerët ishin paganë, është e arsyeshme që përmenden profetët e atij populli: Abrahami, Izaku dhe jakobi. E Hyji ishte i vetmi Zot në të cilin ata kishin besuar, i njëjti Hyj.
Në paragrafin pasues 8 të shk. dhe ligj. së njëjtë, Bogdani cek se si Davidi profet (psalmi 66) thotë:
"Na bekoftë neve Hyji, Hyji ynë na bekoftë neve" dhe përfundon:
Hyji do të thotë Hyji Ati, na bekoftë neve i Biri, Hyji ynë - dhe duke dashur që të krijojë trininë, fjalisë së Davidit i shton nga vetja - "sepse e bëri njeri, na bekoftë neve Shpirti i shenjtë.
Dhe, natyrisht, këtë trillim të vetëdijshëm dikush e quan filozofi.
Pra, "Na bekoftë neve Hyji, Hyji ynë na bekoftë neve", është thënie e profetit David Shtesa "na bekoftë neve Shpirti i shenjtë" nxirret kinse si konkludim nga një shtesë e mëhershme, "sepse e bëri njeri''