Komente (0)
Këto ditë, Komisioni për amendamentin e Kushtetutës në Prishtinë, mbështetur nga Friedrich Ebert Stiftung dhe Instituti për Studime Kushtetuese dhe Parlamentare, organizoi një konferencë për disa çështje konkrete në proces. Në fjalën time unë dhashë disa mendime mbi kompetencat e Presidentit për emërimin e zyrtarëve të lartë shtetërorë, nisur dhe nga përvoja si kryetar shteti në dy periudha: a) atë korrik 1997 – nëntor 1998, me ligj bazë Dispozitat Kushtetuese dhe b) atë nëntor 1998-korrik 2002, me ligj bazë Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë (KSH), të miratuar me referendum. Madje, në periudhën e dytë, nëpërmjet një mirëkuptimi dhe procesi kushtetues, të miratuar nga të gjitha institucionet kryesore të vendit, u hoqën disa kompetenca të Presidentit të Republikës si iniciativa ligjvënëse dhe drejtimi i mbledhjeve të qeverisë për raste të veçanta, u reduktuan disa kompetenca lidhur me emërimin e zyrtarëve të lartë dhe, mbi të gjitha, u përfshi një nen papajtueshmërie për anëtarësinë në parti (ndryshe nga Dispozitat, ku për Presidentin ligjërohej mbajtja e pozicionit të anëtarit të kryesisë së partisë).
Nisur nga kjo përvojë e dyfishtë, por dhe nga krahasimi me Kushtetutën aktuale të Republikës së Kosovës (KK), ku Presidenti zgjidhet po në Kuvend, përgjithësisht, mund të pohohet se përafrimi me atë kushtetutë mbi kompetencat e Presidentit është i drejtë dhe i baraspeshuar në përputhje me dy parimet bazë: atë të ndarjes së pushteteve dhe atë të kontroll-balancimit. Prandaj, shumë nga këto nene nuk ka arsye të preken, aq më tepër me ndryshimin e procedurës së zgjedhjes së Presidentit, d.m.th. votimin e tij prej popullit. Për një krahasim më të plotë janë analizuar dhe tri kushtetuta të tjera, përkatësisht: Kushtetuta e Republikës Kroate (KKr), Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë (KM) dhe Kushtetuta e Republikës së Sllovenisë(KS).
Zgjedhja e Presidentit
Pavarësisht mënyrës së zgjedhjes së Presidentit, shtetet e Ballkanit, me përjashtim të Rumanisë (të konsideruar si republikë gjysmë-presidenciale), janë republika parlamentare. Të tilla janë në Europë dhe vende të tjera ish-socialiste (si Hungaria, Sllovakia, Republika Çeke, Estonia dhe Letonia), ndërkohë që Polonia, Lituania, Ukraina e Federata Ruse konsiderohen si republika gjysmë-presidenciale (tipike është Franca) dhe Bjellorusia, si republikë presidenciale autokratike (si rasti i Shqipërisë në vitet 1925-1928, ndryshe nga republika presidenciale demokratike e Qipros). Edhe në Shqipëri e Kosovë, forma e qeverisjes është ajo parlamentare, ku midis Parlamentit (Kuvendit) dhe qeverisë ndërtohet një raport i ndërsjellë besimi. Presidenti (kryetari i shtetit), si organ i veçuar nga qeveria (më saktë, Kryeministri) ndërvepron me të dhe Parlamentin nëpërmjet një sistemi kontroll-balancimi, që në jo pak raste është shoqëruar te ne me ngërçe institucionale. Por, kjo nuk do të thotë që brenda këtij sistemi parlamentar nuk mund të realizohen si duhet parimet demokratike të qeverisjes. Përkundrazi; përvoja e deritanishme, me gjithë zigzaget e deformimet, në Shqipëri e Kosovë, apo në demokraci të tjera të reja, na jep përgjithësisht përgjigje pozitive.
Në këtë kuadër, një pyetje që kërkon përgjigje është: A duhet të jetë Kuvendi me dy dhoma, apo duhet të përmirësohet më tej struktura legjislative njëdhomëshe, si në mjaft vende demokratike? Kështu, një përvojë që vlen të konsiderohet është, p.sh., ajo e Sllovenisë, ku sipas Kushtetutës së saj, rolin e dhomës së dytë e luan Këshilli i Shtetit (KS, nenet 96-101), apo ajo e Kroacisë, ku sipas Kushtetutës së saj Sabori (Parlamenti) përbëhet nga Dhoma e Deputetëve dhe Dhoma e Zhupanive (Rretheve)(KKr, neni 70). Pavarësisht këtyre modeleve, në rastin e Kosovës, sistemi njëdhomësh shfaqet shumë më stabilizues përkundrejt prirjeve centrifugale të një pjese të komunitetit serb të orkestruara nga Beogradi; ndërkohë që në Shqipëri, një sistem dydhomësh (i ndeshur vetëm në kohën e Zogut), mund të rrezatonte një potencial balancues në kushtet e një konflikti shumëvjeçar midis të dy forcave kryesore politike.
Një çështje tjetër është ajo e zgjedhjes së kryetarit të shtetit, qoftë dhe në kuadër të kompetencave aktuale kushtetuese. P.sh., në Shqipëri vlen të analizohet procesi i zgjedhjes së Presidentit: të zgjidhet ai sipas nenit 87 të KSH (amendamentet e vitit 2008, ligji nr. 9904, datë 21.04.2008), apo të kalohet te rruga fillestare me 5 raunde (në çdo raund me kërkesë për zgjedhje votën pozitive të 60% të deputetëve? Ose të kalohet në zgjedhje të drejtpërdrejtë, sipas variantit të zgjedhjes së menjëhershme të Presidentit nga populli, apo në kërkim të konsensusit fillestar, të pranohet kombinimi i dy rrugëve: pra, një proces fillestar zgjedhjeje që kërkon votën mbështetëse të mbi 60% të deputetëve, ndërsa, pas përfundimit të pasuksesshëm të tri raundeve të para, në vend të zgjedhjes së tij me shumicë absolute (50%+1), të kalohet në zgjedhjen e Presidentit nga populli. Në rastin e Kosovës është pjekur gjerësisht mendimi për zgjedhjen e Presidentit nga populli, si në Kroaci (neni 95 i KKr), Maqedoni (neni 80 i Kushtetutës së Maqedonisë – KM) apo Slloveni (neni 103 i KS).
Kjo, midis të tjerash, nënkupton ndryshimin e nenit 86 të Kushtetutës së Kosovës-KK. Po ashtu, në rastin e zgjedhjes së Presidentit nga populli, duhet parë edhe neni 88,2 mbi papajtueshmërinë në KK apo neni 89 në KSH, edhe pse në kushtetuta të tjera vihen re të dy modelet: p.sh., sipas nenit 96 të KKr, Presidenti mund të mbajë detyra partiake; sipas nenit 83 të KM, funksioni i Presidentit është i papajtueshëm me funksionin në një parti politike, ndërsa, sipas nenit 105 të KS, funksioni i Presidentit është i papajtueshëm me kryerjen e funksioneve a profesioneve të tjera publike. Në fakt, qoftë dhe për të njëjtat kompetenca, ruajtja e funksioneve partiake, në mjaft raste e bën më të fuqishëm rolin e Presidentit, për të njëjtën shumicë parlamentare ose më të dobët, në kushte kohabitacioni. Kjo është vënë re në vitet e para të tranzicionit shqiptar, shoqëruar dhe me një zhvendosje autokratike prej qeverisjes parlamentare drejt asaj gjysmë-presidenciale. Prandaj dhe papajtueshmëria kushtetuese e funksionit të Presidentit me një funksion partiak, në fazën fillestare të një zhvillimi të brishtë institucional demokratik, duhet të shihet si një valvul mbrojtëse demokratike (antiautoritariste), ndërkohë që në faza të mëvonshme të emancipimit demokratik, politik-institucional e social-kulturor të vendit, medias e opinionit publik, një kërkesë e tillë mund të bëhet e panevojshme.
Në rastin e KK, Presidenti gëzon të drejtën e nismës ligjvënëse, apo të propozimit për amendament kushtetues (neni 84). Kurse, aktualisht, në KSH, sipas nenit 177, 1, nismën për amendamente e ka jo më pak se 1/5 e deputetëve. Nismë legjislative, sipas nenit 101 të KKr, e ka dhe Presidenti i Kroacisë, që mund të thërrasë dhe mbledhjen e qeverisë (neni 102). Në Shqipëri, diçka e ngjashme ndeshej më parë te Paketa Kushtetuese (ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese). Sipas saj, Presidenti mund ta ruante funksionin e anëtarit të kryesisë së partisë, por dhe të drejtonte, në raste të veçanta, mbledhjen e qeverisë.
Një veçori pozitive në KK është neni 76 ku theksohet se Rregullorja e Kuvendit miratohet me 2/3 e të gjithë deputetëve, ndryshe nga KSH-ja, e cila në nenin 75,2 flet për miratim të saj me shumicën e të gjithë anëtarëve të Kuvendit. Në Slloveni, sipas nenit 94 të KS-së, rregullat e veprimtarisë së Kuvendit miratohen me shumicën e 2/3 e deputetëve të pranishëm, ndërkohë që për Këshillin e Shtetit, rregullat e procedurës miratohen me shumicën e të gjithë anëtarëve (KS, neni 101). Një ndryshim tjetër midis dy kushtetutave, KSH e KK, është dhe ai i kufirit të moshës për Presidentin e Republikës (neni 85: 35 vjeç për rastin e KK-së dhe neni 86, 2: 40 vjeç për rastin e KSH-së), shoqëruar dhe me disa kufizime shtesë në rastin e dytë (shtetas shqiptar që nga lindja, me qëndrim jo më pak se 10 vjetët e fundit në Shqipëri- neni 86, 2). Kërkesa të ngjashme ndeshen p.sh. tek KM, neni 80.
Emërimi dhe mandatet
Në të dyja kushtetutat (KSH e KK), ashtu si në kushtetuta të tjera demokratike, për disa institucione kryesore përcaktohen procedurat e emërimit të drejtuesve të lartë dhe mandatet e tyre. Kriteret e detyrat, afatet e kompetencat për këto mandate apo përfaqësime të tjera në institucione të pavarura, shprehen normalisht në nenet e kushtetutës, në dekrete e ligje të veçanta. Sidoqoftë, për to mund veçohen: 1. kriteret që duhet të plotësohen; 2. procesi i përzgjedhjes, emërimit ose zgjedhjes; 3. afati i mandatit (sa kohë qëndron në detyrë; sa herë zgjidhet); 4. zëvendësimi ligjor, lirimi nga detyra apo shkarkimi (baza ligjore për shkarkim, si kryhet ai); 5. kompetencat e përgjegjësitë; 6. privilegjet e imuniteti. Këto elemente ndeshen në një mënyrë apo tjetrën edhe në nenet e KSH-së dhe KK-së e ligjet plotësuese. Në disa raste kemi afate kohore emërimi e mandati, në raste të tjera jo. Parë në tërësi, mandati e afati kohor i ushtrimit të tij, si koncept ligjor, është ndeshur në mjaft detyra kushtetuese; ndërkohë që ai jo patjetër duhet të aplikohet për çdo institucion kushtetues dhe drejtuesin e tij. Bile, “ekstrapolimi” i tij ka bërë që në demokraci të dobëta të arrihet deri aty sa të cenohen dy parimet themelore kushtetuese: “ndarja e pushteteve” dhe “kontroll-balancimi”, deri duke favorizuar akumulimin autokratik të pushtetit në një dorë të vetme. Nga ana tjetër, kufizimi i mandatit në disa pozicione është i domosdoshëm.
Madje, nuk mund të mohohet se mandati e kohëzgjatja e tij, në detyra të caktuara (me emërim ose zgjedhje), ndeshen në të gjitha demokracitë perëndimore. Veçse një ndër synimet kryesore mbetet kufizimi i abuzimit me pushtetin politik dhe, mbi të gjitha, të mos lejohet akumulimi i tij. Kurse, për detyra të tjera (shumë më teknike), mandati e kohëzgjatja rezultojnë të panevojshme, pavarësisht “shpikjes” ose futjes së këtyre afateve me “logjikën” e masave mbrojtëse e preventive. Sidoqoftë, në rastin e parë, kemi të bëjmë me institucione politike që kanë nevojë të patjetërsueshme për rotacion. I tillë është, p.sh., ai i Presidentit të Republikës, prandaj në të dyja kushtetutat tona lejohet zgjedhja e tij vetëm për një mandat të dytë, por jo më shumë (KSH: 88,1; KK: 87,3; KKr: 95, KM: 80 etj.). Në rastin e KS, sipas nenit 103, Presidenti zgjidhet për një periudhë po 5-vjeçare, por jo më shumë se dy herë radhazi.
Ndryshe është puna për mandate me natyrë më teknike. I tillë, në KSH, në variantin origjinal të saj, pa afat kohor ka qenë, p.sh., mandati i prokurorit të Përgjithshëm. Aktualisht, mandati i kufizuar 5-vjeçar i tij (me të drejtë riemërimi), i përcaktuar në ndryshimet kushtetuese të vitit 2008 (neni 149,1 në KSH), e ka bërë këtë pozicion më të dobët se më parë, pse jo dhe të pafuqishëm ndaj trysnive të politikës së ditës dhe pushtetit ekzekutiv. Kurse në rastin e KK-së është Këshilli Prokurorial që i propozon Presidentit emërimin dhe shkarkimin e Kryeprokurorit të Shtetit, i cili ka një mandat 7-vjeçar, pa mundësi riemërimi (109, 7). Në KM, në nenin 106, Prokurori Publik emërohet (dhe shkarkohet) nga Kuvendi për një periudhë 6-vjeçare.
Në Shqipëri u tentua të kufizohej edhe mandati i drejtorit të SHISH-it. Por, kjo përpjekje u konsiderua si ndërhyrje e pushtetit politik mbi këtë shërbim. Prandaj, në raste të tilla, për institucione të një ndjeshmërie të veçantë, ndryshimet ligjore apo emërimet duhet të realizohen vetëm me mirëkuptim ose konsensus të plotë të forcave politike. Aktualisht, në KSH, në nenin 92,f, Presidenti: me propozim të Kryeministrit, emëron drejtorin e Shërbimit Informativ të Shtetit. Kurse, në KK, në nenin 129,3 “Presidenti i Republikës së Kosovës dhe Kryeministri, pas konsultimit me qeverinë, së bashku emërojnë drejtorin, zëvendësdrejtorin dhe inspektorin e Përgjithshëm të Agjencisë së Kosovës për Inteligjencë”.
Emërimet në nivel qeveritar
Në nenin 96 të KSH-së bëhet fjalë për emërimin e Kryeministrit nga Presidenti i Republikës (3 variantet e mundshme). Në rast mos zgjedhje Presidenti shpërndan Kuvendin (96,4). Po ashtu, në nenin 98 të KSH-së, theksohet se 1. Ministri emërohet dhe shkarkohet nga Presidenti i Republikës, me propozim të Kryeministrit, brenda 7 ditëve. 2. Dekreti shqyrtohet brenda 10 ditëve nga Kuvendi.
Ndërsa, sipas KK-së (neni 94,4), Kryeministri i ndryshon anëtarët e qeverisë pa pëlqimin e Kuvendit (apo miratimin e ndonjë dekreti të presidentit). Gjithashtu, në rastin e KK-së, sipas nenit 70,3, ka papajtueshmëri midis funksionit të deputetit dhe atij të ministrit, ndryshe nga pajtueshmëria e dy funksioneve në KSH apo në shumicën e kushtetutave të vendeve europiane (por jo ajo franceze, krahas asaj amerikane). Në rastin e KS, sipas nenit 111, në variantin fillestar është Presidenti që i propozon kandidatin për Kryeministër Kuvendit Shtetëror pas konsultimeve me drejtuesit e grupeve parlamentare. Kurse sipas nenit 112, ministrat caktohen dhe shkarkohen nga Kuvendi Shtetëror me propozimin e Kryeministrit. Në rastin e KKr, sipas nenit 98, është Presidenti që emëron dhe liron nga detyra kryetarin e qeverisë, dhe me propozimin e këtij të fundit emëron dhe liron nga detyra nënkryetarët dhe anëtarët e qeverisë. Pas emërimit të kryetarit të qeverisë, sipas nenit 112, ky i fundit kërkon votëbesimin në Dhomën e Deputetëve.
Ndërsa në nenin 113 bëhet fjalë për mocionet e mosbesimit apo votëbesimit. Si elemente që vlejnë të çmohet aty janë se: a) kur votohet mosbesimi ndaj kryetarit të qeverisë ose qeverisë në tërësi, ai i paraqit dorëheqjen Presidentit dhe ai shpërndan qeverinë; b) kur votohet mosbesimi ndaj një anëtari të veçantë të qeverisë, ose kryetari i qeverisë jep dorëheqjen, ose mund t’i propozojë Presidentit shkarkimin nga detyra të anëtarit të qeverisë, ndaj të cilit është shprehur mosbesimi. Në rastin e KSH, me ndryshimet kushtetuese të vitit 2008, në lidhje me mocionin e besimit të Kryeministrit, ky i fundit, brenda 48 orëve nga votimi (nga më pak se gjysma e të gjithë anëtarëve të Kuvendit), i kërkon Presidentit shpërndarjen e Kuvendit. Dhe në paragrafin pasues (pa kufizime të tjera!) thuhet se: Presidenti shpërndan Kuvendin brenda 10 ditëve nga marrja e kërkesës, ndryshe, p.sh,, nga Kushtetuta e Gjermanisë, për një rast të tillë…
Nisur nga kjo përvojë e dyfishtë, por dhe nga krahasimi me Kushtetutën aktuale të Republikës së Kosovës (KK), ku Presidenti zgjidhet po në Kuvend, përgjithësisht, mund të pohohet se përafrimi me atë kushtetutë mbi kompetencat e Presidentit është i drejtë dhe i baraspeshuar në përputhje me dy parimet bazë: atë të ndarjes së pushteteve dhe atë të kontroll-balancimit. Prandaj, shumë nga këto nene nuk ka arsye të preken, aq më tepër me ndryshimin e procedurës së zgjedhjes së Presidentit, d.m.th. votimin e tij prej popullit. Për një krahasim më të plotë janë analizuar dhe tri kushtetuta të tjera, përkatësisht: Kushtetuta e Republikës Kroate (KKr), Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë (KM) dhe Kushtetuta e Republikës së Sllovenisë(KS).
Zgjedhja e Presidentit
Pavarësisht mënyrës së zgjedhjes së Presidentit, shtetet e Ballkanit, me përjashtim të Rumanisë (të konsideruar si republikë gjysmë-presidenciale), janë republika parlamentare. Të tilla janë në Europë dhe vende të tjera ish-socialiste (si Hungaria, Sllovakia, Republika Çeke, Estonia dhe Letonia), ndërkohë që Polonia, Lituania, Ukraina e Federata Ruse konsiderohen si republika gjysmë-presidenciale (tipike është Franca) dhe Bjellorusia, si republikë presidenciale autokratike (si rasti i Shqipërisë në vitet 1925-1928, ndryshe nga republika presidenciale demokratike e Qipros). Edhe në Shqipëri e Kosovë, forma e qeverisjes është ajo parlamentare, ku midis Parlamentit (Kuvendit) dhe qeverisë ndërtohet një raport i ndërsjellë besimi. Presidenti (kryetari i shtetit), si organ i veçuar nga qeveria (më saktë, Kryeministri) ndërvepron me të dhe Parlamentin nëpërmjet një sistemi kontroll-balancimi, që në jo pak raste është shoqëruar te ne me ngërçe institucionale. Por, kjo nuk do të thotë që brenda këtij sistemi parlamentar nuk mund të realizohen si duhet parimet demokratike të qeverisjes. Përkundrazi; përvoja e deritanishme, me gjithë zigzaget e deformimet, në Shqipëri e Kosovë, apo në demokraci të tjera të reja, na jep përgjithësisht përgjigje pozitive.
Në këtë kuadër, një pyetje që kërkon përgjigje është: A duhet të jetë Kuvendi me dy dhoma, apo duhet të përmirësohet më tej struktura legjislative njëdhomëshe, si në mjaft vende demokratike? Kështu, një përvojë që vlen të konsiderohet është, p.sh., ajo e Sllovenisë, ku sipas Kushtetutës së saj, rolin e dhomës së dytë e luan Këshilli i Shtetit (KS, nenet 96-101), apo ajo e Kroacisë, ku sipas Kushtetutës së saj Sabori (Parlamenti) përbëhet nga Dhoma e Deputetëve dhe Dhoma e Zhupanive (Rretheve)(KKr, neni 70). Pavarësisht këtyre modeleve, në rastin e Kosovës, sistemi njëdhomësh shfaqet shumë më stabilizues përkundrejt prirjeve centrifugale të një pjese të komunitetit serb të orkestruara nga Beogradi; ndërkohë që në Shqipëri, një sistem dydhomësh (i ndeshur vetëm në kohën e Zogut), mund të rrezatonte një potencial balancues në kushtet e një konflikti shumëvjeçar midis të dy forcave kryesore politike.
Një çështje tjetër është ajo e zgjedhjes së kryetarit të shtetit, qoftë dhe në kuadër të kompetencave aktuale kushtetuese. P.sh., në Shqipëri vlen të analizohet procesi i zgjedhjes së Presidentit: të zgjidhet ai sipas nenit 87 të KSH (amendamentet e vitit 2008, ligji nr. 9904, datë 21.04.2008), apo të kalohet te rruga fillestare me 5 raunde (në çdo raund me kërkesë për zgjedhje votën pozitive të 60% të deputetëve? Ose të kalohet në zgjedhje të drejtpërdrejtë, sipas variantit të zgjedhjes së menjëhershme të Presidentit nga populli, apo në kërkim të konsensusit fillestar, të pranohet kombinimi i dy rrugëve: pra, një proces fillestar zgjedhjeje që kërkon votën mbështetëse të mbi 60% të deputetëve, ndërsa, pas përfundimit të pasuksesshëm të tri raundeve të para, në vend të zgjedhjes së tij me shumicë absolute (50%+1), të kalohet në zgjedhjen e Presidentit nga populli. Në rastin e Kosovës është pjekur gjerësisht mendimi për zgjedhjen e Presidentit nga populli, si në Kroaci (neni 95 i KKr), Maqedoni (neni 80 i Kushtetutës së Maqedonisë – KM) apo Slloveni (neni 103 i KS).
Kjo, midis të tjerash, nënkupton ndryshimin e nenit 86 të Kushtetutës së Kosovës-KK. Po ashtu, në rastin e zgjedhjes së Presidentit nga populli, duhet parë edhe neni 88,2 mbi papajtueshmërinë në KK apo neni 89 në KSH, edhe pse në kushtetuta të tjera vihen re të dy modelet: p.sh., sipas nenit 96 të KKr, Presidenti mund të mbajë detyra partiake; sipas nenit 83 të KM, funksioni i Presidentit është i papajtueshëm me funksionin në një parti politike, ndërsa, sipas nenit 105 të KS, funksioni i Presidentit është i papajtueshëm me kryerjen e funksioneve a profesioneve të tjera publike. Në fakt, qoftë dhe për të njëjtat kompetenca, ruajtja e funksioneve partiake, në mjaft raste e bën më të fuqishëm rolin e Presidentit, për të njëjtën shumicë parlamentare ose më të dobët, në kushte kohabitacioni. Kjo është vënë re në vitet e para të tranzicionit shqiptar, shoqëruar dhe me një zhvendosje autokratike prej qeverisjes parlamentare drejt asaj gjysmë-presidenciale. Prandaj dhe papajtueshmëria kushtetuese e funksionit të Presidentit me një funksion partiak, në fazën fillestare të një zhvillimi të brishtë institucional demokratik, duhet të shihet si një valvul mbrojtëse demokratike (antiautoritariste), ndërkohë që në faza të mëvonshme të emancipimit demokratik, politik-institucional e social-kulturor të vendit, medias e opinionit publik, një kërkesë e tillë mund të bëhet e panevojshme.
Në rastin e KK, Presidenti gëzon të drejtën e nismës ligjvënëse, apo të propozimit për amendament kushtetues (neni 84). Kurse, aktualisht, në KSH, sipas nenit 177, 1, nismën për amendamente e ka jo më pak se 1/5 e deputetëve. Nismë legjislative, sipas nenit 101 të KKr, e ka dhe Presidenti i Kroacisë, që mund të thërrasë dhe mbledhjen e qeverisë (neni 102). Në Shqipëri, diçka e ngjashme ndeshej më parë te Paketa Kushtetuese (ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese). Sipas saj, Presidenti mund ta ruante funksionin e anëtarit të kryesisë së partisë, por dhe të drejtonte, në raste të veçanta, mbledhjen e qeverisë.
Një veçori pozitive në KK është neni 76 ku theksohet se Rregullorja e Kuvendit miratohet me 2/3 e të gjithë deputetëve, ndryshe nga KSH-ja, e cila në nenin 75,2 flet për miratim të saj me shumicën e të gjithë anëtarëve të Kuvendit. Në Slloveni, sipas nenit 94 të KS-së, rregullat e veprimtarisë së Kuvendit miratohen me shumicën e 2/3 e deputetëve të pranishëm, ndërkohë që për Këshillin e Shtetit, rregullat e procedurës miratohen me shumicën e të gjithë anëtarëve (KS, neni 101). Një ndryshim tjetër midis dy kushtetutave, KSH e KK, është dhe ai i kufirit të moshës për Presidentin e Republikës (neni 85: 35 vjeç për rastin e KK-së dhe neni 86, 2: 40 vjeç për rastin e KSH-së), shoqëruar dhe me disa kufizime shtesë në rastin e dytë (shtetas shqiptar që nga lindja, me qëndrim jo më pak se 10 vjetët e fundit në Shqipëri- neni 86, 2). Kërkesa të ngjashme ndeshen p.sh. tek KM, neni 80.
Emërimi dhe mandatet
Në të dyja kushtetutat (KSH e KK), ashtu si në kushtetuta të tjera demokratike, për disa institucione kryesore përcaktohen procedurat e emërimit të drejtuesve të lartë dhe mandatet e tyre. Kriteret e detyrat, afatet e kompetencat për këto mandate apo përfaqësime të tjera në institucione të pavarura, shprehen normalisht në nenet e kushtetutës, në dekrete e ligje të veçanta. Sidoqoftë, për to mund veçohen: 1. kriteret që duhet të plotësohen; 2. procesi i përzgjedhjes, emërimit ose zgjedhjes; 3. afati i mandatit (sa kohë qëndron në detyrë; sa herë zgjidhet); 4. zëvendësimi ligjor, lirimi nga detyra apo shkarkimi (baza ligjore për shkarkim, si kryhet ai); 5. kompetencat e përgjegjësitë; 6. privilegjet e imuniteti. Këto elemente ndeshen në një mënyrë apo tjetrën edhe në nenet e KSH-së dhe KK-së e ligjet plotësuese. Në disa raste kemi afate kohore emërimi e mandati, në raste të tjera jo. Parë në tërësi, mandati e afati kohor i ushtrimit të tij, si koncept ligjor, është ndeshur në mjaft detyra kushtetuese; ndërkohë që ai jo patjetër duhet të aplikohet për çdo institucion kushtetues dhe drejtuesin e tij. Bile, “ekstrapolimi” i tij ka bërë që në demokraci të dobëta të arrihet deri aty sa të cenohen dy parimet themelore kushtetuese: “ndarja e pushteteve” dhe “kontroll-balancimi”, deri duke favorizuar akumulimin autokratik të pushtetit në një dorë të vetme. Nga ana tjetër, kufizimi i mandatit në disa pozicione është i domosdoshëm.
Madje, nuk mund të mohohet se mandati e kohëzgjatja e tij, në detyra të caktuara (me emërim ose zgjedhje), ndeshen në të gjitha demokracitë perëndimore. Veçse një ndër synimet kryesore mbetet kufizimi i abuzimit me pushtetin politik dhe, mbi të gjitha, të mos lejohet akumulimi i tij. Kurse, për detyra të tjera (shumë më teknike), mandati e kohëzgjatja rezultojnë të panevojshme, pavarësisht “shpikjes” ose futjes së këtyre afateve me “logjikën” e masave mbrojtëse e preventive. Sidoqoftë, në rastin e parë, kemi të bëjmë me institucione politike që kanë nevojë të patjetërsueshme për rotacion. I tillë është, p.sh., ai i Presidentit të Republikës, prandaj në të dyja kushtetutat tona lejohet zgjedhja e tij vetëm për një mandat të dytë, por jo më shumë (KSH: 88,1; KK: 87,3; KKr: 95, KM: 80 etj.). Në rastin e KS, sipas nenit 103, Presidenti zgjidhet për një periudhë po 5-vjeçare, por jo më shumë se dy herë radhazi.
Ndryshe është puna për mandate me natyrë më teknike. I tillë, në KSH, në variantin origjinal të saj, pa afat kohor ka qenë, p.sh., mandati i prokurorit të Përgjithshëm. Aktualisht, mandati i kufizuar 5-vjeçar i tij (me të drejtë riemërimi), i përcaktuar në ndryshimet kushtetuese të vitit 2008 (neni 149,1 në KSH), e ka bërë këtë pozicion më të dobët se më parë, pse jo dhe të pafuqishëm ndaj trysnive të politikës së ditës dhe pushtetit ekzekutiv. Kurse në rastin e KK-së është Këshilli Prokurorial që i propozon Presidentit emërimin dhe shkarkimin e Kryeprokurorit të Shtetit, i cili ka një mandat 7-vjeçar, pa mundësi riemërimi (109, 7). Në KM, në nenin 106, Prokurori Publik emërohet (dhe shkarkohet) nga Kuvendi për një periudhë 6-vjeçare.
Në Shqipëri u tentua të kufizohej edhe mandati i drejtorit të SHISH-it. Por, kjo përpjekje u konsiderua si ndërhyrje e pushtetit politik mbi këtë shërbim. Prandaj, në raste të tilla, për institucione të një ndjeshmërie të veçantë, ndryshimet ligjore apo emërimet duhet të realizohen vetëm me mirëkuptim ose konsensus të plotë të forcave politike. Aktualisht, në KSH, në nenin 92,f, Presidenti: me propozim të Kryeministrit, emëron drejtorin e Shërbimit Informativ të Shtetit. Kurse, në KK, në nenin 129,3 “Presidenti i Republikës së Kosovës dhe Kryeministri, pas konsultimit me qeverinë, së bashku emërojnë drejtorin, zëvendësdrejtorin dhe inspektorin e Përgjithshëm të Agjencisë së Kosovës për Inteligjencë”.
Emërimet në nivel qeveritar
Në nenin 96 të KSH-së bëhet fjalë për emërimin e Kryeministrit nga Presidenti i Republikës (3 variantet e mundshme). Në rast mos zgjedhje Presidenti shpërndan Kuvendin (96,4). Po ashtu, në nenin 98 të KSH-së, theksohet se 1. Ministri emërohet dhe shkarkohet nga Presidenti i Republikës, me propozim të Kryeministrit, brenda 7 ditëve. 2. Dekreti shqyrtohet brenda 10 ditëve nga Kuvendi.
Ndërsa, sipas KK-së (neni 94,4), Kryeministri i ndryshon anëtarët e qeverisë pa pëlqimin e Kuvendit (apo miratimin e ndonjë dekreti të presidentit). Gjithashtu, në rastin e KK-së, sipas nenit 70,3, ka papajtueshmëri midis funksionit të deputetit dhe atij të ministrit, ndryshe nga pajtueshmëria e dy funksioneve në KSH apo në shumicën e kushtetutave të vendeve europiane (por jo ajo franceze, krahas asaj amerikane). Në rastin e KS, sipas nenit 111, në variantin fillestar është Presidenti që i propozon kandidatin për Kryeministër Kuvendit Shtetëror pas konsultimeve me drejtuesit e grupeve parlamentare. Kurse sipas nenit 112, ministrat caktohen dhe shkarkohen nga Kuvendi Shtetëror me propozimin e Kryeministrit. Në rastin e KKr, sipas nenit 98, është Presidenti që emëron dhe liron nga detyra kryetarin e qeverisë, dhe me propozimin e këtij të fundit emëron dhe liron nga detyra nënkryetarët dhe anëtarët e qeverisë. Pas emërimit të kryetarit të qeverisë, sipas nenit 112, ky i fundit kërkon votëbesimin në Dhomën e Deputetëve.
Ndërsa në nenin 113 bëhet fjalë për mocionet e mosbesimit apo votëbesimit. Si elemente që vlejnë të çmohet aty janë se: a) kur votohet mosbesimi ndaj kryetarit të qeverisë ose qeverisë në tërësi, ai i paraqit dorëheqjen Presidentit dhe ai shpërndan qeverinë; b) kur votohet mosbesimi ndaj një anëtari të veçantë të qeverisë, ose kryetari i qeverisë jep dorëheqjen, ose mund t’i propozojë Presidentit shkarkimin nga detyra të anëtarit të qeverisë, ndaj të cilit është shprehur mosbesimi. Në rastin e KSH, me ndryshimet kushtetuese të vitit 2008, në lidhje me mocionin e besimit të Kryeministrit, ky i fundit, brenda 48 orëve nga votimi (nga më pak se gjysma e të gjithë anëtarëve të Kuvendit), i kërkon Presidentit shpërndarjen e Kuvendit. Dhe në paragrafin pasues (pa kufizime të tjera!) thuhet se: Presidenti shpërndan Kuvendin brenda 10 ditëve nga marrja e kërkesës, ndryshe, p.sh,, nga Kushtetuta e Gjermanisë, për një rast të tillë…
