Kadare Kam pritur me ankth hetuesine e Bashkim Shehut

Ky dialog i Kadaresë me shkrimtarin dhe publicistin e njohur Stéphane Courtois, autorin e librit të famshëm “Libri i zi i komunizmit”, përbën pjesën përmbyllëse të librit “E vërteta që del nga qilarët” (nëntitulli në frëngjisht i librit “Dosja K.”, të Shaban Sinanit), përkthyer dhe botuar nga shtëpia botuese franceze “Odile Jacob”, në vitin 2006

 

Kam qenë në sallë dhe nga çasti në çast prisja që ai të shqiptonte emrin tim. Unë dhe Helena, ime shoqe, kishim folur mbarë e mbrapsht me të dhe me gruan e tij, por as ai, as ajo nuk na tradhtuan.

Nuk mbaj mend ndonjë periudhë kohe që të mos kem pasur ndonjë shok a ndonjë të njohur në burg. Dihej se në burg vazhdonin hetimet, kështu që një pjesë e madhe e njerëzve jetonin me ankthin se ç’mund të thoshin të burgosurit për ta. Pas daljes nga burgu B. Shehu dhe gruaja e tij na treguan për seancat e mesnatës kur i pyesnin për mua dhe Helenën

 

(vijon nga numri i kaluar)

Kishte, pra, megjithatë, shpesh, disa forca të afta të ndalonin çmendurinë e këtij regjimi?

Po. Nuk duhet harruar se në një vend me të drejtë zakonore, si Shqipëria, “opinioni publik” ka luajtur, për shekuj me radhë, rolin e kuvendit dhe të gjykatës. Me gjithë ndalimin formal të kësaj të drejte zakonore, disa mbetje vazhduan edhe nën regjimin komunist.

Përveç kësaj, ky kursim i shkrimtarëve të shquar ka gjasë të jetë rrjedhojë e studimeve në Francë të diktatorit Hoxha. Ngaqë, siç dëshmohet, në kohën e qëndrimit atje ka ndjekur rrjedhat e letërsisë franceze, ka mundësi që pikërisht kjo ka ndikuar që viktimat zgjidheshin shpesh midis shkrimtarëve pak të njohur. Kështu, për shembull, dy poetë të rinj Vilson Blloshmi dhe Genc Leka u pushkatuan më 1976, për ca vjersha lirike, pothuajse të pafajshme, nga ato që mund t’i gjeje në gjysmat e librave poetikë të kohës.

Në “Dimrin e vetmisë së madhe”, ju përshkruani mrekullisht një ndeshje boksi të ritransmetuar në televizion. Si rrjedhim i kësaj, e kuptoj më mirë krahasimin e situatës suaj, pas autokritikës, me atë të boksierit të rrëzuar me nokdaun. Kur keni filluar të perceptonit që kishit hyrë në një ndeshje me pushtetin, fundi i së cilës nuk ishte vulosur përfundimisht nga autokritika juaj? Në çfarë momenti u shfaq te ju ideja e këtij luftimi që kërkonte mund dhe kohë të gjatë? A keni menduar, para vitit 1989, që do të mund ta shihnit në të gjallë rrënimin e këtij regjimi?

Nuk besoj se ka pasur ndonjë shkrimtar në krejt perandorinë komuniste që pasi të dëgjonte ato akuza që dëgjova unë më 1975 për shkak të “Pashallarëve të kuq” të mos e ndiente veten të rrëzuar përfundimisht. Fjala knockdown që ju përmendni është më e sakta në këtë rast. Adoleshent kam qenë në rrethin e boksit, në “Shtëpinë e pionierit” dhe e di mirë ç’është një knockdown. Në ndeshjen me shtetin unë isha mundur. Një natë përpara mbledhjes, sekretari i partisë, me ton të zymtë më tha: “Ka mundësi të mos dalësh dot nga kjo…Ndaj mendoje mirë autokritikën”. Kjo ishte këshilla dhe njëkohësisht kërcënimi i fundit.

Pas akuzave të tmerrshme, i rrëzuar në tapet, isha i mpirë. Në autokritikë, pranova qetësisht se e kisha goditur partinë, socializmin, popullin, por nuk isha tradhtar. Shpjegova shkurt se nuk kisha pasur qëllim rrëzimin e shtetit si thonë disa, dhe as isha agjent, siç dyshonin të tjerët. Në të vërtetë thosha të vërtetën.  Përpara kujt isha i sinqertë? Përpara ndërgjegjes sime dhe kolegëve të mi, gjysma e të cilëve ishin miqtë e mi.

Në këto çaste të turbullta, mendimi i parë ishte se arti është i mallkuar në këtë vend dhe unë qysh më parë duhej të kisha hequr dorë prej tij. Më pas, mendimi se nuk duhej të shkruaja më gjëra të tilla të rrezikshme, m’u përzje befas me të kundërtën, se fataliteti do të më shtynte, ndoshta, pikërisht drejt asaj që s’duhej, pra drejt përsëritjes së gabimit.

E kam të vështirë të gjej tani çastin tjetër, atë kur mendova se ata nuk më dënonin dot dhe se në të vërtetë, shi në kohën kur e kujtoja veten të mundur unë kisha fituar.

Do të kalonte shumë kohë, kur një i afërt i imi, do të më shpjegonte se ajo puna e mosdënimit ishte një ngushëllim i kotë. Sipas tij, ishte e vërtetë se ata s’më futnin dot në burg, por kjo s’i pengonte të më zhduknin pas krahëve. Ishte paralajmërim i një kushëriri, apo kërcënimi i shtetit, i çuar nëpërmjet tij? Nuk e kam gjetur dot.

Sa për shpresën se regjimi mund të shembej në gjalljen time, këtë s’e kam besuar kurrë. Isha i bindur se do të vdisja nën të.

Historia e birit të Mehmet Shehut vërtet që të lë pa mend. E njoh që prej një kohe të gjatë: në fakt, pas vitit 1968, u angazhova tre vjet me një grup anarkist maoist (po, ekzistonte diçka e tillë) dhe mbaja një librari ku shisnim “Veprat” e Enver Hoxhës dhe ato të Mehmet Shehut! Lidhja direkt mes kritikës publike të të atit dhe torturat ndaj të birit, që ai të denonconte të atin e tij, më duket se është për t’u nënvizuar: është dimensioni i vërtetë i seancave të kritikë-autokritikës, teatri i seancës së kritikës rituale maskon seancën e vërtetë të torturës në ndërtesat e Sigurimit. E njëjta gjë ndodhi gjatë proceseve gjyqësore të Moskës: pohimet, në dukje spontane, të të akuzuarve, vënia në skenë, duke maskuar torturat fizike dhe psikologjike që i thyen këta burra. Dhe të gjithë vëzhguesit perëndimorë, të shumtë, e hëngrën!

Biri i kryeministrit të dënuar shqiptar, shkrimtari Bashkim Shehu, ka treguar për kalvarin e tij në librin “Vjeshta e ankthit” (L’automne de la peur), botuar nga “Fayard” në Francë, si dhe në libra të tjerë. Dialogët e tij me hetuesin në zyrat e hetuesisë nën torturë psikike jepeshin të regjistruara në magnetofon në sallat e mbushura me dëgjues, kryesisht intelektualë. Kam qenë në sallë dhe nga çasti në çast prisja që ai të shqiptonte emrin tim. Unë dhe Helena, ime shoqe, kishim folur mbarë e mbrapsht me të dhe me gruan e tij, por as ai, as ajo nuk na tradhtuan.

Nuk mbaj mend ndonjë periudhë kohe që të mos kem pasur ndonjë shok a ndonjë të njohur në burg. Dihej se në burg vazhdonin hetimet, kështu që një pjesë e madhe e njerëzve jetonin me ankthin se ç’mund të thoshin të burgosurit për ta. Pas daljes nga burgu B. Shehu dhe gruaja e tij na treguan për seancat e mesnatës kur i pyesnin për mua dhe Helenën.

Dukej sikur regjimet komuniste kthyen kohën e grekëve të vjetër kur Hadesi, bota e poshtme, ajo e burgjeve, ndikonte në botën e të gjallëve, madje disa herë e sundonte atë.

Përderisa sistemi totalitar kërkon të shkatërrojë jo vetëm shoqërinë civile – organizatat dhe institucionet e pavarura nga regjimi, – por gjithashtu vetë shoqërinë – vetë parimin e marrëdhënieve të pavarura midis individëve, – miqësia mes dy njerëzve ose lidhja e dashurisë, a nuk janë në thelb “kundër-revolucionare”? Në çfarë mase fakti i të treguarit sheshit të lidhjeve të tilla nuk ju përcaktonte si “armik”?

Çdo shfaqje normale e jetës, në një mënyrë ose një tjetër ishte një kundërshtim i rendit diktatorial. E zhvlerësonte atë, ia prekte autoritetin. Kjo ndodhte sidomos me historitë e ndërlikuara të dashurisë. Në sytë e mi, çdo grua që guxonte të kishte një histori adulteri, ishte njëfarë heroine. Kur kam marrë vesh rastësisht se në ushtrinë shqiptare, kishte disa qindra vetëvrasje oficerësh për shkaqe xhelozie, e kam marrë këtë si një shpallje shprese. Ky fakt tregonte se diktatura, sado që i kishte sfilitur, nuk i kishte tharë dot shpirtrat e njerëzve.

Është befasuese të konstatosh se, në kritikën e tij ndaj “Pashallarëve të kuq”, kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve, Dritëro Agolli, ju asimilon me Solzhenicinin, Titon, Xhilasin dhe madje me Toliatin. Do të kishte qenë e lehtë të sajohej kundër jush një aferë komploti ndërkombëtar. A keni ndonjë ide për arsyen pse ata nuk shkuan deri aty? A ndodhi kështu ngaqë intriga e kurdisur kundër jush ishte veçse në një nivel të ndërmjetëm të aparatit, atij të kolegëve xhelozë? A ndodhi kështu, ngaqë druanin se një sulm më i dhunshëm ndaj jush do të provokonte britma zemërimi ndërkombëtare? Është e vërtetë se rasti juaj është mjaft atipik në sistemin komunist botëror. Solzhenicini dhe Shalamovi u bënë shkrimtarë veçse pas qëndrimit të tyre në gulag. Grosmani nuk njihej jashtë shtetit atëherë kur u godit nga ndëshkimi dhe Pastërnaku ishte i njohur që prej pak kohe me “Doktor Zhivagon”.

Siç e thashë më lart dënimet e shkrimtarëve bëheshin sipas një llogarie të ftohtë.

Njohja ndërkombëtare më mbronte natyrisht. Në atë kohë isha botuar pothuaj në gjithë Europën, si dhe në SHBA e Kanada. Shqipëria e vogël ndihej, me sa dukej, e paaftë të përballonte një reagim ndërkombëtar. Siç thoni ju, nuk ishte dënimi që më çoi drejt njohjes, por ishte njohja ndërkombëtare që po më çonte drejt dënimit. Për mendësinë komuniste, një shkrimtar i botuar dhe i pëlqyer nga “borgjezia ndërkombëtare”, nuk mund të ishte veçse i dyshimtë.

Nga dokumentet e këtij libri, del qartë nervozizmi i tyre për këtë njohje. Në rastin më të favorshëm për mua, unë isha i përkëdheluri i Perëndimit. Në më të keqin, agjent i tij.

Aluzionet për këtë të fundit bëheshin gati hapur nëpër mbledhje. Madje nganjëherë edhe në shtyp. Ende sot, pas rënies së komunizmit, për fanatikët kokëgdhe të partisë, unë jam i tillë.

Ju aderuat në Partinë Komuniste në vitin 1971, në moshën tridhjetepesëvjeçare, gjë që konsiderohej si e vonshme. Në atë kohë kishit tashmë libra të ndaluar për “gabime ideologjike”. Sapo ishit publikuar në Europën Perëndimore, me një bujë të madhe, gjë që nxiste mosbesimin më të madh në Shqipëri. Si shpjegohet ky aderim në një moment kaq keq të zgjedhur? Ky duket një paradoks, një veprim kontradiktor, turbullues për ata që ju studiojnë. Ju nuk e keni dashur karrierën politike, gjë që u verifikua në vitin 1992, pas rënies së komunizmit, kur ju refuzuat të bëheshit presidenti i vendit tuaj. Shkurt, në dukje, ju nuk kishit asnjë nevojë për këtë parti. Atëherë pse të aderonit?

Keni të drejtë të flisni për paradoks, për turbullim dhe ju mund të përdornit madje terma që nuk i shprehët. Keni të drejtë të thoni se ky aderim është i pashpjegueshëm, se momenti ishte zgjedhur keq etj. Së fundi, keni të drejtë të përmendni publikimin tim në Perëndim, domethënë hyrjen time në një klub shkrimtarësh, një klub ku të gjithë ëndërronin të ishin pjesë.

Në ato kushte, aderimi im në Partinë më të rreptë kundërperëndimore, mes më të rreptave të partive komuniste, duket se ishte veçse një marrëzi.

E kuptoj të gjithë moskuptimin tuaj që do të keni përballë kësaj çështjeje, sepse në realitet ajo ka mbetur e errët. Pas rënies së komunizmit, u vendos një zakon i keq. Nëse ju përpiqeshit të shpjegonit çfarëdolloj gjëje, një kor i tërë ngrihej kundër jush: “Pse të duash të shpjegosh këtë gjënë? Pse të justifikohesh? Por, nëse nuk shpjegonit asnjë, mjegulla e moskuptimit mbetej. Dhe me të shpifjet e trasha, ato që komunizmi, edhe pse i përmbysur, vazhdon të prodhojë kundër jush. Aderimi im në partinë komuniste është një prej pikave kyçe, që shpjegon shumë gjëra. Dhe do t’ju përgjigjem në mënyrën më të qartë të mundshme.

As në vitin 1971, as në asnjë moment nuk pata nevojë të hyja në Parti. Kisha, përkundrazi, të gjitha arsyet për të mos hyrë. Pse njerëzit aderonin? Kishte dy motive: një mirëbesim i sinqertë dhe naiv në propagandën komuniste për disa dhe etja për karrierë për shumë të tjerë.

Për sa më përket mua, nuk kisha asnjërën prej këtyre motiveve, ashtu siç e saktësuat dhe ju. Përkundrazi, kisha të gjitha arsyet për të mos aderuar. Në fillim, atë më të qartën: nuk ndihesha komunist. Ishin dhe arsyet nga më të thjeshtat: mbledhjet e zgjatura, të mërzitshme, të neveritshme, “disiplina e Partisë”. Së fundi, kishte një arsye të thellë: në këtë Shqipëri të rreptë, kundërperëndimore dhe kundëreuropiane, isha i vetmi që kisha kaluar në klubin tjetër: klubi i lirë i shkrimtarëve europianë. Dhe në këtë klub, ajo për të cilën kisha më pak nevojë ishte pikërisht Partia. Në Shqipërinë staliniste, e përshkuar prej urrejtjes së Perëndimit dhe e bindur se urrehej po aq, konsiderata e një shkrimtari për Perëndimin perceptohej si një paradoks i rrezikshëm, që zhdukte nga sytë zhalonët e rendit komunist. Prandaj dhe duhej thyer menjëherë ky kërcënim.

Kështu që, sado paradoksale që mund të duket kjo, është pikërisht pranimi i veprës sime në Perëndim, që solli aderimin tim në Parti.

Për të hyrë në Parti, duhej formuluar kërkesa. Aderimi konsiderohej si një nder. Ai refuzohej shpesh. Ky ishte rregulli për shumicën e shqiptarëve. Por në raste të veçanta, për personalitete të arteve dhe shkencave, përkundrazi, ishte Partia ajo që ju sugjeronte të “kapërcenit ndrojtjen” dhe të formulonit kërkesën. Në disa raste ishte e mundur të gjeje me diplomaci një justifikim për të refuzuar një “nder” të tillë. Nuk kishim akoma mjaftueshëm ndjenjën e disiplinës, një lloj “papjekurie ideologjike”…Në rastin tim, sugjerimi erdhi, ashtu si ma rrëfeu, në mënyrë gjoja konfidenciale, sekretari i Partisë, prej vetë shefit të madh, Enver Hoxha. Kuptohet se në një rast të tillë, një refuzim, që do ta perceptoj natyrshëm si një sfidë personale, do të ishte njëlloj me një dekret dënimi. E kuptova se po vihesha në provë. A preferoja të isha “i përkëdheluri i borgjezisë”, apo do të pranoja të tregoja se vendi im (që në frymën e tyre ishte një me Partinë) ishte më i rëndësishëm se borgjezia? Kuptohet se vendimi i gabuar do të kishte qenë fatal. Unë, pra, “zgjodha vendin tim” dhe nuk kam keqardhje. E dija se ato mund ta përdornin këtë, për t’i treguar si “borgjezisë”, po ashtu dhe popullit shqiptar se Kadareja nuk ishte “i tyre”, por “i joni”, fjalë shumë të shtrenjta këto për komunistët. Por nuk kisha zgjidhje tjetër. Për mendimin tim, të humbisje jetën thjesht për një teserë të Partisë, do të thoshte se gjithë ky karagjozllëk merrej tepër seriozisht.

Në fund të fundit, është e mundur që të ketë pasur arsye të tjera të përçapjeve të tyre. Është e mundur që të jetë shpresuar se “disiplina e Partisë” do të mund të më kishte “edukuar”, është e mundur që të ketë pasur arsye, që as nuk mund t’i marr dot me mend…

Ashtu siç e thashë pak më parë, njohja e Perëndimit ishte me dy tehe, ajo më ka mbrojtur. Në të njëjtën kohë ma ka ndërlikuar jetën. Në Shqipërinë komuniste, njerëzit e famshëm, dhe sidomos shkrimtarët, në një mënyrë ose në një tjetër, duhet të ndiheshin fajtorë. Dhe për këtë fajësi, ata duhet të paguanin taksën: taksën e shkrimtarit të njohur.

Me njohjen ndërkombëtare shtohej për mua një barrë e re: taksa e shkrimtarit, e njohur në gjithë botën. Që këtej e tutje, më duhej të paguaja dy herë më shumë se të tjerët.

Dokumentet e paraqitura në këtë libër e tregojnë në mënyrë të përkryer. Mes gjithë mizorive që më janë drejtuar, gjendet arsyeja e vërtetë e tërbimit të tyre: “Ti mendon se mund të bësh çfarë të duash, sepse borgjezia e do veprën tënde? Ti mendon se është ajo që do të të mbrojë?”. Në fakt nuk isha larg së menduari këtë. Por kur këto akuzime të rrezikshme arritën pikën e tyre kulminante, isha bërë anëtar i Partisë, domethënë një njeri me dy statute: “njeri i nderuar” në Shqipëri dhe “armik i botës së lirë” te ju.

A e dini se si u perceptua në Shqipëri ky aderim? Për shembull, si u kuptua prej “liberalëve”, prej atyre që, duke pasur fshehtas të njëjtën pikëpamje me ju, kishin rezerva për Partinë?

Mendoj se për pjesën më të madhe të popullsisë, përfshirë këtu dhe liberalët, perceptimi, qoftë pozitiv ose negativ, nuk ishte shumë i prerë. Të gjithë e dinin se brenda Partisë kishte të mirë dhe të këqij, si kudo, po ashtu dhe jashtë Partisë. Në fakt, regjimi komunist në Shqipëri kishte arritur me sukses të ngrinte në vendin tonë një ngrehë diabolike. Ashtu siç e kishte profetizuar Dostojevski te “Demonët”, ku tregon se është pjesëmarrja në një krim të përbashkët ajo që lidh anëtarët e një celule revolucionare, pushteti u përpoq të bashkonte në krim komunistët dhe jokomunistët.

Kishte, gjithashtu, një ligj të pashkruar, sipas të cilit spiunët e policisë rekrutoheshin vetëm jashtë Partisë. Në këtë mënyrë, në një përballje të mundshme në të ardhmen, ata që do të guxonin të akuzonin komunistët do të mund të merrnin si përgjigje: “OK” (“OK” është një shprehje, që ata e duan shumë tani), OK, ne kemi qenë ashtu siç thoni ju, por mos harroni se spiunët ishin tuajt”.

Ky rregull nuk përjashtonte, megjithatë, që komunistët, teknikisht jo spiunë, të kryenin të njëjtën punë, vullnetarisht dhe me shumë zell. Në këtë, “Dosja Kadare”, për shembull, e cila, ashtu siç e saktëson në parathënien e tij ish-ministri i Brendshëm, është “vetëm purgatori”, të gjithë denoncuesit janë komunistë. “Ferri”, domethënë spiunët profesionistë, është ende larg.

Ju përmendët pak më parë, “taksën e shkrimtarit”. A mund të na thoni me saktësi se në çfarë konsistonte kjo taksë?

Çfarë ishte taksa e shkrimtarit? Bëhej fjalë për shkrimtarët për të cilët letërsia ishte më e shtrenjtë se karriera. Këta shkrimtarë për të fituar të drejtën të shkruanin veprat e tyre pak a shumë të lira (tema të përjetshme, historike, të papolitizuara) detyroheshin që herë pas here të shkruanin vjersha ose prozë për “jetën socialiste”, ku detyrimisht përmendej socializmi, partia, klasa punëtore, të tjera ngjyrime të kohës. Unë, ashtu si të tjerët, e kam paguar këtë taksë.

Këto vjersha ose faqe proze i kam quajtur të kota, mish i huaj në veprën time. Ato ishin flijimi për hir të veprës sime serioze, atë me të cilën nuk bëja asnjë lëshim. Ato faqe edhe si sasi nuk zinin më shumë se dy ose e shumta tre për qind të veprës sime.

Në ato faqe nuk kishte ndonjë gjë vërtet të dënueshme moralisht, për shembull, nxitje të luftës së klasave, ekzaltim prej saj e të tilla si këto. E shumta ato ishin të lehta dhe jo të zymta e me peshë si pjesa dërrmuese e veprës sime. Për ta çuar sqarimin gjer në fund,  po ju sjell shembullin kur unë, nën trysninë e realizmit socialist, më 1968, shkrova të vetmen vepër, që u përshëndet si e tillë, romanin e shkurtër “Lëkura e daulles”, i publikuar në Francë me titullin “Dasma”.

Fill pas botimit, sidomos pas entuziazmit me të cilin u prit nga kritika zyrtare, jam tmerruar dhe jam betuar të mos e bëj më kurrë një gjë të tillë. Ç’ishte ky roman? Gjithmonë për të qenë transparent me lexuesin tim shqiptar dhe botëror, unë e përfshiva romanin, pa i ndryshuar një presje, në vëllimin 6 të veprës sime komplet, shqip e frëngjisht, botuar prej “Fayard”-it në Paris. Dëshiroja që lexuesi të kishte në duar “veprën time më të keqe”. Mendimi i botuesit tim, por edhe i lexuesve ishte se nuk kishte ndonjë gjë të keqe në këtë vepër, veç një lehtësie.

Do të doja të shtoja këtu se nuk kam mohuar asnjë prej veprave të mia, dhe se jam bërë i famshëm në Perëndim, ngaqë kam shkruar dhe kam publikuar gjatë regjimit komunist dhe jo pas rënies së tij…Lidhur me “taksën” ka pasur dhe vazhdon të ketë dy mendime: I pari, që taksa ishte e përligjur (ashtu siç ka qenë e tillë për Ahmatovën, Bulgakovin, Pastërnakun etj.). Falë asaj disa nga shkrimtarët vazhduan të jenë shkrimtarë. Mendimi i dytë ka qenë se do të ishte më mirë, që shkrimtarët të mos e paguanin atë, pra të hiqnin dorë nga letërsia. Sipas kësaj, Shqipëria (meqë flasim për të), mund të privohej për gjysmë shekulli nga letërsia, për të vërtetuar se socializmi ishte i keq! Kam qenë kundër këtij mendimi, madje disa herë, ai më ishte dukur cinik, për të mos thënë kolonialist, të paktën në njëfarë kuptimi të këtij termi. Duke zbatuar këtë vendim, Shqipëria (përderisa po flasim për të) nuk do të kishte krijimtari letrare për një gjysmë shekulli dhe kjo për të provuar se komunizmi ishte i dëmshëm. Përveç kësaj, vendimi do të nënkuptonte se shkrimtarët jo vetëm që duhej të kishin braktisur literaturën, por mundësisht të flakeshin në burg, madje të gjenin vdekjen. Përdora fjalën e rëndë “kolonialist”, ngaqë i tillë më është dukur mendimi se vende evropiane si Franca, Italia etj., nuk mund të jetonin pa art e letërsi, qoftë edhe në kushte të vështira, kurse në të tjera vende nuk bëhej ndonjë hata që arti dhe letërsia të fshiheshin nga faqja e dheut, ngaqë këta popuj si me art si pa art, njëlloj ishin.  U zgjata në këtë pikë të pyetjes suaj, ngaqë për të janë bërë shumë spekulime e është dhënë shumë moral, pikërisht nga sehirxhinjtë që s’janë rrezikuar kurrë nga asgjë.

Po si arrihet të mbahet kjo mënyrë të vepruari, që i afrohet skizofrenisë, pa pësuar dëme serioze? Çfarë “higjiene” mendore, intelektuale, psikologjike duhet zbatuar për të dalë nga kjo relativisht i padëmtuar. Ju duket se thoni se mjeti kryesor i mbrojtjes ka qenë për ju, përbrenda, të mos e merrje seriozisht pushtetin. A mund ta saktësoni këtë pikë thelbësore? Si shpjegohet që me ju parimet e autocensurës nuk funksionuan? Në kritikën e tij të “Pashallarëve të kuq”, Agolli deklaron se çdo gjë që prek Partinë është e shenjtë. Mirëpo ju afirmoni që është çdo gjë që prek literaturën që, për ju, është e shenjtë? A është kjo përgjigjja?

Ju e quani këtë gjendje “skizofreni”. Dhe ajo ishte pikërisht ashtu. Çfarë mjeti, çfarë higjiene mendore mund të përdoret për të dalë i padëmtuar prej saj? Unë jam përgjigjur dhe vazhdoj të besoj se mosmarrja seriozisht e regjimit komunist ka qenë kyçi i sekretit. Mendoj se për një shkrimtar që beson te letërsia njëlloj si tek feja, madje më tepër, që e di se pushteti është i përkohshëm e ai jo, kjo mund të funksionojë. Duke rrezikuar të quhem megaloman i skajshëm do t’ju them se qysh në moshë të re dhe në mënyrë disi groteske, siç ndodh shpesh me adoleshentët, e kam ndier veten shkrimtar në kuptimin më të madh e të mistifikuar të kësaj fjale. Ky vetëbesim donkishotesk nuk më ka braktisur edhe më pas, atëherë kur njeriu, siç i thonë fjalës, piqet. I shoqëruar prej tij erdha gjer në çastin kur u bëra i ndërgjegjshëm se në Shqipërinë xhuxhe staliniste, në vendin që nuk prodhonte veçse terror, errësirë dhe prapësi, po shkruhej një letërsi e njëjtë për nga vlerat me atë që prodhohej në Londër, Paris, Vjenë e Nju-Jork, pra në metropolet e lirisë dhe se kjo ishte një mrekulli. Ishte diçka për të cilën nuk reshtja dot të isha plotësisht i ndërgjegjshëm dhe që nuk m’u nda më vonë.