Bashkejetesa mes feve ne Shqiperi nuk eshte nje legjende

Dikush që kish ndjekur programin Top Story të së enjtes së fundit, mbante mend që unë, si i ftuar atje, të kisha folur për “harmoninë ndërfetare” në Shqipëri, dhe kjo binte ndesh, kështu më tha ai, me emrin që unë i kisha vënë së njëjtës dukuri në librin tim “Pax Albanica”.

Në fakt, në libër unë e kam shmangur përdorimin e termit “harmoni ndërfetare”, dhe kjo nuk është një gjë e rastit. Kam folur gjithë kohën për “tolerancë e bashkëjetesë”, ngaqë pikërisht kështu e përkufizoj marrëdhënien mes feve në Shqipëri. E nëse parmbrëmë, në programin e Ballës, mund të kem folur për harmoni fetare (unë nuk di që kjo të ketë ndodhur, megjithatë), kjo ka ardhur prej ngutit e tollovisë në një debat televiziv. E vërteta është se fetë në Shqipëri, dje dhe sot, janë shquar për tolerancë e bashkëjetesë, e jo për një marrëdhënie të hareshme e harmonike.

Harmonia mes feve, sa herë që është verifikuar, ka qenë një përjashtim i bukur, ashtu siç ka qenë një përjashtim, këtë herë i shëmtuar, gërricja mes feve. Në “Pax Albanica” unë kam një kapitull të tërë e të gjatë, ku nxjerr në pah me ndihmën e dëshmive e provave dokumentare faktin që mes feve ka pasur tek-tuk marrëdhënie të vështira e të mllefosura, dhe me këtë kam dashur t’i kundërvihem përshkrimit fare rozë nën motivime patriotike që i është bërë këtij fenomeni nga shumë studiues tanët, por e gjithë kronika historike e kësaj mllefosjeje nuk na bën dot të na dalë nga mendja se rregulli në këto marrëdhënie ka qenë toleranca e bashkëjetesa, dhe se kjo traditë e tolerancës e bashkëjetesës nuk është as mit e legjendë (siç thotë Bushati), nuk është as një dukuri e vonë që lidhet veç me nacionalizmin e komunizmin (siç u tha në kronikën e programit Top Story, se thotë Lubonja), e nuk është një arritje që mund të zhvleftësohet e komprometohet nga disa qindra ekstremistë myslimanë apo kristianë që vjellin vrer online (siç ka frikë Vehbiu; dhe Vehbiu e di më mirë se shumë të tjerë që mjaftojnë pak vetë për të ngritur një tsunami në ëeb).

E bëra saktësimin e mësipërm të natyrës akademike, ngaqë kur flasim për këtë argument ne i shtiem në punë fare pa të keq, por në mënyrë krejt të pasaktë, të tre termat: harmoni, tolerancë, bashkëjetesë. Këtë gjë bënte dhe Bushati në shkrimin e tij të fundit me titull “Miti i rremë i bashkëjetesës fetare”. Dhe sipas meje bënte gabim. Nëse me termat “harmoni”, “tolerancë”, “bashkëjetesë fetare” që ai i përdor gjatë shkrimit si trajta metonimike të njëra-tjetrës, nënkupton praktikisht veç këtë të fundit, d.m.th. bashkëjetesën fetare, atëherë duhet thënë se nuk ka në këtë pikë asnjë mit të rremë. Bashkëjetesa fetare është një gjë e provuar dhe e stërprovuar në historinë e shqiptarëve dhe ndonjë konfrontim i natyrës fetare ose/edhe ka qenë episodik, ose/edhe nuk ka qenë thjesht fetar (fjala vjen, rebelimi i haxhiqamilistëve).

Ah po, është e vërtetë, ne nuk mund të flasim për harmoni fetare, dhe në momentin që e bëjmë këtë, ne i mëshojmë pa diskutim një sendërgjie a legjende. Kush di mirë se çfarë janë fetë monoteiste, dhe historinë e feve në botë, e di po kaq mirë se harmonia mes feve është një gjë jo vetëm e pamundur, por edhe pa kuptim. E prandaj, nuk është harmonia që duhet të kërkojmë e të promovojmë. Sfida jonë është të kultivojmë respektin për fenë e tjetrit; në mos, tolerancën për fenë e tjetrit. Ndryshe, nuk mund të kemi bashkëjetesë mes feve, gjë që përbën me hir, me pahir një condicio sine qua non për ekzistencën e këtij kombi. Dhe duhet thënë se është pikërisht kjo gjë që shqiptarët kanë bërë: ose e kanë respektuar fenë e tjetrit, ose e kanë toleruar atë. Besimtarëve të feve të ndryshme, ku nga nevoja për bashkëjetesë, ku nga një ndjesi e përbashktësisë identitare, e ku (sidomos pas themelimit të shtetit shqiptar) nga një vetëdije patriotike, u është dashur të përqafojnë një besim më të çlirët, dhe në këtë mes u është dashur të mos ua vënë veshin aq sa duhet porosive e urdhrave të librave të shenjtë. Është kjo arsyeja që shqiptarët, në kundërshtim me këta urdhra të skripturave, kanë rënë dakord të vënë në plan të parë kombin, që është një gjë profane, e në plan të dytë fenë, që është një gjë afërmendsh sakrale. Në terma më konkretë, është kjo arsyeja që myslimanët tanë, në një masë të madhe, janë marrë vesh që t’i mbajnë sytë nga Perëndimi i krishterë, me të cilin i ka lidhur më së shumti gjeografia e aty-këtu historia, por edhe një qasje intuitive për të qenë pjesë e një bote të mbrothët e të zhvilluar, e jo nga lindja myslimane, s’ka gjë se me këtë të fundit i ka lidhur feja e, për rrjedhojë, një konstitucion i përbashkët shpirtëror.

Dikush mund të më thotë: “Jo, nuk është fare kështu. Sot janë të shumtë myslimanët që kanë përqafuar një formë radikale të besimit, që kanë zënë të kenë urrejtje për të krishterët, për Perëndimin, madje edhe për vëllezërit e tyre të një feje që nuk bien dakord t’i bëjnë një lexim germë për germë Kuranit, që për kombin nuk i çajnë fare kryet, që po provojnë se e kanë të vështirë të jetojnë në një vend si ky i yni, ku bien në sy më së shumti përpjekje të myslimanëve të tjerë për ta pranuar e kërkuar modernitetin, e për të europianizuar stilin e tyre të jetesës, mendësitë, deri edhe – kjo gjë i lë pa mend ata – besimin”. Kjo është e vërtetë, gjë që duket edhe nga shpërthimet në ëeb, edhe nga qasja ëahhabite që predikohet në një numër xhamish në Tiranë e në Prishtinë, edhe nga disa dhjetëra vetë që janë bërë pjesë e luftës në Siri apo pjesë e ISIS-it, por unë kam frikë, prapëseprapë, se situata dramatizohet pak më shumë sesa duhet. Shumica dërrmuese e myslimanëve i mbeten besnikë traditës së besimit në fenë e tyre, e për rrjedhojë traditës së bashkëjetesës mes feve të ndryshme në Shqipëri. Kleri ynë mysliman, pas një paranteze të hutimit pas vitit 1990, i është rikthyer patriotizmit dhe përpjekjeve për të pajtuar besimin në fenë islame me modernitetin. Që të dyja këto, patriotizmi pra dhe vizioni progresist e modernist i fesë, përbëjnë një traditë të fortë në historinë e këtij kleri në njëqind vitet e fundit, dhe kjo gjë është vënë re në mënyrën më të bujshme jo vetëm në shumë akte e bëma të eksponentëve të bashkësisë islame, por edhe në faqet e ‘Zanit të Naltë’, pas viteve 1920. Në këtë revistë me motivim e përmbajtje fetare (ka qenë zëri zyrtar mediatik i myslimanëve të Shqipërisë) manifestohet në mënyrë befasuese një patriotizëm gjenuin, dhe të vjen keq që historiografia jonë nuk e ka nxjerrë në evidencë, ashtu sikundër ka bërë me patriotizmin e “Hyllit të Dritës”. Të vjen keq edhe që vetë myslimanët shqiptarë veç tani vonë janë kujtuar ta rikuperojnë këtë traditë, e të vihen në gjurmët e saj.

Nuk ka diskutim se bashkëjetesa mes feve nuk është e dhënë njëherë e përgjithmonë. Kjo traditë e jona gjendet e kërcënuar këto kohë, prandaj ajo duhet mbrojtur. Unë, e të tjerë si unë që me besimin në fe nuk kanë lidhje, e mbrojmë këtë traditë me një logjikë patriotike, por vetë myslimanët duhet të dinë ta mbrojnë, përveçse me logjikë patriotike, edhe si një çështje besimi. Të kuptohemi, nëse janë me idenë se ky komb nuk duhet lënë të bëjë harakiri. Dhe nëse ka një gjë që mund ta provokojë këtë harakiri, kjo është prishja e paqes dhe e bashkëjetesës ndërfetare në Shqipëri. Nuk ka shenja se kjo prishje po ndodh apo se mund të ndodhë, por rreziqet ekzistojnë që ç’ke me të, madje si kurrë më parë. E në ndryshim nga kohët e shkuara, bashkëjetesa e toleranca ndërfetare nuk mund të ngrihet më mbi qasjen shkel e shko ndaj besimit në fe, apo mbi padijen në lëmë të feve, apo mbi një drojë të botës islame në tërësi, apo mbi një kompleks faji të myslimanëve shqiptarë në veçanti. Këto “avantazhe” i përkasin së kaluarës. Në ditët e sotme besimi po forcohet, dijet janë veç një click larg, myslimanët e botës po duan të kenë një voce in capitolo në këtë fillim mijëvjeçari, myslimanët e Shqipërisë nuk kanë më arsye të jetojnë me ndonjë kompleks faji, e në këto rrethana mund të përballemi me këtë sfidë veç në një mënyrë: duke privilegjuar interesin kombëtar përpara besimit fetar ose duke bërë një alkimi të të dyjave. Për dikë kjo mund të ngjajë e pamundur, ngaqë për librin e shenjtë nocionet apo gjetjet e llojit “modernitet”, “shtyp i lirë”, “liri”, “komb”, “kushtetutë”, “laicizëm”, “ateizëm”, “pluralizëm” etj. (këto i përkasin Europës ku duam të shkojmë) janë pesë me hiç, por gjasat janë që të jetë e kundërta. Së pari, ky lexim “rigoroz” i librit të shenjtë është thjesht e vetëm njëri prej leximeve që i bëhen Kuranit (myslimanët vetë e dinë këtë gjë më mirë se të gjithë), dhe është për këtë shkak që, fjala vjen, ndryshe qëndron turku përballë këtyre nocioneve e vlerave dhe ndryshe qëndron një indonezian, apo saudit, apo boshnjak. Së dyti, ne kemi traditën tonë të Islamit, e cila na mëson jo vetëm që mund të bashkëjetohet pa ndonjë problem mes feve të ndryshme, por edhe që feja nga njëra anë e kombi, demokracia, moderniteti etj., nga ana tjetër mund të rrinë fare mirë me njëra-tjetrën.