Mentor Çoku, një histori ala Grim!

E paharrueshme dhe që nuk kam nevojë ta shënoj askund për ta rikujtuar me saktësi. Që prej 15 vjetësh nuk kam shkelur më kurrë atje, kam harruar numrin e urbanit që merrja në Termini për të arritur, emrin e stacionit ku ndaloja e madje edhe pjesën e Romës ku është vendosur, por jam i sigurt se njeriun që më priste aty nuk do ta harroj asnjëherë. Quhej Mentor Çoku, ishte diku në prag të të 80–tave kur e njoha dhe kam bindjen se si një personazh i famshëm i Graham Grinit tek Komendianët, asnjëherë, askund në jetë, askush nuk e ka kuptuar se çfarë ishte me saktësi.

E njoha në një ditë dhe në rrethana krejt të veçanta në 1 Prill 1991! Kisha mbërritur në Romë dy ditë më parë bashkë me Armand Shkullakun si dy gazetarë të rinj të gazetës së opozitës, ende studentë dhe po atë ditë Shqipëria mbante zgjedhjet e para të lira në historinë e saj. Zgjedhjet e 31 Marsit. Ishim vërtitur nëpër qytetin e panjohur me entuziazmin e udhëtimit të parë jashtë Shqipërie në moshën 22-vjeçare dhe me shqetësimin e asaj që ndodhte tek ne; kishim shpresuar gjatë në fitoren e opozitës, edhe pse thellë-thellë e dinim se rezultati pak rëndësi kishte për ne. Shqipëria kishte hyrë në rrugën e transformimit dhe kjo ishte tashmë e vetmja gjë që nuk kthehej më mbrapsht.

 Kishte kaluar nata e parë, magjepsja e qytetit dhe ideja që ndodheshim këtu dhe mbeteshim tashmë në pritje të asaj tjetrës, rezultatin e zgjedhjeve në Shqipëri. Në fakt, Perëndimi nuk kishte qenë aq mikpritës për ne në takimin e parë me të. Kishim fjetur një natë të tërë jashtë, rrugëve të Vatikanit dhe mëngjesin e datës 1 Prill, në pritje të rezultateve të votimit, telefonuam të vetmin numër me prefiks të Romës që kisha me vete, atë të Mentor Çokut. Nuk e dija ç‘ishte, ç‘moshë kishte dhe me se merrej. Një ditë përpara ikjes, Shpëtim Nazarko, shefi i informacionit i PD më kishte dhënë me lehtësi, duke më thënë se dukej në moshë, se kishte telefonuar disa herë në selinë e PD dhe se kishte pyetur se me se mund të na ndihmonte nëse kishim nevojë. Në fakt, nevojat tona qenë aq të mëdha në atë kohë, por aq të papërfillshme karshi entuziazmit që bartnim, me idenë se komunizmin po e linim pas dhe se në betejën finale me të, koha na kishte dhënë të drejtë.

I telefonova nga një kabinë pranë “Shën Pjetrit” dhe ai m’u përgjigj i gatshëm nga ana tjetër e telefonit. Më shpjegoi se në Shqipëri i kishim humbur zgjedhjet, por se komunistët s’kishin fituar asnjë nga qytetet e mëdha; se Ramiz Alia ishte sfiduar nga një inxhinier i panjohur dhe se kjo ishte një fitore e madhe morale. Më tha se atë ditë ishte pushim, Pashkë, por se ai po na priste në zyrën e tij: Corso Triste 90!

E takuam pak kohë më vonë. Afër të 80–tave, i pashëm, i veshur shik dhe me një qetësi të admirueshme. Fliste ngadalë, me një logjikë të hekurt dhe nuk e di pse më ngjante se ai dinte çdo gjë e gjithçka. Ishte President i Unionit Islamik të Europës Perëndimore, një shoqatë që e kishte krijuar vetë dhe që besoj se i sillte përfitime jo të pakta nga donatorët e pasur arabë, përfshi Libinë. Kishte ndikuar fort në ndërtimin e një xhamie në Romë dhe ruante lidhje perfekte në Vatikan e në politikën italiane.

Në ditë të gjata bisedash me të më tregoi se kishte njohur gjyshin tim, se kishte qenë mik me Enver Hoxhën në Belgjikë në mes të viteve ’30–të dhe se më pas kishte luftuar me nacionalistët kundër komunistëve. Ishte larguar me çetat e fundit në nëntor 1944 dhe qe vendosur në Itali. Kishte qëndruar gjithnjë aty, por fare pak fliste për jetën e tij në Romë. Njihte pothuaj gjithë komunitetin shqiptar të pas luftës, i rralluar tashmë ndjeshëm dhe kishte filluar të vendoste lidhje perfekte me komunitetin e ri. Nuk e di sa i sinqertë ishte në rrëfimet e tij. Më pas kam dyshuar shumë për këto. Pata gjithnjë bindjen edhe pas vdekjes së tij në Prill 1996, se një ditë do të më shfaqej në ëndërr dhe si ai personazhi i famshëm i Graham Grimit do të më thoshte:
Blendi, ti besove seriozisht? Gabim! Por edhe unë nuk të gënjeva. Të thashë ato që besoj edhe vetë, pavarësisht se sa të vërteta janë. Në fund të fundit, a nuk jemi të gjithë nga pak komendianë?

Në fakt, ai duhej të ishte një komedian i përsosur, për të mos thënë brilant. Drejtonte një Union Islamik, por jam i sigurt se islami ishte gjëja që i interesonte pak për të mos thënë aspak. Thjeshtë, kjo kishte qenë mënyra më e mirë për t’i siguruar një jetë komode në atdheun e tij të dytë.
Fliste për beteja dhe ideale, por siç e preka më pas në librat e historisë, pak lidhje kishte pasur me to. Kishte qenë gjithnjë aty, por në periferi të tyre.
Dyshoj se e kishte njohur Enver Hoxhën dhe as besoj se i kishte nisur një kartolinë, siç mburrej ku i kishte shkruajtur: Ti je një gjysmë evgjit. Dhe e kishte postuar me adresën: Enver Hoxha, Kryetar i Shtetit, Tiranë – Shqipëri. 

Druaj se nuk kishte bërë asnjë nga këto. Kishte qenë në krahun e nacionalistëve dhe qe larguar nga Shqipëria vërtet në nëntor 1944, duke lënë pas vajzën e vogël disa muajsh që nuk e merrte dot. Kishte qenë relativisht aktiv me emigracionin dhe siç rezultonte nga një studim që shërbimi sekret jugosllav kishte bërë në atë kohë dhe që u botua në vitin 2001, ishte një nga njerëzit besnikë të Xhaferr Devës. Ky vetë e niste shpesh me mision në Turqi, vendet arabe e SHBA dhe nuk përjashtohej mundësia që të kishte punuar një kohë edhe për CIA-n apo për dërgimin e diversantëve në Shqipëri.

Druaj se ai ishte nga ata njerëz për të cilët besohet gjithçka thuhet, edhe pse asnjëherë nuk je i sigurt se çfarë është realisht e vërtetë. Ndaj shumë herë kam besuar se ai mund të ishte edhe një ndërmjetës në tregtinë e naftës me Libinë siç u akuzua, edhe një trafikant armësh siç thoshte një gazetë italiane, edhe një njeri me zemër të madhe që priste refugjatët, e ndoshta edhe një shenjt. Ishte thjeshtë nga ata njerëz që iu besohet gjithçka dhe që sekretin e vërtetë, portretin e tyre real, e marrin me vete nga kjo jetë.

Por të gjitha këto dukeshin tejet të harruara në pranverën e vitit 1991. Në prag të të 80–tave, ai kishte luksin të bëhej dëshmitar i asaj që të tjerët nuk e arritën dot: dështimit të komunizmit, triumfit të bindjes së tij dhe të takonte, pas plot 46 vitesh, vajzën e tij që e kishte lënë fëmijë në Tiranë.

Dukej se kjo e kishte përtëritur fort jetën e tij. Nuk e di nëse mendonte dhe besonte se kjo hapje do të krijonte një mundësi të fundit karriere politike për të. Në biseda të gjata në Romë dhe në Tiranë pata përshtypjen se gjatë vitit 1991 e deri në fitoren përfundimtare të PD-së në Mars 1992, ai kishte një ambicie për të qenë President i vendit. Nuk besoj se këtë e shihte si një lloj përfitimi personal. Besoj se në jetën e tij, ky mund të ishte shpërblimi më i madh që mund t’u jepte gjithë bashkëmoshatarëve dhe gjithë njerëzve që kishin pasur apo vuajtur të njëjtin ideal me të. Ishte një shpërblim që ia jepte që nga Mithat dhe Mehdi Frashërit e deri tek të ikurit e thjeshtë, punëtorë në SHBA, që komunizmi i kishte dënuar me një ekzil 46-vjeçar, për një arsye të vetme, se kishin një ëndërr tjetër dhe nuk e besonin atë. Në këtë vështrim, jam i sigurt se ky ishte misioni më fisnik i jetës së tij. Një mision që nuk e përmbushi kurrë…

Më 1991, ai ishte padyshim njeriu më aktiv i diasporës në raport me Shqipërinë. Zyra e tij ishte gjithnjë plot dhe ai priste me një pasion dhe përkushtim të pashoq dhjetëra emigrantë shqiptarë në ditë. Njerëz të hutuar, plot probleme, që kishinCorso Triste 90! Më duket  se ende sot, 17 vjet më pas, ajo mbetet e njëjta adresë e patjetërsueshme lënë pas atdheun për një jetë më të mirë, por plot entuziazëm për atë që i priste më pas. Aty jam përballur me dhjetëra prej tyre dhe jam i sigurt se kudo ndodhen, me çdo lloj statusi, ata e kanë të vështirë ta harrojnë atë emër dhe atë adresë.

Në zyrën e tij punoheshin pothuaj gjithë materialet e rëndësishme që lidheshin me opozitën, vinin e iknin funksionarë të lartë të saj dhe organizoheshin takime me një rëndësi të madhe. Përfshi atë më memorialin prej tyre, Takimin e Triestes. Takimin që dukej se me keqkuptimin e tij mbajti peng për shumë vite politikën shqiptare. Dhe që protagonistët, sa më shumë tentuan ta sqarojnë për boshësinë e tij, aq më shumë u keqkuptuan.

Ndodhi që të isha dëshmitar i paratakimit. Në Janar të 1992 isha në një vizitë në Kuneo të Italisë dhe prej andej udhëtova me tren për Romë. Mentor Çoku më priste në zyrën e tij, mbushur pothuaj gjithnjë me shqiptarë dhe një lloj vendtakimi komun. Shumë gjëra kishin ndryshuar në ato muaj mes nesh. Isha tashmë një nga njerëzit me lidhje të forta në PD dhe punoja prej kohësh me Preç Zogajn, që PD-ja e kishte zgjedhur të drejtonte Ministrinë e Kulturës në Qeverinë e Stabilitetit. Ylli i Zogajt ishte padyshim në majat e tij në atë kohë. Çoku ishte i qetë. Më sqaroi se PS-ja italiane kishte një kongres në Trieste dhe se atje do të merrte pjesë edhe Nano, por se ai kishte insistuar të thirrej edhe Berisha. Ja kishin konfirmuar dhe pritej që ai t’i takonte të dy atje.

- I kam ftuar për darkë, më tha dhe dua që të vish edhe ti. E ndërroj biletën e avionit dhe fluturon që andej.

Refuzova me një justifikim të fortë për kohën, por që më pas më vjen për të qeshur sa herë e kujtoj. Pas dy ditësh në Tiranë zhvillohej konkursi i parë i “Miss Albanias” dhe unë si organizator dhe anëtar jurie duhej të isha aty. Mund edhe të mos kisha qenë, por ndodhi fare thjeshtë kështu. I thashë Mentorit se nuk mundesha dhe të nesërmen u nisa për Tiranë.

Ai shkoi vërtet në Triste. Takoi Fatos Nanon që përfaqësonte PS-në dhe Sali Berishën e Aleksandër Meksin e PD-së. I ftoi të gjithë për darkë, një darkë misterioze në dukje, por që padyshim ka qenë shumë e thjeshtë. Një tentativë e tij e fundit për të marrë ndoshta atë që ëndërronte atë ditë: Presidentin e Shqipërisë. Njohës i mrekullueshëm i rregullave të lojës së perëndimit, në një kohë që ne ende sa po hynim në të, ai kishte vendosur t’ua paraqiste këtë të gjitha palëve njësoj. Atyre që përbënin trashëgimtarët e forcës politike që e kishte ndarë nga vajza dhe e kishte lënë 50 vjet në mërgim dhe atyre që paraqisnin shpresën e tij të madhe për ndryshim.

Nuk e di ekzaktësisht se ç‘ka qenë ajo bisedë. Jam i sigurt se nëse është bërë ose jo, siç pretendojnë të gjithë, ky ka qenë thelbi i atij takimi.
E takova sërish kur ëndrra e tij qe tretur tashmë. Më 28 nëntor 1992 i ftuar zyrtarisht në Tiranë për të marrë pjesë në festimet e 80-vjetorit të Pavarësisë. Rrinte në vilën e vjetër të Mehmet Shehut dhe dukej se nuk ndihej mirë për këtë. Eshtë e keqe më tha, siç dinë t’i bëjnë të gjitha gjërat komunistët. Kur erdha vjet në hotel “Dajti”, edhe pse i vjetër, ishte shumë më mirë.

Nuk e di nëse ishte vërtet kështu apo hotel “Dajti” përfaqësonte një jetë që ai e njihte dhe që rikthimi në Tiranë pas 47 vjetësh ia kishte reduktuar ndjeshëm. Ai kishte gjetur ca gjurmë të Tiranës që kishte lënë, por shumë më tepër nga Tirana e re e komunizmit. Duke nisur që nga njerëzit.
- Do ta keni të vështirë më tha një ditë ndërsa pinim kafe në një kioskë të porsahapur pranë Korpusit të Universitetit. Ky regjim ju ka deformuar njerëzit dhe t’i kthesh ata në drejtimin e duhur nuk është si të kthesh një parlament.

Jeta e gjatë dhe mundi i kishin dhënë një eksperiencë impresionuese. Mbi të gjitha për ne që vinim nga një botë e zbehtë dhe e shuar. Më vonë kam menduar se nëse do ta kisha njohur në një kohë tjetër të jetës sime, do të kisha përfituar shumë prej tij. Por e njoha në një kohë ende të paqartë, kur entuziazmi e mbyste dëshirën për dituri dhe kur besonim me një shpresë thuajse fëminore dhe gjithçka pas kësaj për ne do të ishte një ditë e bardhë. Por gjithsesi, mendoj gjithmonë se jam me fat që e njoha. Shumë vite më pas, jam i bindur se midis modeleve të së djathtës që na ofroheshin, midis simboleve të antikomunizmit, ai ishte padyshim më brilanti. Një i djathtë i vërtetë, me bindje të plota dhe filozofi, siç ende nuk kam njohur një të dytë sot.

Pas 1992–1993 jeta e tij nuk pati ndonjë kulm për t’u shënuar. Erdhi disa herë në Tiranë, krijoi një lidhje të fortë mes sindikatave shqiptare dhe CISL në Itali. Priste këdo që shkonte në Itali nga Shqipëria dhe kam bindjen se ndihej mirë kur shihte se shqiptarët po ingranoheshin në jetën atje. Kjo do të ndodhë lehtësisht më thoshte, se kemi qenë gjithnjë një popull i adoptueshëm kollaj, nuk ngeleshim kurrë në rrugë.

Kur vdiq, diku në prill të 1996, Shqipëria e kish marrë rrugën e saj. Druaj se ai nuk kishte më shumë për të bërë aty, por padyshim që kishte parashikuar shumë nga trazimet e saj të mëvonshme. Televizioni shqiptar dha një lajm të plotë për vdekjen e tij, ndërsa gazetat e përcollën jo pa nderim. Atë ditë, duke biseduar me Arben Imamin për mikun e përbashkët ndjeva dhimbje. Kishte ikur një njeri që kishte shënjuar dhe lidhur fort raportin tim të parë me perëndimin, por në fakt, kishte ikur nga kjo botë edhe njeriu i vetëm që kisha njohur me një filozofi të plotë të një të djathti të vërtetë.

Nuk e di ku prehet dhe asnjëherë nuk jam interesuar më për këtë. Do të doja që varri i tij të ishte në Shqipëri. Në shumë vite mërgimi ai e kishte ëndërruar atë ditë. Nuk ishte bërë kurrë një italian i vërtetë, edhe pse nuk ishte një shqiptar si gjithë ata emigrantë që trokisnin në derën e tij në pranverën e vitit 1991. Kishte mbetur një model i parë dhe i jashtëzakonshëm shqiptari që nuk besoi se kjo botë dhe kjo shoqëri do ta sjellë sërish…