Mos janë si tepër këto rritje deficiti e borxhi?!

Kur shpenzimet e qeverisë i kalojnë të ardhurat e mbledhura, krijohet një diferencë, që në përqindje të PBB-së quhet deficit buxhetor. Ai na tregon nëse qeveria ka kursyer para apo ka marrë hua. Me deficitin lidhet ngushtë borxhi publik, që, nga ana e tij, përcakton sasinë e plotë të parave që qeveria ua ka borxh kreditorëve në përqindje të PBB-së. Një ekonomi me deficit dhe borxh publik të lartë e ka të vështirë gjetjen e parave për të përballuar shpenzimet.

Borxhi i konsumatorit dhe ai i biznesit

Ndryshe nga borxhi publik, borxhi i konsumatorit është i individit. Ai është tregues konkret për ekonominë familjare (individuale). Ky borxh ka pamjen e një karte krediti, huaje për blerje apartamenti e makine, të kredisë për shkollim etj. Rritja e këtij borxhi ndikon negativisht jo vetëm në ekonominë familjare, por dhe në shëndetin e asaj totale. Ai e detyron konsumatorin të shpenzojë më pak. Prandaj, çdo qeveri serioze përpiqet të inkurajojë shpenzimet e konsumatorit, pra dhe huamarrjen individuale, shpesh të shoqëruar me taksa më të ulëta dhe përqindje interesi më të favorshme. Sepse kur konsumatori harxhon më pak, motori i ekonomisë fillon të ngadalësohet, deri duke favorizuar një recesion afatgjatë. Në rastin e ekonomisë shqiptare, ulja e dukshme e kërkesës konsumatore po bëhet shqetësuese.

Akoma më problematike janë sot borxhet e biznesit. Tipike është industria e ndërtimit, që  nga një pararojë e rritjes ekonomike, për arsye të një kërkese të ulur është futur në një ngërç financiar. Edhe ngërçe në fusha të tjera po ndikojnë drejtpërsëdrejti në shëndetin ekonomik të vendit, madje risku i kreditimit të tyre përcakton pak a shumë dhe normën e interesit. Megjithatë, si kudo në botë, kur këto biznese nuk arrijnë të paguajnë borxhin, ato duhet të shpallin falimentin. Por, kjo është e paimagjinueshme për borxhin publik, sepse qeveria e një vendi nuk mund të shpallë falimentin. Ajo mund të detyrohet të emetojë më shumë para, të pezullojë kryerjen e disa shërbimeve ndaj qytetarëve (siç ishte bllokimi disaditor i disa shërbimeve të qeverisjes federale në SHBA) apo, në kuadër të një bashkësie më të gjerë (si eurozona), të  kryejë “bailout”-in përkatës… 

Borxhi i mirë dhe ai i keq

Mund të jetohet pa borxhe, por kjo nuk është gjithmonë e arsyeshme. Pak njerëz kanë para të mjaftueshme për nisje biznesi apo blerje të tilla si shtëpi, makinë, shkollim etj. Shpesh, në raste të tilla merret borxh, kredi apo hua. Por, ky borxh mund të rezultojë i mirë ose i keq. I mirë është, p.sh., investimi që e shton vlerën e përdorur ose gjeneron të ardhura të mëvonshme afatgjata. Një shembull tipik në botë (por jo gjithmonë në Shqipëri) është dhe një shkollim cilësor. Po ashtu, blerja e një shtëpi me kredi afatgjatë mund të konsiderohet si borxh pozitiv, sidomos kur shoqërohet me pagesa të ulëta mujore, pa prekur pjesën tjetër të të ardhurave për investime dhe emergjenca të caktuara. I njëjti vlerësim pozitiv vlen edhe për blerje makine kur ajo është e domosdoshme për punën. Në përgjithësi, një borxh me një interes të ulët është borxh i mirë. Një borxh i keq është kur blihen me kredi mallra, që e humbin menjëherë vlerën e tyre apo nuk gjenerojnë të ardhura të mëvonshme. Pa dyshim, një borxh me interes të lartë është borxh i keq. Në këto kushte, një parim bazë është mosmarrja e borxheve kur ato nuk janë të domosdoshme, nuk shlyhen dot në kohë dhe shoqërohen kështu me detyrime më të larta.

Si të shpëtosh prej borxhit

Në rastin familjar, mënyra më e thjeshtë është që të menaxhohet drejt buxheti i familjes, duke shpenzuar para për ushqime e rroba, për energji elektrike, ujë, transport etj., por dhe duke kursyer para për shlyerjen mujore të borxhit. Një radhë veprimesh për këtë qellim është: regjistrimi i çdo shpenzimi mujor fiks (të zakonshëm) apo variabël (të rastit), përfshirë dhe atë për blerje gazete, biletë autobusi etj.; krahasimi i të ardhurave mujore dhe zbritja e shpenzimeve fiks e variabël, ndërkohë që pjesa e mbetur përdoret plotësisht ose pjesërisht për uljen e borxhit; rritja e pjesës së mbetur, duke mënjanuar e reduktuar shpenzimet e llojit të dytë, veçanërisht për mallra të shtrenjta, jo patjetër të nevojshme; hartimi i listës së të gjitha detyrimeve mujore së bashku me përqindjet e interesit; pagimi në fillim i borxhit me përqindje të lartë interesi dhe më tej detyrimet e tjera. Në pamundësi të zgjedhjes së kësaj rruge, aplikohet një mënyrë tjetër për reduktimin e borxhit – i ashtuquajturi “konsolidim i borxhit”. Thelbi i këtij konsolidimi qëndron në atë që merret një kredi (hua) me interes të ulët për shlyerje borxhi të një kredie me interes të lartë. Nuk është një rrugë ideale sepse, në fakt, merret borxh për të paguar borxhin e mëparshëm. Në Shqipëri ajo është një rrugë e përdorur nga mjaft biznese, sidomos për shtyrje falimenti, por aktualisht përdoret edhe në shlyerjen e borxhit publik! Së fundi, kur biznesi zhytet në borxh deri në fyt, atëherë mbeten dy opsione: marrëveshja debitor-kreditor për borxhin me një pagesë të menjëhershme (shpesh pa interesa) ose shpallja e falimentit. Kjo vlen edhe në rastin e borxhit publik, veçse kuptimi i falimentit është i ndryshëm…

Borxhi publik dhe ekonomia

Në vite është treguar një kujdes i veçantë për borxhin publik. Para krizës globale, vlera mesatare e tij, në shumë vende të zhvilluara, është lëkundur rreth “numrit të artë” 60%. P.sh., më 2005-n, borxhi publik për SHBA ka qenë 61.8%, për Mbretërinë e Madhe 46.7%, për Francën 76.1%, ndërsa për Japoninë borxhi ka qenë jo vetëm “jashtë serisë” me vlerë 173.1%, por dhe qartësisht problematik. Ndërkohë, vitet e fundit, borxhi publik po rritet më shpejt se vetë ekonomia. Një gjë e tillë ka alarmuar institucionet financiare ndërkombëtare.

Por, si ndikon borxhi publik mbi ekonominë në tërësi? A është borxhi në rritje një tregues i përkeqësimit të ekonomisë? Në fakt, një rritje e borxhit publik fillon të shfaqë shqetësime serioze në terma afatgjatë. Madje, sa më e gjatë të jetë kjo periudhë, aq më pak para kursehen e investohen në ekonomi, gjë që, gradualisht, provokon rënie, deri recesion ekonomik. Po kështu, një borxh i lartë e bën më të drejtpërdrejtë ndërhyrjen e shtetit në ekonomi. Ai sjell taksa më të larta, madje, një borxh i rritur tej kufijve në sajë të nevojës për para e financime, mund të shoqërohet me masa drastike (të imponuara edhe nga institucionet ndërkombëtare financiare), deri duke krijuar pakënaqësi qytetare dhe thyeje kohezioni social. Gjithashtu, rritja e borxhit publik e zmadhon koston e tij. Në këtë kuptim, një borxh i lartë është një pengesë e drejtpërdrejtë për rritjen ekonomike. Ai pasqyrohet dhe në përkeqësimin e politikave sociale. Nga ana tjetër, inflacioni ndikon në vlerën reale të borxhit të akumuluar; bile, nëse investuesit “ndiejnë” rritje inflacioni, ata fillojnë të kërkojnë interesa më të larta për borxhin e qeverisë, duke e bërë huadhënien më të shtrenjtë dhe më pak të manovrueshme politikën monetare. Në këtë kuptim, për të përballuar këtë kosto shtesë, pa prekur zërat e tjerë të buxhetit, më “magjikja” është rritja ekonomike, dhe, në mungesë të saj, një rritje taksash dhe reduktim shpenzimesh. Veçse, në shumë vende, një rrugë e tillë nuk është shoqëruar me rritje ekonomike ose të ardhurash. Edhe në Shqipëri, politika e masave shtrënguese, e rekomanduar dhe e zbatuar vitet e fundit, nuk ka dhënë rezultate të pritshme; përkundrazi, masa të tilla kanë rezultuar deri kundërproduktive. Një mundësi tjetër (në kushte “falimenti”), është zhvlerësimi i parasë nëpërmjet emetimit të parave të reja. Por kjo mund të shoqërohet me inflacion të lartë dhe reduktim investimesh e kapitalesh.

Borxhi publik i eurozonës arrin 90% të PBB-së

Në shumë vende të zhvilluara, borxhi publik po bëhet gjithnjë më i lartë, duke kaluar vlerat e pas Luftës së Dytë Botërore. Në vendet e BE-së të dhënat zyrtare të sotme flasin për një borxh publik mesatar afro 90% të PBB-së, edhe pse deficitet janë ulur disi. Kështu, në periudhën 2009-2012, borxhi i BE-së si përqindje e PBB-së është rritur nga vlera 80% në 90.6%, kurse deficiti mesatar ka rënë nga 6.4% në 3.7%. Bile, në vitin 2012, bazuar në statistikat e BE-së, Gjermania arriti një shtesë buxhetore prej afro 0.1% të PBB-së, ndërkohë që deficiti në Spanjë kapi vlerën prej 10.6% të PBB-së. Konkretisht, këto vlera për 6 vende (5 vende në situata kritike dhe i gjashti – lokomotiva ekonomike gjermane) janë: Greqia: borxhi – 156.9%, deficiti – 9%; Irlanda: 117.4%, 8.2%; Portugalia: 124.1%, 6.4%; Spanja: 86%, 10.6%; Italia: 127%, 3%; Franca: 90.2%, 4.8% dhe Gjermania: 81%, 0.1%. Me këtë metodologji, Mbretëria e Bashkuar ka një borxh publik prej afro 88.7% të PBB-së, diçka më pak se mesatarja e eurozonës, dhe një deficit afro 6.1% të PBB-së. Pra, ndryshe nga kompakti fiskal i eurozonës, që e përcakton deficitin nën 3% të PBB-së dhe borxhin më të ulët se 60% të PBB-së. Mosplotësimi i këtyre objektivave normalisht duhet të nënkuptonte dhe sanksione financiare për vendet anëtare të eurozonës!…

Evolucioni i borxhit shqiptar.

Sipas Raportit të Progresit të BE-së (16 tetor 2013), Shqipëria arriti të ruajë stabilitetin makroekonomik me një rritje ekonomike: 3.1% në vitin 2011, 1.6% në vitin 2012 dhe 1.7% në tremujorin e parë të 2013-ës. Po ashtu, aty nënvizohet se papunësia në Shqipëri, në vitin 2012, u ul në 13% nga 13.4% në vitin 2011, kurse në gjysmën e parë të vitit 2013 ajo kapi vlerën 12.8% (!). Po sipas këtij raporti, inflacioni në Shqipëri nga 3.5% në vitin 2011, ra në 2% në vitin 2012, dhe në tremujorin e parë dhe të dytë të vitit 2013 ishte përkatësisht 2.5% e 2.2%. Nisur po nga këto të dhëna, Shqipëria ka pasur një rritje ekonomike prej 1.7% vitin e shkuar, ndërkohë që për këtë vit pritet një rritje më e vogël se 1.2%. Por, mjaft të dhëna të tjera japin një pamje shumë më të zymtë. Në kushte të tilla, Parlamenti, pas një debati të ashpër pozitë-opozitë, kaloi aktin normativ për rishikimin e buxhetit. Në të u ligjërua një ulje shpenzimesh dhe marrje huaje shtesë prej afro 240 miliona dollarësh, duke e çuar deficitin e borxhin në nivele të rrezikshme. Në fakt, ky korrigjim buxheti pasqyron një gjendje jo pozitive të financave publike. Si rezultat, pritet që deficiti fiskal për vitin 2013 të jetë 6.2% i PBB-së (ndryshe nga ai fillestar prej 4.3%), kurse borxhi publik në fund të vitit 2013 të arrijë vlerën prej 72%, nëse realizohen për biznesin detyrimet e pashlyera të periudhës së qeverisë së mëparshme. Megjithatë, për disa specialistë, shlyerja e detyrimeve ndaj biznesit do të ndikojë pak ose aspak te konsumi, sepse pjesë e rëndësishme e këtyre pagesave do t’u kalohet bankave private si detyrime borxhi ndaj tyre (me potencial transferimi të tyre te bankat mëma). Sidoqoftë, duket si “teknologji” e një starti të keq për një finish të mirë më 2018-n!

Nisur nga niveli i ulët i të ardhurave, kjo masë borxhi konsiderohet tepër e rrezikshme, përfshirë dhe reduktimin drastik të vjeljes së të ardhurave nga Doganat e Tatimet me afro 16% të PBB-së. Në kushte të tilla bëhen të vështirë si shtimi i konsumit, ashtu dhe rritja ekonomike, punësimi i premtuar dhe shërbimet normale sociale, madje dhe synimi për reduktim të borxhit publik nga 72% në 60%, në vitin 2018, duke rikthyer ritmet e larta të rritjes ekonomike. Por, qoftë dhe ashtu, për qytetarin e varfër shqiptar kjo periudhë është tepër e gjatë!…
Risku

Kreditimi i qeverisë me para vendi konsiderohet si pa rrezik. Në këtë rast, për të paguar borxhin dhe interesat janë të munduara si të ardhura më të larta nga taksimi nëpërmjet rritjes ekonomike, ngritjes së taksave, reduktimit të shpenzimeve apo “dorëzimit” thjesht duke emetuar para. Kjo e fundit e rrit inflacionin duke reduktuar vlerën e kapitalit të investuar. (Një shembull tipik në histori është ai i Gjermanisë së Vajmarit në vitet 1920, që vuajti pasojat e një hiperinflacioni në sajë të pamundësisë së qeverisë për të shlyer borxhin si pasojë e kostove të Luftës së Parë Botërore). Por, zgjidhje nuk është as refuzimi i pagesës së borxhit me gjithë mundësinë për pagesë të tij me para shtesë të emetuar. Situata është disi ndryshe në rastin e BE-së, ku kreditimi, në shumicën e vendeve anëtare, bëhet në euro. Aty, për të njëjtën monedhë, përqindja e interesit sipas tregut është më e lartë për borxhin e disa vendeve në krahasim me të tjerë, gjë që flet për ndërhyrje tregu në këto vende në raport me pagesën e borxhit. Nga ana tjetër, këto vende e kanë euron një monedhë lokale, megjithatë një shtet i vetëm, aty, nuk mund të provokojë situatë inflacioni nëpërmjet trysnisë për emetim paraje.

Disi i ndryshëm është borxhi publik në monedhë të huaj. Ai lidhet ngushtë me besueshmërinë e debitorit. Megjithatë, vende të vogla me ekonomi të dobët, si Shqipëria, preferohen ta kenë pjesën dërrmuese të borxhit në monedhë të huaj. Kjo nuk është ende e qartë për huamarrjen e fundit. Sidoqoftë, edhe në këtë rast është i mundshëm operacioni i ndryshimit të kursit të shkëmbimit. Nga ana tjetër, një vend politikisht i paqëndrueshëm (qoftë edhe sovran) mund ta ndërpresë pagesën e borxhit. I tillë ka qenë rasti i Spanjës së shekullit 16-të dhe 17-të, e cila “zeroi” 7 herë, brenda një shekulli, borxhin e qeverisë. Po ashtu, Rusia e pas Revolucionit (1917) refuzoi njohjen e borxhit të Perandorisë Ruse. Edhe gjatë pushtimit të një vendi, shpesh, pushtuesi nuk e njeh borxhin publik të vendit që ka pushtuar. Situata të ngjashme janë konstatuar edhe në rastin e aneksimit të një shteti apo rrëzimit të një qeverie rebele. Probleme me borxhin publik ka përjetuar edhe Shqipëria. Megjithatë, në ditët tona, kalimi nga diktatura apo një qeverisje ilegjitime në një qeverisje demokratike nuk e çliron automatikisht atë vend nga borxhet e mëparshme. Madje, sot, jo vetëm institucionet ndërkombëtare, por edhe tregjet globale të kreditimit nuk preferojnë dhënie borxh për vendet, që kanë mohuar borxhet e mëparshme. Një pamje e kësaj sjelljeje është kërkesa për nivele më të larta interesash, gjë që i bën të papranueshme oferta të tilla për huamarrësit.

Po ashtu, për shlyerje të borxheve, një rol të rëndësishëm luajnë institucione të tilla si FMN-ja e BB-ja. P.sh., FMN-ja, me ekspertizën e saj, ndihmon në programimin e masave shtrënguese për kapërcimin e krizës, duke garantuar edhe mbështetje financiare.  Ndërsa gjatë krizës në eurozonë, një proces i veçantë për kapërcimin e krizës ka qenë “bailout”-i, në të cilin ka dhënë mbështetjen e vet edhe FMN-ja. Në këtë proces, borxhi i një entiteti më të vogël përfshihet brenda atij të entitetit më të madh, duke mundësuar përqindje më të ulëta interesi të këtij të fundit. Pak a shumë kjo vlen edhe për kreditimin e një qeverisjeje vendore. Edhe ai mund të rezultojë po aq i rrezikshëm sa ai i një kompanie private. Megjithatë, qeverisja vendore brenda disa limiteve ligjore ka fuqi të mjaftueshme për taksim më të lartë; pra, ajo mund të shlyejë borxhet duke i rritur taksat dhe ulur shpenzimet, njëlloj si qeverisja qendrore. Por, shpesh, ajo është e garantuar apo e mbuluar nga qeverisja qendrore, gjë që e redukton jo pak riskun e borxhit në këtë rast. Situata bëhet problematike kur mohohet mbulimi financiar ose mungojnë grandet e planifikuara nga qeverisja qendrore. Një gjë e tillë vihet re sot në Shqipëri, për mjaft komuna e bashki, gjë që duhet korrigjuar shpejt. Në fund të fundit, edhe pse harrohet, borxhi publik në nivel vendor është pjesë e borxhit publik tërësor. Ai duhet llogaritur mirë!…