Petro Zheji eshte magjepsje

Ceremoniali mortor është një rutinë. Adhurues dhe dishepuj të të ndjerit – jo shumë, sepse nuk mund të jenë shumë – qëndrojnë në heshtje rreth arkivolit. Fjalët e lamtumirës nga djali i tij dhe kolegu ynë, Arturi, pa asnjë notë lakrimogjene, tingëllojnë si një përcjellje ngashënjyese dhe njëkohësisht ngadhënjyese në një udhë të re, në një fillim të ri. Kurorat me lule mbulojnë pastaj dheun e freskët të varrit. Një tabelë provizore ngulet në bashin e banesës së fundit. Në të është shkruar: Petro Zheji. Zëvendëson për momentin gurin apo pllakën e varrit. Kaq. Por unë sikur po dëgjoj nga një e shkuar jo shumë e largët zërin e tij të paharruar si muzika e një stuhie.

“E ka thanë i dijshmi Merlin/ Me vdekë ash me le”. Janë dy vargje nga një poezi e famshme e poetit argjentinas Jorge Luis Borges me titullin “Manuel Flores shkon të vdesë”, përkthyer rreth tri dekada më parë nga Petro Zheji për miqtë e tij. Atëherë, bashkë me poetin Ndoc Gjetja dhe me prozatorin Zija Çela, kishim krijuar një miqësi sokratike, që për ne ishte një miqësi luksi me Petro Zhejin. Banonim të katërt në periferinë lindore të Tiranës, e kishim për mbarë të shëtisnim mbrëmjeve në rrugët e ndriçuara keq të periferisë, por ky sigurisht ishte shkaku i jashtëm i lidhjes sonë. Shkaku i thellë, që përfshinte në këtë lidhje edhe poetë të tjerë që banonin tjetërkund, Rudolf Markun për shembull, ishte idoltaria jonë për Petron, një ndjenjë e mbështetur në përpjekjen për të kuptuar erudicionin dhe gjenialitetin e tij; në anën tjetër ishte shpirtmadhësia e tjetrit, që na pohonte çfarë ishim e donim të ishim, duke u hapur me ne, duke biseduar me ne për temat e tij të dashura të gjuhës, të filozofisë, të fizikës, të teologjisë, të mistikës, të shpirtit, duke na dhënë ndërkohë përkthime të paporositura, që ngjante t’i kishte sportin e tij, por që na mrekullonin. Të tilla ishin poezitë e Borges-it, legjenda letrare e botës, emri i të cilit ishte krejtësisht i panjohur në Shqipërinë e asaj kohe.

Petros i kishte rënë në dorë një vëllim në italisht nga ky poet, “Il tigro d’oro” (Tigri i artë), të cilin na e lexonte duke veçuar e theksuar me zërin e tij të duhishëm fjalët e lidhura në frymë: “Un solo uomo e natto/Un solo uomo e morto/sulla terra”. Këto vargje të njërës prej poezive më të famshme të Borges-it, Petro Zheji i përkthente dhe i deklamonte në gegnishten e vjetër: “Sall ni njeri ka le/ sall ni njeri ka dek/ në dhe”. E bënte ketë jo si një dhuratë dhe as si një qortim për miqtë e tij rastësisht veriorë, që shkruanin në gjuhën letrare, por sepse besonte se shqipja ishte ruajtur në trajtën e saj të gjenezës, si gjuhë e gjuhëve dhe e krishterimit, gjithashtu në trekëndëshin Malësi e Madhe-Dukagjin-Mirditë. Në fjalët përgjegjëse të gjuhëve të tjera gjente pa mbarim thërrmija të bigbeng-ut të shqipes së vjetër.

I ruaj sot e kësaj dite në shtëpi, si një pasuri të shtrenjtë,  poezitë e Borges-it të përkthyera në shqip nga Petro Zheji, përkthime për shokë dhe miq, pa pretendimin për t’u botuar, sepse Borges konsiderohej një poet i ndaluar në atë kohë.

Miqtë e Petros e dinin se përkthimet me normë për shtëpinë botuese “Naim Frashëri” i kishte një farë angarie, edhe pse gjente kënaqësi dhe u jepej me mish e me shpirt, duke i trajtuar edhe si palestra të gjuhës, kryeveprave që zgjodhi për të përkthyer. Por ashtu siç kishte ndodhur katër shekuj me parë me Pjetër Bogdanin që u end gjithë jetën në kërkim të orës për të shkruar apo më saktë për të sjellë në jetë librin e parë të plotë në gjuhën shqipe, “Çeta e profetëve”, mendjen e Petros e dominonte mrekullia e gjuhëve si një e dhënë hyjnore, vegimi i shqipes si gjuhë e gjuhëve, disertacioni i tij i jetës që ishte njësuar me qëllimin e ardhjes së tij në këtë botë.

Me lehtësinë e një profeti, që nuk i ka asgjë të voglat kur di të mëdhatë, Petro Zheji na kishte thënë në ato kthimvështrimet e tij tangjenciale nga politika se kryengritja shqiptare do ta kishte emrin ikje. Me t’u hapur Shqipëria, ndërsa partitë dhe akademitë e reja të vendit u lëshuan ta kërkonin e ta kishin në vitrinat e tyre, Petro Zheji iku gjithashtu me mijëra e mijëra shqiptarë të tjerë, por si asnjë prej tyre: iku me nxitim për të plotësuar, verifikuar, vërtetuar, shkruar e sjellë në jetë vegimin e tij, veprën e tij kolosale për gjuhët dhe për shqipen. Iku si bleta që kërkon vendin për të lëshuar. Ky vend nuk mund të ishte Shqipëria e kapërthyer në një pafundësi kotësish. Këtu fillon vetmia e dytë e madhe dhe e plotë e Petro Zhejit, një vetmi pune, në majë të së cilës ka një mrekulli pune. Janë botuar deri tani tri vepra, “Gjuha shqipe dhe Sanskritishtja”, “Roli mesianik i gjuhës shqipe” dhe “Libri i aforizmave”. Do të mjaftonin këto vepra të pashoqe për të folur për një kolanë monumentale. Por Arturi, i biri, na njofton për mijëra faqe të tjera të lëna dorëshkrim. Nderimet në ditën e vdekjes dhe në përkujtimin e përgjithshëm të këtij njeriu gjenial, një ndër dy apo tri syresh që mund të numërojë raca jonë shqiptare, i shkojnë kryesisht veprës që la pas si një përkthyes i jashtëzakonshëm. Nuk ka dyshim se ishte një përkthyes i shkallës sipërore dhe nuk është hiç e tepruar ta shohim të parin në panteonin e lëvruesve të gjuhës shqipe. Por nuk duhet të harrojmë se në raport me studimet për gjuhën, dalldia e tij e përkthimit ishte, për të përdorur një krahasim, siç ishte studimi i Ajnshtanit për efektin fotoelektrik në krahasim me teorinë e tij të famshme të relativitetit. Në fakt, për habinë e shumë shkencëtarëve dhe njohësve të fizikës, Ajnshtajni e mori çmimin Nobel në fizikë jo për teorinë e relativitetit, që trembte shumë akademikë kur u zbulua dhe tremb akoma, por për efektin fotoelektrik. Për të nderuar shkencëtarin e madh u gjet kjo zgjidhje, që në fund të fundit e përfshinte lartësinë e tij gjeniale. Për analogji, nderimi i Petros sonë si përkthyes i madh e përfshin edhe nderimin e tij si gjuhëtar, filozof dhe teolog. Por vepra e tij gjigante në këto fusha mbetet për t’u njohur, për t’u studiuar e për t’u bërë pjesë e dijes kombëtare-universale në një Shqipëri më të qetë e më të menduar, që do të ketë mirësinë t’u kushtojë vëmendjen dhe kohën e merituar bijve të saj më të shquar të elitës. Në këtë kontekst, Petro Zhejit i shkojnë vërtet fjalët që pat thënë Viktor Hygo në funeralin e Balzakut: “Jo, ky nuk është fundi, por fillimi! Nuk është hiçi, por përjetësia; është e pamundur që ata që ishin gjeni gjatë jetës së tyre të mos jenë shpirtra pas vdekjes së tyre”.

Një shpirt që endet mbi zinë dhe trishtimin, sikur nuk ka lidhje me lotët që dikush po derdh për të, Petro Zheji ka qenë dhe është mbi të gjitha një magjepsje. E konsideronte të denjë të ndërronte jetë në Alpe, në tokën ku ruhet e flitet ende “gjuha e gjuhëve”. Në të vërtetë askush nuk mund të thotë se i ka mbyllur sytë përgjithmonë, duke dëgjuar prej së largu, me veshët e mendjes dhe kujtesës, muzikën e erës në degët e lisave shekullore. Atje besoj do të ngrihet një ditë monumenti i parë i tij me pamjen prej zotërie dhe me flokët përherë të rrahur si nga një stuhi e brendshme e shpirtit.