Komente (0)
Shqipëria londineze ende me rrecka, por së paku me nofkën prej zonje, mirë a keq, ecte. Një vit shtet republikan me kryeministër Themeluesin. Gjashtë muaj mbretëri me princ gjerman. Katër vjet teatër lufte botërore, të gjithë kundër të gjithëve, me një fjalë bjeru t’i biem, ku vendësit më shumë gjendeshin në sallë se në skenë. Më pas, pas rënies së perdes, përsëri republikë, ku dy nga…personazhet e “Listës 1916” (kishin mjaftuar vetëm dy nga katërqind e pesëdhjetë emrat e listës, vetëm dy, o Zot! mbreti i ardhshëm Zog dhe peshkopi i vendit, Noli), për ta bërë lëmsh gjithë vendin. Lufta për pushtet, krijim partish politike, zgjedhje parlamentare, opozitë, atentate të larmishme, nga Bjeshkët e Nemuna te hyrja e Operas së Vjenës, vrasje po aq të bujshme, grusht shteti, thirrje për europianizimin e vendit, secili sipas stilit të vet, mbreti nëpërmjet martesës me një konteshë katolike hungarezo-amerikane, peshkopi i pagrua, me himne dhe vjersha për kryqëzimin e Krishtit dhe përkthime kryeveprash botërore, pa përmendur një rënie violine, që peshkopi s’e harronte kurrë, mu midis ngjarjeve dramatike, çka nga detraktorët e tij zbërthehej si dëshmi e cinizmit të tij, e nga adhurimtarët, si shenjë e një shpirti të epërm, që flatronte lart, mbi shtrëngatat e kohës.
Në mbarim të rrokopujës, në prag të stuhisë së re botërore, skena e zbrazur përkohësisht, nuk jepte veç parandjenja të këqija. E kishin lënë njëri pas tjetrit atë skenë mbreti dhe peshkopi, të mërguar të dy. E kishte lënë personazhi i tretë i “Listës 1916”, F. Konica, shestuesi i pllakës së famshme, mbi mermerin memorial të Shqipërisë, i cili, si të ndëshkohej nga ai mëkat, do të vdiste i pari ndër të tre.
Historia nuk e ka thënë ende fjalën e fundit për këta dramatis personae. Poezia epiko-lirike shqiptare, ajo, që në prag të shuarjes, e kishte ende tagrin e një gjykimi testamentor, me përjashtim të dy rasteve, ka heshtur. Rastet janë të dyja “jashtë listës”. I pari, për Themeluesin, siç e pamë, i dyti për mbretëreshën Geraldinë. Themeluesi në kohën e “listës” ishte shtatëdhjetëvjeçar, Geraldina nuk ishte veçse foshnjë. Bebe motake, siç thuhej dikur për foshnjat që s’kishin mbushur vitin.
Teksti për mbretëreshën, përveçse i një bukurie të rrallë, ishte një ndër më enigmatikët e poezisë shqipe. I pazbërthyer ende prej askujt, teksti niste me fjalët:
Maxhare, leshëra tëndë,
Qysh erdhe në vendin tënë
çka përbënte një pyetje të rëndomtë, fare naive dhe ndoshta të pavend. Ndërkaq, për njohësit, sado të rastësishëm të epiko-lirikës shqiptare, dihej se ishte tepër vështirë që ajo të ishte e rëndomtë, sidomos naive, e aq më pak, e pavend. Ndaj për zhbirimin e enigmës, do të duhej, ndoshta, një ndërhyrje sqaruese.
E QARA E MBRETIT, KËTË HERË PËR NJË GRUA
Në qoftë se do t’i përmbaheshim krahasimit të tre gadishujve jugorë të kontinentit me tre rojat mbrojtës të Europës, Zonjë të madhe, nuk do ta kishim të vështirë që kacafytjen e dy prej gadishujve, atë Ballkanik dhe Apenin, ta merrnim për një grindje të radhës rojash, në orët e mërzisë. Ajo ndodhi kur shekulli XX po i afrohej mesit të vet, më saktë në prill të vitit 1939. Ndërkaq, ajo nuk u quajt asnjëherë një luftë gadishujsh, e aq më pak rojash. Ajo u quajt gjithmonë ndryshe nga ç’kishte qenë në të vërtetë, madje ende sot, kur po shkruheshin këto radhë, si t’i përmbahej një pakti të fshehtë, vazhdonte të emërtohej në mënyra të ndryshme: pushtimi i Shqipërisë prej Italisë, bashkimi i Shqipërisë me Italinë, luftë italogreke, luftë greko-shqiptaro-italiane, luftë italo-jugosllave. Përpara se të përbënte një kureshti gjuhësore, kjo larmi vazhdonte të ishte pjesë e lëmshit ballkanik. Dhe nuk ka qenë e vetmja. Qysh në krye të asaj jave të paharrueshme të prillit, nuk ishte fort e qartë se kush po sulmohej, Shqipëria apo gadishulli. Shqipëria ngulte këmbë se ishte ajo që rrezikohej e pas saj krejt gadishulli. Ky i fundit, nëpërmjet dy kryeqyteteve, Athinës e Beogradit, të cilëve Tirana u qe drejtuar për ndihmë, jo vetëm nuk e ndihmuan, por shpallën se kurrfarë rreziku s’e kërcënonte vendin e shqipeve, pale pastaj Ballkanin. E si të mos mjaftonte kjo, lanë të kuptohet se Shqipëria e lëshonte këtë alarm të rremë për të tërhequr vëmendjen, ndoshta, apo për t’i dhënë rëndësi vetes, madje kishte gjasë që ishte ajo vetë që ngutej t’i vinte zjarrin Ballkanit!
Mbreti Zog I iu përgjigj fqinjëve se ky qëndrim ishte për të zezën e tyre, çka në të vërtetë do të vërtetohej pak kohë më pas, kur, të dy shtetet, pasi të sulmoheshin nga Musolini, do të thyheshin njëri pas tjetrit prej Hitlerit.
Ndonëse ky parashikim, ashtu si zakonisht profecitë e mbretërve të mundur, nuk do të merrej parasysh, vite më pas, atëherë kur krusma e asaj jave do të bëhej pjesë e kujtesës, thënia e mbretit do të përmendej përherë e më shpesh.
Në të vërtetë, java do të ishte e pashembullt për nga dendësia e ankthit. Madje, për shkak të ritmit prej skëterre, ora e Shqipërisë me tiktakun e saj do të ngjante e largët dhe e pakapshme brenda orës së madhe europiane. Ngjarja vazhdonte të dukej e mjegullt: Po sulmohej vendi i shqiptarëve apo gadishulli? Asnjëri prej tyre apo të dy? Kishte apo s’kishte ultimatum, dhe kuptimi i kësaj fjale a ishte i njëjtë për veshin, e sidomos trurin e të dyja palëve? Ultimatum, thirrje e fundit, përpara goditjes, prerjes në besë. Me afat pesëditësh, e hënë tre prill, e martë katër, e mërkurë pesë, e enjte gjashtë, e premte shtatë. Kjo e fundit, përveç që dita më e dyshuar për sulm, binte e Premtja e Zezë, dhe të shumtë ishin ata që nuk besonin se Italia, vendi i parë i krishterimit, do ta kryente këtë sakrilegj. Të tjerë mendonin se pikërisht për këtë mund ta bënte.
Jo më pak mjegullore ishin parashikimet për shtetin mbretëror dhe mbretin. Do të rrëzoheshin të dy, pa dyshim, por s’dihej cili do ta tërhiqte pas vetes tjetrin. Mbreti do ta dorëzonte fronin, apo do “të mbathte opingat”, shprehje e vjetër që përdorej në vend të “daljes në mal”, gjersa të vritej ose të kapej rob, së bashku me mbretëreshën? Ajo ishte njëzetekatërvjeçare, kontesha Geraldine Appony, më e bukura sovrane e Europës, “trëndafili i bardhë i Budapestit”, siç e quanin ata që e përkthenin gabim fjalën “tulipan”. Një mbretëreshë e zënë rob mund të ndizte lehtë fantazitë e kokoroshëve të Romës, me në krye ministrin e Jashtëm, kontin Galeazzo Ciano. Ky i fundit kishte qenë dëshmitar në martesën e saj, një vit më parë, më 27 prill 1938, dhe nuk e fshihte që i kishte mbetur mendja te nusja. Kjo, nga ana e saj, jo vetëm që e ka vënë re, por i ka përmendur tërthorazi në kujtimet, vërtitjet e atij, që jo pa njëfarë shpërfilljeje aristokratike, gati-gati e ka cilësuar si një “birbo latin”. Konti spitullan, i cili për shkak të vdekjes së parakohshme nuk do ta merrte vesh kurrë këtë shpërfillje, ka kujtuar ndoshta sinqerisht dhe jo aq me të keq sa ç’mund të duket sot, se në qoftë se dikujt mund t’i shkonte mendja për një flirt me mbretëreshën shqiptare, ky dikush mund të ishte ai, dhe vetëm ai, ministri i lazdruar italian, por, sidomos, dhëndër i Duçes perandor. Ndërkohë, kjo vegulli flirti zbulonte diçka më të thellë: qysh në ceremoninë e një viti më parë, në ndërgjegjen e Ciano-s, mbretëresha, përtej ngjashmërisë me mjellma e trëndafilë të bardhë, ishte në radhë të parë një mbretëreshë robinjë. Shkurt, pushtimi i Shqipërisë ishte vendosur prej kohësh, çka historia do ta vërtetonte.
Ishte kjo një nga arsyet që mbretëresha njëzetekatërvjeçare, sipas të gjitha gjasave, ka zënë një vend të dyfishtë në vetëdijen dhe pavetëdijen e kontit. Nga kujtimet e tij del se ai është marrë veçanërisht me të, veçanërisht në atë javë të fillimprillit. Së pari ngaqë si ministër i Jashtëm që ishte, i përkiste që të ishte në dijeni të ngatërresave që mund të shkaktonte statusi i saj, si pinjolle e një familjeje të shquar europiano-amerikane me shumë lidhje në Europë. E dyta, dhe kryesorja, mbretëresha jo vetëm mbante në bark princin trashëgimtar, por princi kërthi, sikur të ishte kureshtar, pritej të vinte në botë, pikërisht këtë javë të paharruar. Ashtu si në rastin e së Premtes së Zezë, të shumtë ishin ata që besuan se Italia e Musolinit nuk do të tregohej aq meskine e aspak burrneshë, saqë ta sulmonte Shqipërinë pikërisht në çastet kur mbretëreshën e kishin zënë dhimbjet e lindjes. Dhe prapë si në rastin e përmendur, do të gjendeshin të tjerë që do të besonin se pikërisht për shkak të dhimbjeve të lindjes, sulmi do të bëhej me ngut.
Një riprodhim, orë pas ore i asaj që ndodhte në Pallatin Mbretëror, në kryeqytet, dhe në tërë vendin, do të ndihmonte ndoshta për të krijuar fundajën e ngjarjes.
E hënë, 3 prill. Ka disa ditë që Shqipëria ndodhet nën ultimatum. Nuk flitet veç për këtë, dhe në rrugë ka demonstrata. Në pallatin mbretëror, ethes së kërcënimit, i shtohet një tjetër: mbretëresha pritet nga çasti në çast të lindë. Profesori austriak Veibel ka pohuar se “brenda dy ditësh do të kemi një lindje prej mbretëreshës së shqiptarëve”.
Lajmi, pa dalë mirë prej pallatit, i përndez rrugët, duke ndryshuar aty për aty pasionin e turmave. Nga mllefi kundëritalian kalohet në brohoritje për pritjen e trashëgimtarit. Flamurët mbushin sheshet. Himni kombëtar është në gojën e të gjithëve. Ndjenja e haresë përzihet me atë të sigurisë: Shqipëria do të kishte jo vetëm një mbret që do ta mbronte, por edhe një trashëgimtar…
Një lidhje e habitshme vendoset aty për aty midis mbretëreshës dhe ultimatumit.
Ora 5 pasdite. Koloneli italian De Andrea kërkon takim të ngutshëm me Adjutantin e mbretit. Shqetësimi është i kuptueshëm: ç’ishte kjo rritje e beftë e zjarrmisë së rrugës? Mos kishte lidhje me ndonjë mobilizim? Përgjigjja do të ishte dhe s’do të ishte befasuese: Mbretëresha ishte duke lindur. Sqarimi i mëvonshëm do të ishte disi më bindës: Për herë të parë pas pesëqind vitesh, Shqipërisë po i lindte një trashëgimtar mbretëror. Italianët, si miqtë më të afërt të Shqipërisë, duhet të gëzoheshin po aq. Natyrisht, koloneli im. Mbreti i parë i Shqipërisë, Wilhelm Wied, nuk pati rast (ose ndoshta moshë), të na lindte një trashëgimtar. Siç mund ta dini, kolonel, mbretëresha është martuar përpara një viti, më 27 prill 1938, në shëmbëllim të martesës së Donikë Komnenit me Gjergj Kastriotin, më 27 prill të vitit 1451. Pesëqind vite më parë, gati e pabesueshme, apo jo? Natyrisht, koloneli im.
Ora 6 pasdite. Mbretëresha ndihet e lodhur.
Në pallat ka hyrje e dalje, por nga fytyrat e njerëzve është vështirë të ndash dy llojet e shqetësimeve.
Mbreti është dyfish i lodhur. Ka mbi një javë pa gjumë. Lajme, deklarata dhe telegrame. Telegrame pa fund. Një pjesë vijnë prej Italisë. Mbi të gjithë, telegramet qetësuese të Musolinit, që kërkojnë t’i mbushin mendjen mbretit se as ndër mend nuk i shkon ideja e një sulmi.
Ora 7 e mbrëmjes. Përgatitet thirrja për “kreshnikët”. Kështu ka ca kohë që quhen trupat vullnetare. Ushtarakët e lartë nuk e kanë fort për zemër këtë thirrje. “Kreshnikët” sa ç’mund të ishin të aftë për të kryer ndonjë heroizëm që çdo ushtarak do ta quante të pamundur, po aq mund të prishnin punë me rrëmujën e tyre.
Ora 8 e mbrëmjes. Një raport i fshehtë i kumton mbretit se kryekomandanti i ushtrisë, gjeneral Aranitasi, është tepër i lodhur. Sovrani e lexon për herë të dytë si për të kapur tisin e dyshimit. Por aty për aty thotë me vete “Jo”. Ai, mbreti, gjithashtu ishte i lodhur… e kjo s’do të thoshte asgjë.
Mbarimi i ditës së 4 prillit. Adjutanti kthehet nga ministri i Brendshëm në Pallat.
Sallonet janë plot me njerëz që presin “ngjarjen”. Ajo është e dyfishtë dhe shumica e njerëzve si të tillë e përftojnë: me dy thelbe të ndryshme. Njëri që lidhet me ultimatumin, tjetri me lindjen e mbretëreshës. Ata flasin për ngjarjen e pritshme, madje përmendin fjalën kyçe “afat”, pa u kujtuar se disa kanë parasysh afatin e ultimatumit e të tjerët, atë të lindjes. Natyrisht, ka një palë të tretë për të cilët ngjarja i përmbledh të dyja anët.
E ndër këta, i pari është mbreti.
Sipas kolonelit, ai është shpërfillës dhe i heshtur. “Fol me kolonelin”, i thotë mbreti ministrit të Jashtëm Libohova, me të cilin po ecnin të dy në një sallon. Unë po ngjitem lart.
Ministri i Jashtëm i shtjellon Adjutantit parashikimet e tij për sjelljen e mëtejshme të Musolinit. Ishte i bindur se ai nuk do ta kryente këtë turp, duke sulmuar Shqipërinë e vogël. E donte shumë famën Musolini dhe tiranët e llojit të tij mund të bënin për famën atë që s’ia priste mendja askujt. Dhe ato dy pengesat për të cilat pëshpëritej kudo, e Premtja e Zezë, si ditë e papërshtatshme për sulm, dhe lindja e mbretëreshës, aq më shumë e papërshtatshme, nuk ishin aq të lehta për t’u kapërcyer. Ora 1 pas mesnate, duke u gdhirë 5 prill. Adjutanti ngjitet lart për të parë mbretëreshën. Në shkallë ndeshet me dr. Mokinin, parashikimi i të cilit për lindjen nuk i kapërcen 10 orët.
Trashëgimtari (nëse do të kishte të tillë, pra, nëse do të ishte djalë) ka ende moshën e çuditshme minus 10 orë. E ndonëse ashtu, që nga thellësia e minusit, po bëhet ndërkaq problem.
Kur Adjutanti zbret, mbreti gjithashtu ka zbritur. Adjutanti i kujton padronit të vet se duhet të pushojë gjithsesi. Nesër do të presë ambasadorin amerikan Hugh Grant.
Mbreti përgjigjet se nuk ka gjumë.
Sallonet vazhdojnë të jenë plot në pritje të lindjes së trashëgimtarit
Ora 2 pas mesnate. Kryekomandanti i ushtrisë, gjeneral Aranitasi,
telefonon me ngut për diçka.
Tri orë më pas, në 5 të mëngjesit, mbretëresha sjell në jetë (në luftë, në
ultimatum), një djalë.
Turmat e rralluara nëpër rrugë çuditërisht e marrin vesh lajmin dhe
nisin brohoritjet. Lajmi për një aleancë të befasishme ose një armë të re që
e shtonte fuqinë mbrojtëse të shtetit, nuk do ta ngrinte më shumë moralin
se kjo lindje.
Në orën 8 të mëngjesit, kryeministri i shtetit, bashkë me kryetarin e
parlamentit i bëjnë përgëzimet monarkut.
Në orën 10, gjëmimi i 101 topave përshëndetin lindjen e trashëgimtarit.
Të shumtë janë ata që gjëmimin e topave e marrin për fillim të
luftës.
Ora 11, ministri fuqiplotë i Italisë, Jakomoni, ai që pak kohë më pas do
të shpallej nënmbret i Shqipërisë, paraqet urimet zyrtare italiane.
Ora 11, disa minuta më pas, i njëjti zyrtar i lartë, i dorëzon një zarf
ministrit të Jashtëm shqiptar, Libohovës.
Ora 11, pothuajse në të njëjtën minutë, ministri shqiptar lajmëron
mbretin se porsa ka marrë prej Jakomonit ultimatumin, të tretin të vërtetin,
siç thuhej, në të folmen popullore.
Është ende 5 prill 1939, ditë e mërkurë. Princi trashëgimtar është
vetëm 6 orësh.
Në rrugë, brohoritjet festive kthehen në britma lufte. Qetësimi i përkohshëm
ia lë vendin një nervozizmi të dyfishtë. E lehtësuar prej lindjes, shtërzimet
që mbretëresha gjer në atë kohë dukej sikur i ndante me shtetin,
ia lë këtij të fundit.
Ora 1 e mesditës, mbledhje e ngutshme e qeverisë. Përgjigje për ultimatumin:
Jo!
Ora 2, mbledhje e Parlamentit. E njëjta përgjigje: Jo!
Ora 5 pasdite. Kumtim gjithë ambasadave të huaja. E njëjta orë, ikje
e specialistëve italianë.
Ora 6 pasdite, takim me ambasadorin amerikan Hugh Grant. Sipas
Grant-it mbreti Zog dha të kuptojë se Shqipëria nuk kishte mundësi të
përballej me Italinë, por do të bënte aq sa mundte për t’i treguar botës se
shqiptarët nuk do të vdisnin pa luftuar. Ai e tha qartë se nuk do të nënshkruante
kapitullimin, ashtu siç kishte bërë tri javë më parë presidenti i
Çekosllovakisë.
Sipas Grant-it, gjatë një ore që kishte vazhduar takimi, mbreti
dyzetekatërvjeçar ishte i qetë, përveç çastit kur tha fjalët se italianët po ia
shkaktonin këtë gjëmë pikërisht kur mbretëresha sapo kishte lindur. Gjithmonë
sipas Grantit, fill pas këtyre fjalëve, “mbreti kishte vështruar i
përhumbur nga dritarja dhe sytë i ishin mbushur me lot”.
Është e vetmja dëshmi e këtij lloji për monarkun shqiptar. Ndryshe
nga Filipi II i Spanjës, që siç dihej, kishte derdhur lot për flotën e mbytur,
Zogu I e kishte bërë këtë për mbretëreshën. Një Breht shqiptar do të mund
të bënte pyetjen: Vetëm Zogu I qau?
Sigurisht, përgjigjja do të ishte e gjatë për lotët e atij fillimprilli, dhe
aq më tepër, për lotët e mëvonshëm gjatë viteve të fashizmit, dhe tepër e
gjatë, gati e pafundme, për lotët e komunizmit, atij që ndoshta s’do t’i
vinte kurrë Shqipërisë, po të mos ndodhte ajo që ndodhi atë të Premte të
Zezë.
Ditë e re, ankth i njëjtë. Gjashtë prill, mbledhje e qeverisë në Pallat.
Fqinjët ballkanas, Beogradi e Athina, njëlloj si më parë, aleatë të tërthortë
të Italisë. Franca dhe Britania e Madhe jo të gatshme për ndërhyrje. Ultimatumi
i Musolinit vazhdon të besohet si i pabesueshëm. Madje, fjala
“ultimatum” gjykohet prapë e pasaktë. Quhet ultimatum e ndoshta s’ishte
veç një kërkesë gentile. Në të vërtetë flitet për një pakt të hershëm, të
fshehtë, në bazë të të cilit Italia kishte të drejtë të kalonte, në rast nevoje,
përmes Shqipërisë. Me fjalë të tjera, Italisë i kanë dalë ca punë në Ballkan
(Ca punë, eh, si të thuash ca luftëra…), ndaj i kërkon aleates së saj të
zemrës, të mbajë fjalën (besën e saj të famshme). Por mbreti nuk dëshiron
ta përtërijë paktin (pra, e pret në besë mikeshën), dhe e kjo e kërcënon se
sipas paktit (besës), do të kalojë me forcë… Shkurt, një baladë e njohur…
Kryeministri Kotta e pyet mbretin për shëndetin e mbretëreshës dhe
të princit kërthi. Pastaj vijon: Ne kemi vendosur të luftojmë, por më lejoni
t’ju them, Madhëri, se mbretëresha e sëmurë, me princin foshnjë, nuk
mund të lihen këtu.
Mbreti përgjigjet se mbretëresha, sëmurë ose shëndoshë, do të ketë të
njëjtin fat si populli i vet.
Kryeministri Kotta nuk e ka vështirë ta kundërshtojë. Mbretëresha
është nderi i mbarë kombit dhe në qoftë se ajo, bashkë me foshnjën princ,
mos qoftë e thënë, të mbeten në duar të armikut, kjo do të ishte një njollë
morale e pashlyeshme për gjithë kombin.
Shqetësimi për mbretëreshën zotëron për ca çaste mbi gjithçka.
Mbretëresha robinjë. Bashkë me foshnjën princ. Bota është plot histori
rrëmbimi, sidomos epet shqiptaro-sllave. Secila nga të dyja palët si xanxë
kryesore ka rrëmbimin e princeshave të palës tjetër. E si të mos mjaftonin
këto, tani po futej në valle (në ep) një palë e tretë: italianët. Ka gjasë që
gjatë ceremonisë së martesës së tij, mbreti të ketë pikasur vështrimin lakmitar
të kontit-kumbar Ciano. E po të ketë ndodhur kjo, mendimi për ta
ndëshkuar ka qenë jo larg. Ishin ca njerëz që kushedi pse, ashtu vetvetishëm,
ngjanin të lehtë për t’u vrarë… Sipas zbulimit të fshehtë, ky pusht ëndërrokësh,
të bëhej një ditë “princ” i Shqipërisë. S’ishte e rastit, Musolini
dhe konti, vjehrri dhe dhëndri, nuk i ndaheshin… S’ishte e rastit që të dy
bashkë, dhëndër dhe vjehrr, t’ia zhvatnin, u lëshuan.
Njëri mbretërinë dhe tjetri gruan…
Mendueshëm mbreti dëgjon kryeministrin, po pa vendosmërinë e mëparshme.
Në fund të fundit, le ta vendosnin Parlamenti dhe qeveria.
Ora 2 pasdite, një befasim i ri. Tjetër ultimatum, këtë herë me afat të
shkurtër: pesë orë.
Në të njëjtën kohë, rreth 300 avionë të luftës fluturojnë mbi qiellin
shqiptar. Traktet që lëshojnë janë kërcënuese.
Dhëndër dhe vjehërr. Sado i zymtë që mund të ishte mallkimi i mbretit,
nëse një të tillë ka pasur, ai s’do të ish aq makabër, sa ajo që do të ndodhte
vërtet me të dy, pak kohë më pas, kur dhëndri do të vritej prej vjehrrit,
dhe ky do të varej për këmbësh.
E njëjta e enjte. Ora 7 e mbrëmjes. Mbërrin një tjetër telegram i Musolinit.
Krejtësisht çoroditës dhe paqësor. Pikë. Me premtimin se asgjë e
keqe nuk do t’i ndodhë Shqipërisë. Pikë.
E enjte, ora 12, mesnatë. Mbreti hyn në Parlament, ku do të vendoset
për mbretëreshën.
E premte e zezë, 7 prill, ag. Merret vendimi për largimin e mbretëreshës.
Ora 4 e mëngjesit. Mbretëresha, sipas një dëshmie të mjegullt, disi
romantike, pasi merr një grusht dheu prej kopshtit në një shami, dhe
djalin dyditësh në prehër, e lë pallatin dhe niset drejt Jugut, për të kapërcyer
po atë mëngjes kufirin me Greqinë.
Pallati mbretëror, që gjatë gjithë javës së fundit kishte përjetuar
gjallërinë më të pazakonshme të tij, po qetësohej më në fund. Shuheshin
njëri pas tjetrit shandanët, fikeshin zërat, bashkë me kërcitjen e dyerve dhe
heshtja e një lloji tepër të veçantë, ajo që dy mijë e pesëqind vite më parë, ishte
cilësuar prej një tragjediani grek si heshtja mbretëreshëmunguese, po zotëronte
gjithkund.
Makinat e mbretëreshës dhe të rojave duhej të ndodheshin ende në Shqipërinë
Jugore, kur një avion i vetmuar sipër detit Adriatik, po i afrohej
qiellit shqiptar.
Ishte ora 6 e mëngjesit dhe në avion përveç pilotit, nuk gjendej askush
tjetër. Ndërkaq, s’ishte kjo që e bënte avionin të veçantë, por tjetër gjë. Avionin
e pilotonte konti Galeazzo Ciano. Ishte pa dyshim befasues, për të mos
thënë enigmatik, ky pilotim i vetmuar i ministrit dhëndër. I tillë ishte gjykuar
më pas, i pashpjegueshëm, trillan, i pamend. Është lidhur ndonjëherë me dytri
faqet që mungonin në ditarin e tij, me ëndrrën për t’u bërë princ i Shqipërisë,
me diçka tjetër ndoshta më të mjegullt.
Ka gjasë të ketë qenë një çështje dehjeje nga hapësira e kaltërt, qiell e det
përzier, dhe anijet e zeza të luftës, që u afroheshin brigjeve. Dhe malet e
Shqipërisë me mjegull që po hynin në perandorinë romake të rikrijuar. Ka
qenë, pra, një përndezje e tillë, që e ka shtyrë të fluturonte më tej, drejt qiellit
shqiptar në vend që të kthehej pas. Ka fluturuar, pra, sipër pllajave, në brinjët
e të cilave, mbretëresha e shqiptarëve, siç ishte në dijeni nga shërbimi i fshehtë,
ikte me ngut. Për të mos rënë kurrsesi robinjë, sipas shqetësimit shqiptar.
Si lauresha që i ikte skifterit, siç do t’i pëlqente përfytyrimit të atij vetë.
Mbretëresha lehonë do ta bënte rrugën drejt Greqisë në gjendje gjysmë të
pavetëdijshme.
Ajo çka ndodhte rrotull saj, stresi, copërat e ankthit, ndjesia e turbullt e
fajit, do t’i jepnin këtij rrugëtimi shijen e një ëndrre të keqe.
Ishte kjo gjendje e dyzuar që krijoi ndoshta tërheqjen e ndërsjelltë midis
lehonës dhe liriko-epikës shqiptare. Brilanti, që kjo e fundit ia hodhi gati si
rastësisht, në ikje e sipër mbretëreshës, ishte sa i rrallë, aq edhe misterioz.
Misteri nis qysh në dy vargjet e para:
Maxhare, leshëra tëndë
Qysh erdhe në vendin tënë.
Mbretëreshës (hungarezkës) që po ikën, nuk i bëhet një pyetje për ikjen,
por për të kundërtën: ardhjen.
Balada për ikjen do të ishte një shtysë e besueshme, aq më tepër që s’ishte
fjala për një ikje gruaje, qoftë edhe mbretëreshë, por për një fillim katastrofe,
rënie mbreti e mbretërie bashkë.
Mirëpo poezia, krejt si në kalendarin e ëndrrës së keqe, ku fundi bëhet
fillim e fillimi fund, kryen zhvendosjen dhe përmbys gjithçka.
Ka gjasë që joshja e ndërsjellë, e pashpjegueshme midis mbretëreshës
Geraldinë dhe shqiptarëve, të ketë pasur për zanafillë pikërisht dhembshurinë
ndaj femrës lehonë. Për të zbritur më thellë në kohë, ka pasur shenja që
shqiptarët, të lodhur nga ashpërsia, prej kohësh kanë kërkuar një zbutje në
jetën e tyre.
Nga dy hamendësimet e mundshme, njërit, sipas të cilit, për shqiptarët e
rreptë Geraldina ishte mbretëresha më e gabuar, dhe tjetrit, se pikërisht
“trëndafili i bardhë” europianoqendror kishte gjetur te këta shkretanë popullin
e duhur, ishte ky i dyti që, për një habi të madhe, do të vërtetohej. Stinë
pas stine e vit pas viti, me kurorë ose pa kurorë, shqiptarët do ta donin heshturazi,
me mallëngjim, dhe natyrisht paarsyeshëm, siç janë shpesh dashuritë
e vërteta. Do të ishin të butë me të kur erdhi e aq më tepër kur iku, do të ishin
ashtu, gjatë mungesës së saj, e sidomos gjatë kohës së komunizmit, atëherë
kur për të urryer një mbretëreshë ishte aq lehtë, e për ta dashur, aq vështirë.
Dhe nëse shprehja për ta dashur do të ngjante e tepruar, në vend të saj mund
të përdoreshin fjalët: për të mos e përfolur. E të mos flisje keq për një mbretëreshë,
ishte një gjë e rrallë në krejt perandorinë komuniste, por sidomos në Shqipëri.
Përbaltej, urrehej, mallkohej mbreti për gjithçka, vetëm ajo nuk u prek.
Një pakt i heshtur e kundërthënës vazhdonte ta mbronte. Një pakt jo fort i
zakonshëm për botën. Në rastet kur mbretit i krijoheshin probleme me
vendin e vet, jo vetëm që mbretëresha nuk përjashtohej nga fajet, por ndodhte
që pikërisht mbi të të binte pesha kryesore. E sidomos kur ishte e huaj.
(Njiheshin gjithkund pëshpërimat: ky i yni s’ishte aq i keq, por ishte ajo,
shtriga, ajo austriakja, grekojka, hungarezka që e kishte marrë më qafë.)
Për një befasi të madhe, në Shqipëri kishte ndodhur e kundërta. Ashtu si
popujt që ndiheshin fajtorë e që rrekeshin t’i linin së ardhmes ca dëshmi të
fisme, ndoshta edhe shqiptarët, në gjendje të pavetëdijshme, po linin ca shenja
që mund t’i ndihnin në orën e gjykimit, përpara botës, por më shumë
përpara ndërgjegjes së vet. Kështu kishte ndodhur me mbrojtjen e hebrenjve
gjatë luftës, me harmoninë midis besimeve, me ndjesinë e joshjes, gati-gati
dashurisë për Amerikën. Geraldina bënte pjesë në këtë përbetim mjegullor.
Për të njëjtat arsye ndoshta? Për të tjera, që s’u sqaruan kurrë, e që ndoshta
kishin lidhje me gërshetimin: grua e bukur, mbretëreshë dhe lehonë?
Ka gjasë që kjo të mbetet, siç u tha, në mjegull e, në fund të fundit, pa ndonjë
rëndësi.
E rëndësishme ishte që ajo e ndjeu dhe iu përgjigj atij që ende e quante
popullin e vet. Në moshën tetëdhjeteshtatëvjeçare, pas 63 vjet mërgimi dhe 31
vjet vejanie, u ngrit, me mallëngjim natyrisht, dhe po aq paarsyeshëm në dukje,
për të ardhur në vendin më të shpërfillur të Europës, atë që shqiptarët ende po
nguteshin ta braktisnin, që ngjante si më i panevojshmi për të, prej të cilit
kishte ikur si në një rrugëtim ferri, në gjendje gjysmë të ëndërrt. E gjendur në
Shqipëri, gjëja e parë që mund të ketë kuptuar ka qenë mos-humbja e kurorës.
Natyrshëm e thirrën “mbretëreshë” dhe po aq natyrshëm, si e tillë, ajo u soll,
ndonëse kurora s’i duhej më. Kishte ardhur thjesht për të vdekur, në tokën që,
duke mos qenë e saj, i ishte bërë mëmëdhe.
Ardhja e saj ndodhi në pranverë të vitit 2002. Në fillimvjeshtën e po atij
viti, i mbylli sytë, me dëshirën e fundit që një ditë t’ia sillnin përbri trupin e
burrit të saj mbret.
Siç ndodh në kësi rastesh, po të donim që me një frazë të vetme të jepnim
diçka përgjithësuese për këtë të fundit, mbretin Zog, diçka përtej gjykimeve
pro e kundër të historisë, për ato që kishte mundur të bënte a për të tjerat që s’i
kishte bërë dot, mund të thoshim se, së paku, i kishte dhënë Shqipërisë një
histori dashurie.
Pjesë nga kapitulli “Një brilant për mbretëreshën”,
përfshirë në ribotimin e librit “Mosmarrëveshja” të I. Kadare
Në mbarim të rrokopujës, në prag të stuhisë së re botërore, skena e zbrazur përkohësisht, nuk jepte veç parandjenja të këqija. E kishin lënë njëri pas tjetrit atë skenë mbreti dhe peshkopi, të mërguar të dy. E kishte lënë personazhi i tretë i “Listës 1916”, F. Konica, shestuesi i pllakës së famshme, mbi mermerin memorial të Shqipërisë, i cili, si të ndëshkohej nga ai mëkat, do të vdiste i pari ndër të tre.
Historia nuk e ka thënë ende fjalën e fundit për këta dramatis personae. Poezia epiko-lirike shqiptare, ajo, që në prag të shuarjes, e kishte ende tagrin e një gjykimi testamentor, me përjashtim të dy rasteve, ka heshtur. Rastet janë të dyja “jashtë listës”. I pari, për Themeluesin, siç e pamë, i dyti për mbretëreshën Geraldinë. Themeluesi në kohën e “listës” ishte shtatëdhjetëvjeçar, Geraldina nuk ishte veçse foshnjë. Bebe motake, siç thuhej dikur për foshnjat që s’kishin mbushur vitin.
Teksti për mbretëreshën, përveçse i një bukurie të rrallë, ishte një ndër më enigmatikët e poezisë shqipe. I pazbërthyer ende prej askujt, teksti niste me fjalët:
Maxhare, leshëra tëndë,
Qysh erdhe në vendin tënë
çka përbënte një pyetje të rëndomtë, fare naive dhe ndoshta të pavend. Ndërkaq, për njohësit, sado të rastësishëm të epiko-lirikës shqiptare, dihej se ishte tepër vështirë që ajo të ishte e rëndomtë, sidomos naive, e aq më pak, e pavend. Ndaj për zhbirimin e enigmës, do të duhej, ndoshta, një ndërhyrje sqaruese.
E QARA E MBRETIT, KËTË HERË PËR NJË GRUA
Në qoftë se do t’i përmbaheshim krahasimit të tre gadishujve jugorë të kontinentit me tre rojat mbrojtës të Europës, Zonjë të madhe, nuk do ta kishim të vështirë që kacafytjen e dy prej gadishujve, atë Ballkanik dhe Apenin, ta merrnim për një grindje të radhës rojash, në orët e mërzisë. Ajo ndodhi kur shekulli XX po i afrohej mesit të vet, më saktë në prill të vitit 1939. Ndërkaq, ajo nuk u quajt asnjëherë një luftë gadishujsh, e aq më pak rojash. Ajo u quajt gjithmonë ndryshe nga ç’kishte qenë në të vërtetë, madje ende sot, kur po shkruheshin këto radhë, si t’i përmbahej një pakti të fshehtë, vazhdonte të emërtohej në mënyra të ndryshme: pushtimi i Shqipërisë prej Italisë, bashkimi i Shqipërisë me Italinë, luftë italogreke, luftë greko-shqiptaro-italiane, luftë italo-jugosllave. Përpara se të përbënte një kureshti gjuhësore, kjo larmi vazhdonte të ishte pjesë e lëmshit ballkanik. Dhe nuk ka qenë e vetmja. Qysh në krye të asaj jave të paharrueshme të prillit, nuk ishte fort e qartë se kush po sulmohej, Shqipëria apo gadishulli. Shqipëria ngulte këmbë se ishte ajo që rrezikohej e pas saj krejt gadishulli. Ky i fundit, nëpërmjet dy kryeqyteteve, Athinës e Beogradit, të cilëve Tirana u qe drejtuar për ndihmë, jo vetëm nuk e ndihmuan, por shpallën se kurrfarë rreziku s’e kërcënonte vendin e shqipeve, pale pastaj Ballkanin. E si të mos mjaftonte kjo, lanë të kuptohet se Shqipëria e lëshonte këtë alarm të rremë për të tërhequr vëmendjen, ndoshta, apo për t’i dhënë rëndësi vetes, madje kishte gjasë që ishte ajo vetë që ngutej t’i vinte zjarrin Ballkanit!
Mbreti Zog I iu përgjigj fqinjëve se ky qëndrim ishte për të zezën e tyre, çka në të vërtetë do të vërtetohej pak kohë më pas, kur, të dy shtetet, pasi të sulmoheshin nga Musolini, do të thyheshin njëri pas tjetrit prej Hitlerit.
Ndonëse ky parashikim, ashtu si zakonisht profecitë e mbretërve të mundur, nuk do të merrej parasysh, vite më pas, atëherë kur krusma e asaj jave do të bëhej pjesë e kujtesës, thënia e mbretit do të përmendej përherë e më shpesh.
Në të vërtetë, java do të ishte e pashembullt për nga dendësia e ankthit. Madje, për shkak të ritmit prej skëterre, ora e Shqipërisë me tiktakun e saj do të ngjante e largët dhe e pakapshme brenda orës së madhe europiane. Ngjarja vazhdonte të dukej e mjegullt: Po sulmohej vendi i shqiptarëve apo gadishulli? Asnjëri prej tyre apo të dy? Kishte apo s’kishte ultimatum, dhe kuptimi i kësaj fjale a ishte i njëjtë për veshin, e sidomos trurin e të dyja palëve? Ultimatum, thirrje e fundit, përpara goditjes, prerjes në besë. Me afat pesëditësh, e hënë tre prill, e martë katër, e mërkurë pesë, e enjte gjashtë, e premte shtatë. Kjo e fundit, përveç që dita më e dyshuar për sulm, binte e Premtja e Zezë, dhe të shumtë ishin ata që nuk besonin se Italia, vendi i parë i krishterimit, do ta kryente këtë sakrilegj. Të tjerë mendonin se pikërisht për këtë mund ta bënte.
Jo më pak mjegullore ishin parashikimet për shtetin mbretëror dhe mbretin. Do të rrëzoheshin të dy, pa dyshim, por s’dihej cili do ta tërhiqte pas vetes tjetrin. Mbreti do ta dorëzonte fronin, apo do “të mbathte opingat”, shprehje e vjetër që përdorej në vend të “daljes në mal”, gjersa të vritej ose të kapej rob, së bashku me mbretëreshën? Ajo ishte njëzetekatërvjeçare, kontesha Geraldine Appony, më e bukura sovrane e Europës, “trëndafili i bardhë i Budapestit”, siç e quanin ata që e përkthenin gabim fjalën “tulipan”. Një mbretëreshë e zënë rob mund të ndizte lehtë fantazitë e kokoroshëve të Romës, me në krye ministrin e Jashtëm, kontin Galeazzo Ciano. Ky i fundit kishte qenë dëshmitar në martesën e saj, një vit më parë, më 27 prill 1938, dhe nuk e fshihte që i kishte mbetur mendja te nusja. Kjo, nga ana e saj, jo vetëm që e ka vënë re, por i ka përmendur tërthorazi në kujtimet, vërtitjet e atij, që jo pa njëfarë shpërfilljeje aristokratike, gati-gati e ka cilësuar si një “birbo latin”. Konti spitullan, i cili për shkak të vdekjes së parakohshme nuk do ta merrte vesh kurrë këtë shpërfillje, ka kujtuar ndoshta sinqerisht dhe jo aq me të keq sa ç’mund të duket sot, se në qoftë se dikujt mund t’i shkonte mendja për një flirt me mbretëreshën shqiptare, ky dikush mund të ishte ai, dhe vetëm ai, ministri i lazdruar italian, por, sidomos, dhëndër i Duçes perandor. Ndërkohë, kjo vegulli flirti zbulonte diçka më të thellë: qysh në ceremoninë e një viti më parë, në ndërgjegjen e Ciano-s, mbretëresha, përtej ngjashmërisë me mjellma e trëndafilë të bardhë, ishte në radhë të parë një mbretëreshë robinjë. Shkurt, pushtimi i Shqipërisë ishte vendosur prej kohësh, çka historia do ta vërtetonte.
Ishte kjo një nga arsyet që mbretëresha njëzetekatërvjeçare, sipas të gjitha gjasave, ka zënë një vend të dyfishtë në vetëdijen dhe pavetëdijen e kontit. Nga kujtimet e tij del se ai është marrë veçanërisht me të, veçanërisht në atë javë të fillimprillit. Së pari ngaqë si ministër i Jashtëm që ishte, i përkiste që të ishte në dijeni të ngatërresave që mund të shkaktonte statusi i saj, si pinjolle e një familjeje të shquar europiano-amerikane me shumë lidhje në Europë. E dyta, dhe kryesorja, mbretëresha jo vetëm mbante në bark princin trashëgimtar, por princi kërthi, sikur të ishte kureshtar, pritej të vinte në botë, pikërisht këtë javë të paharruar. Ashtu si në rastin e së Premtes së Zezë, të shumtë ishin ata që besuan se Italia e Musolinit nuk do të tregohej aq meskine e aspak burrneshë, saqë ta sulmonte Shqipërinë pikërisht në çastet kur mbretëreshën e kishin zënë dhimbjet e lindjes. Dhe prapë si në rastin e përmendur, do të gjendeshin të tjerë që do të besonin se pikërisht për shkak të dhimbjeve të lindjes, sulmi do të bëhej me ngut.
Një riprodhim, orë pas ore i asaj që ndodhte në Pallatin Mbretëror, në kryeqytet, dhe në tërë vendin, do të ndihmonte ndoshta për të krijuar fundajën e ngjarjes.
E hënë, 3 prill. Ka disa ditë që Shqipëria ndodhet nën ultimatum. Nuk flitet veç për këtë, dhe në rrugë ka demonstrata. Në pallatin mbretëror, ethes së kërcënimit, i shtohet një tjetër: mbretëresha pritet nga çasti në çast të lindë. Profesori austriak Veibel ka pohuar se “brenda dy ditësh do të kemi një lindje prej mbretëreshës së shqiptarëve”.
Lajmi, pa dalë mirë prej pallatit, i përndez rrugët, duke ndryshuar aty për aty pasionin e turmave. Nga mllefi kundëritalian kalohet në brohoritje për pritjen e trashëgimtarit. Flamurët mbushin sheshet. Himni kombëtar është në gojën e të gjithëve. Ndjenja e haresë përzihet me atë të sigurisë: Shqipëria do të kishte jo vetëm një mbret që do ta mbronte, por edhe një trashëgimtar…
Një lidhje e habitshme vendoset aty për aty midis mbretëreshës dhe ultimatumit.
Ora 5 pasdite. Koloneli italian De Andrea kërkon takim të ngutshëm me Adjutantin e mbretit. Shqetësimi është i kuptueshëm: ç’ishte kjo rritje e beftë e zjarrmisë së rrugës? Mos kishte lidhje me ndonjë mobilizim? Përgjigjja do të ishte dhe s’do të ishte befasuese: Mbretëresha ishte duke lindur. Sqarimi i mëvonshëm do të ishte disi më bindës: Për herë të parë pas pesëqind vitesh, Shqipërisë po i lindte një trashëgimtar mbretëror. Italianët, si miqtë më të afërt të Shqipërisë, duhet të gëzoheshin po aq. Natyrisht, koloneli im. Mbreti i parë i Shqipërisë, Wilhelm Wied, nuk pati rast (ose ndoshta moshë), të na lindte një trashëgimtar. Siç mund ta dini, kolonel, mbretëresha është martuar përpara një viti, më 27 prill 1938, në shëmbëllim të martesës së Donikë Komnenit me Gjergj Kastriotin, më 27 prill të vitit 1451. Pesëqind vite më parë, gati e pabesueshme, apo jo? Natyrisht, koloneli im.
Ora 6 pasdite. Mbretëresha ndihet e lodhur.
Në pallat ka hyrje e dalje, por nga fytyrat e njerëzve është vështirë të ndash dy llojet e shqetësimeve.
Mbreti është dyfish i lodhur. Ka mbi një javë pa gjumë. Lajme, deklarata dhe telegrame. Telegrame pa fund. Një pjesë vijnë prej Italisë. Mbi të gjithë, telegramet qetësuese të Musolinit, që kërkojnë t’i mbushin mendjen mbretit se as ndër mend nuk i shkon ideja e një sulmi.
Ora 7 e mbrëmjes. Përgatitet thirrja për “kreshnikët”. Kështu ka ca kohë që quhen trupat vullnetare. Ushtarakët e lartë nuk e kanë fort për zemër këtë thirrje. “Kreshnikët” sa ç’mund të ishin të aftë për të kryer ndonjë heroizëm që çdo ushtarak do ta quante të pamundur, po aq mund të prishnin punë me rrëmujën e tyre.
Ora 8 e mbrëmjes. Një raport i fshehtë i kumton mbretit se kryekomandanti i ushtrisë, gjeneral Aranitasi, është tepër i lodhur. Sovrani e lexon për herë të dytë si për të kapur tisin e dyshimit. Por aty për aty thotë me vete “Jo”. Ai, mbreti, gjithashtu ishte i lodhur… e kjo s’do të thoshte asgjë.
Mbarimi i ditës së 4 prillit. Adjutanti kthehet nga ministri i Brendshëm në Pallat.
Sallonet janë plot me njerëz që presin “ngjarjen”. Ajo është e dyfishtë dhe shumica e njerëzve si të tillë e përftojnë: me dy thelbe të ndryshme. Njëri që lidhet me ultimatumin, tjetri me lindjen e mbretëreshës. Ata flasin për ngjarjen e pritshme, madje përmendin fjalën kyçe “afat”, pa u kujtuar se disa kanë parasysh afatin e ultimatumit e të tjerët, atë të lindjes. Natyrisht, ka një palë të tretë për të cilët ngjarja i përmbledh të dyja anët.
E ndër këta, i pari është mbreti.
Sipas kolonelit, ai është shpërfillës dhe i heshtur. “Fol me kolonelin”, i thotë mbreti ministrit të Jashtëm Libohova, me të cilin po ecnin të dy në një sallon. Unë po ngjitem lart.
Ministri i Jashtëm i shtjellon Adjutantit parashikimet e tij për sjelljen e mëtejshme të Musolinit. Ishte i bindur se ai nuk do ta kryente këtë turp, duke sulmuar Shqipërinë e vogël. E donte shumë famën Musolini dhe tiranët e llojit të tij mund të bënin për famën atë që s’ia priste mendja askujt. Dhe ato dy pengesat për të cilat pëshpëritej kudo, e Premtja e Zezë, si ditë e papërshtatshme për sulm, dhe lindja e mbretëreshës, aq më shumë e papërshtatshme, nuk ishin aq të lehta për t’u kapërcyer. Ora 1 pas mesnate, duke u gdhirë 5 prill. Adjutanti ngjitet lart për të parë mbretëreshën. Në shkallë ndeshet me dr. Mokinin, parashikimi i të cilit për lindjen nuk i kapërcen 10 orët.
Trashëgimtari (nëse do të kishte të tillë, pra, nëse do të ishte djalë) ka ende moshën e çuditshme minus 10 orë. E ndonëse ashtu, që nga thellësia e minusit, po bëhet ndërkaq problem.
Kur Adjutanti zbret, mbreti gjithashtu ka zbritur. Adjutanti i kujton padronit të vet se duhet të pushojë gjithsesi. Nesër do të presë ambasadorin amerikan Hugh Grant.
Mbreti përgjigjet se nuk ka gjumë.
Sallonet vazhdojnë të jenë plot në pritje të lindjes së trashëgimtarit
Ora 2 pas mesnate. Kryekomandanti i ushtrisë, gjeneral Aranitasi,
telefonon me ngut për diçka.
Tri orë më pas, në 5 të mëngjesit, mbretëresha sjell në jetë (në luftë, në
ultimatum), një djalë.
Turmat e rralluara nëpër rrugë çuditërisht e marrin vesh lajmin dhe
nisin brohoritjet. Lajmi për një aleancë të befasishme ose një armë të re që
e shtonte fuqinë mbrojtëse të shtetit, nuk do ta ngrinte më shumë moralin
se kjo lindje.
Në orën 8 të mëngjesit, kryeministri i shtetit, bashkë me kryetarin e
parlamentit i bëjnë përgëzimet monarkut.
Në orën 10, gjëmimi i 101 topave përshëndetin lindjen e trashëgimtarit.
Të shumtë janë ata që gjëmimin e topave e marrin për fillim të
luftës.
Ora 11, ministri fuqiplotë i Italisë, Jakomoni, ai që pak kohë më pas do
të shpallej nënmbret i Shqipërisë, paraqet urimet zyrtare italiane.
Ora 11, disa minuta më pas, i njëjti zyrtar i lartë, i dorëzon një zarf
ministrit të Jashtëm shqiptar, Libohovës.
Ora 11, pothuajse në të njëjtën minutë, ministri shqiptar lajmëron
mbretin se porsa ka marrë prej Jakomonit ultimatumin, të tretin të vërtetin,
siç thuhej, në të folmen popullore.
Është ende 5 prill 1939, ditë e mërkurë. Princi trashëgimtar është
vetëm 6 orësh.
Në rrugë, brohoritjet festive kthehen në britma lufte. Qetësimi i përkohshëm
ia lë vendin një nervozizmi të dyfishtë. E lehtësuar prej lindjes, shtërzimet
që mbretëresha gjer në atë kohë dukej sikur i ndante me shtetin,
ia lë këtij të fundit.
Ora 1 e mesditës, mbledhje e ngutshme e qeverisë. Përgjigje për ultimatumin:
Jo!
Ora 2, mbledhje e Parlamentit. E njëjta përgjigje: Jo!
Ora 5 pasdite. Kumtim gjithë ambasadave të huaja. E njëjta orë, ikje
e specialistëve italianë.
Ora 6 pasdite, takim me ambasadorin amerikan Hugh Grant. Sipas
Grant-it mbreti Zog dha të kuptojë se Shqipëria nuk kishte mundësi të
përballej me Italinë, por do të bënte aq sa mundte për t’i treguar botës se
shqiptarët nuk do të vdisnin pa luftuar. Ai e tha qartë se nuk do të nënshkruante
kapitullimin, ashtu siç kishte bërë tri javë më parë presidenti i
Çekosllovakisë.
Sipas Grant-it, gjatë një ore që kishte vazhduar takimi, mbreti
dyzetekatërvjeçar ishte i qetë, përveç çastit kur tha fjalët se italianët po ia
shkaktonin këtë gjëmë pikërisht kur mbretëresha sapo kishte lindur. Gjithmonë
sipas Grantit, fill pas këtyre fjalëve, “mbreti kishte vështruar i
përhumbur nga dritarja dhe sytë i ishin mbushur me lot”.
Është e vetmja dëshmi e këtij lloji për monarkun shqiptar. Ndryshe
nga Filipi II i Spanjës, që siç dihej, kishte derdhur lot për flotën e mbytur,
Zogu I e kishte bërë këtë për mbretëreshën. Një Breht shqiptar do të mund
të bënte pyetjen: Vetëm Zogu I qau?
Sigurisht, përgjigjja do të ishte e gjatë për lotët e atij fillimprilli, dhe
aq më tepër, për lotët e mëvonshëm gjatë viteve të fashizmit, dhe tepër e
gjatë, gati e pafundme, për lotët e komunizmit, atij që ndoshta s’do t’i
vinte kurrë Shqipërisë, po të mos ndodhte ajo që ndodhi atë të Premte të
Zezë.
Ditë e re, ankth i njëjtë. Gjashtë prill, mbledhje e qeverisë në Pallat.
Fqinjët ballkanas, Beogradi e Athina, njëlloj si më parë, aleatë të tërthortë
të Italisë. Franca dhe Britania e Madhe jo të gatshme për ndërhyrje. Ultimatumi
i Musolinit vazhdon të besohet si i pabesueshëm. Madje, fjala
“ultimatum” gjykohet prapë e pasaktë. Quhet ultimatum e ndoshta s’ishte
veç një kërkesë gentile. Në të vërtetë flitet për një pakt të hershëm, të
fshehtë, në bazë të të cilit Italia kishte të drejtë të kalonte, në rast nevoje,
përmes Shqipërisë. Me fjalë të tjera, Italisë i kanë dalë ca punë në Ballkan
(Ca punë, eh, si të thuash ca luftëra…), ndaj i kërkon aleates së saj të
zemrës, të mbajë fjalën (besën e saj të famshme). Por mbreti nuk dëshiron
ta përtërijë paktin (pra, e pret në besë mikeshën), dhe e kjo e kërcënon se
sipas paktit (besës), do të kalojë me forcë… Shkurt, një baladë e njohur…
Kryeministri Kotta e pyet mbretin për shëndetin e mbretëreshës dhe
të princit kërthi. Pastaj vijon: Ne kemi vendosur të luftojmë, por më lejoni
t’ju them, Madhëri, se mbretëresha e sëmurë, me princin foshnjë, nuk
mund të lihen këtu.
Mbreti përgjigjet se mbretëresha, sëmurë ose shëndoshë, do të ketë të
njëjtin fat si populli i vet.
Kryeministri Kotta nuk e ka vështirë ta kundërshtojë. Mbretëresha
është nderi i mbarë kombit dhe në qoftë se ajo, bashkë me foshnjën princ,
mos qoftë e thënë, të mbeten në duar të armikut, kjo do të ishte një njollë
morale e pashlyeshme për gjithë kombin.
Shqetësimi për mbretëreshën zotëron për ca çaste mbi gjithçka.
Mbretëresha robinjë. Bashkë me foshnjën princ. Bota është plot histori
rrëmbimi, sidomos epet shqiptaro-sllave. Secila nga të dyja palët si xanxë
kryesore ka rrëmbimin e princeshave të palës tjetër. E si të mos mjaftonin
këto, tani po futej në valle (në ep) një palë e tretë: italianët. Ka gjasë që
gjatë ceremonisë së martesës së tij, mbreti të ketë pikasur vështrimin lakmitar
të kontit-kumbar Ciano. E po të ketë ndodhur kjo, mendimi për ta
ndëshkuar ka qenë jo larg. Ishin ca njerëz që kushedi pse, ashtu vetvetishëm,
ngjanin të lehtë për t’u vrarë… Sipas zbulimit të fshehtë, ky pusht ëndërrokësh,
të bëhej një ditë “princ” i Shqipërisë. S’ishte e rastit, Musolini
dhe konti, vjehrri dhe dhëndri, nuk i ndaheshin… S’ishte e rastit që të dy
bashkë, dhëndër dhe vjehrr, t’ia zhvatnin, u lëshuan.
Njëri mbretërinë dhe tjetri gruan…
Mendueshëm mbreti dëgjon kryeministrin, po pa vendosmërinë e mëparshme.
Në fund të fundit, le ta vendosnin Parlamenti dhe qeveria.
Ora 2 pasdite, një befasim i ri. Tjetër ultimatum, këtë herë me afat të
shkurtër: pesë orë.
Në të njëjtën kohë, rreth 300 avionë të luftës fluturojnë mbi qiellin
shqiptar. Traktet që lëshojnë janë kërcënuese.
Dhëndër dhe vjehërr. Sado i zymtë që mund të ishte mallkimi i mbretit,
nëse një të tillë ka pasur, ai s’do të ish aq makabër, sa ajo që do të ndodhte
vërtet me të dy, pak kohë më pas, kur dhëndri do të vritej prej vjehrrit,
dhe ky do të varej për këmbësh.
E njëjta e enjte. Ora 7 e mbrëmjes. Mbërrin një tjetër telegram i Musolinit.
Krejtësisht çoroditës dhe paqësor. Pikë. Me premtimin se asgjë e
keqe nuk do t’i ndodhë Shqipërisë. Pikë.
E enjte, ora 12, mesnatë. Mbreti hyn në Parlament, ku do të vendoset
për mbretëreshën.
E premte e zezë, 7 prill, ag. Merret vendimi për largimin e mbretëreshës.
Ora 4 e mëngjesit. Mbretëresha, sipas një dëshmie të mjegullt, disi
romantike, pasi merr një grusht dheu prej kopshtit në një shami, dhe
djalin dyditësh në prehër, e lë pallatin dhe niset drejt Jugut, për të kapërcyer
po atë mëngjes kufirin me Greqinë.
Pallati mbretëror, që gjatë gjithë javës së fundit kishte përjetuar
gjallërinë më të pazakonshme të tij, po qetësohej më në fund. Shuheshin
njëri pas tjetrit shandanët, fikeshin zërat, bashkë me kërcitjen e dyerve dhe
heshtja e një lloji tepër të veçantë, ajo që dy mijë e pesëqind vite më parë, ishte
cilësuar prej një tragjediani grek si heshtja mbretëreshëmunguese, po zotëronte
gjithkund.
Makinat e mbretëreshës dhe të rojave duhej të ndodheshin ende në Shqipërinë
Jugore, kur një avion i vetmuar sipër detit Adriatik, po i afrohej
qiellit shqiptar.
Ishte ora 6 e mëngjesit dhe në avion përveç pilotit, nuk gjendej askush
tjetër. Ndërkaq, s’ishte kjo që e bënte avionin të veçantë, por tjetër gjë. Avionin
e pilotonte konti Galeazzo Ciano. Ishte pa dyshim befasues, për të mos
thënë enigmatik, ky pilotim i vetmuar i ministrit dhëndër. I tillë ishte gjykuar
më pas, i pashpjegueshëm, trillan, i pamend. Është lidhur ndonjëherë me dytri
faqet që mungonin në ditarin e tij, me ëndrrën për t’u bërë princ i Shqipërisë,
me diçka tjetër ndoshta më të mjegullt.
Ka gjasë të ketë qenë një çështje dehjeje nga hapësira e kaltërt, qiell e det
përzier, dhe anijet e zeza të luftës, që u afroheshin brigjeve. Dhe malet e
Shqipërisë me mjegull që po hynin në perandorinë romake të rikrijuar. Ka
qenë, pra, një përndezje e tillë, që e ka shtyrë të fluturonte më tej, drejt qiellit
shqiptar në vend që të kthehej pas. Ka fluturuar, pra, sipër pllajave, në brinjët
e të cilave, mbretëresha e shqiptarëve, siç ishte në dijeni nga shërbimi i fshehtë,
ikte me ngut. Për të mos rënë kurrsesi robinjë, sipas shqetësimit shqiptar.
Si lauresha që i ikte skifterit, siç do t’i pëlqente përfytyrimit të atij vetë.
Mbretëresha lehonë do ta bënte rrugën drejt Greqisë në gjendje gjysmë të
pavetëdijshme.
Ajo çka ndodhte rrotull saj, stresi, copërat e ankthit, ndjesia e turbullt e
fajit, do t’i jepnin këtij rrugëtimi shijen e një ëndrre të keqe.
Ishte kjo gjendje e dyzuar që krijoi ndoshta tërheqjen e ndërsjelltë midis
lehonës dhe liriko-epikës shqiptare. Brilanti, që kjo e fundit ia hodhi gati si
rastësisht, në ikje e sipër mbretëreshës, ishte sa i rrallë, aq edhe misterioz.
Misteri nis qysh në dy vargjet e para:
Maxhare, leshëra tëndë
Qysh erdhe në vendin tënë.
Mbretëreshës (hungarezkës) që po ikën, nuk i bëhet një pyetje për ikjen,
por për të kundërtën: ardhjen.
Balada për ikjen do të ishte një shtysë e besueshme, aq më tepër që s’ishte
fjala për një ikje gruaje, qoftë edhe mbretëreshë, por për një fillim katastrofe,
rënie mbreti e mbretërie bashkë.
Mirëpo poezia, krejt si në kalendarin e ëndrrës së keqe, ku fundi bëhet
fillim e fillimi fund, kryen zhvendosjen dhe përmbys gjithçka.
Ka gjasë që joshja e ndërsjellë, e pashpjegueshme midis mbretëreshës
Geraldinë dhe shqiptarëve, të ketë pasur për zanafillë pikërisht dhembshurinë
ndaj femrës lehonë. Për të zbritur më thellë në kohë, ka pasur shenja që
shqiptarët, të lodhur nga ashpërsia, prej kohësh kanë kërkuar një zbutje në
jetën e tyre.
Nga dy hamendësimet e mundshme, njërit, sipas të cilit, për shqiptarët e
rreptë Geraldina ishte mbretëresha më e gabuar, dhe tjetrit, se pikërisht
“trëndafili i bardhë” europianoqendror kishte gjetur te këta shkretanë popullin
e duhur, ishte ky i dyti që, për një habi të madhe, do të vërtetohej. Stinë
pas stine e vit pas viti, me kurorë ose pa kurorë, shqiptarët do ta donin heshturazi,
me mallëngjim, dhe natyrisht paarsyeshëm, siç janë shpesh dashuritë
e vërteta. Do të ishin të butë me të kur erdhi e aq më tepër kur iku, do të ishin
ashtu, gjatë mungesës së saj, e sidomos gjatë kohës së komunizmit, atëherë
kur për të urryer një mbretëreshë ishte aq lehtë, e për ta dashur, aq vështirë.
Dhe nëse shprehja për ta dashur do të ngjante e tepruar, në vend të saj mund
të përdoreshin fjalët: për të mos e përfolur. E të mos flisje keq për një mbretëreshë,
ishte një gjë e rrallë në krejt perandorinë komuniste, por sidomos në Shqipëri.
Përbaltej, urrehej, mallkohej mbreti për gjithçka, vetëm ajo nuk u prek.
Një pakt i heshtur e kundërthënës vazhdonte ta mbronte. Një pakt jo fort i
zakonshëm për botën. Në rastet kur mbretit i krijoheshin probleme me
vendin e vet, jo vetëm që mbretëresha nuk përjashtohej nga fajet, por ndodhte
që pikërisht mbi të të binte pesha kryesore. E sidomos kur ishte e huaj.
(Njiheshin gjithkund pëshpërimat: ky i yni s’ishte aq i keq, por ishte ajo,
shtriga, ajo austriakja, grekojka, hungarezka që e kishte marrë më qafë.)
Për një befasi të madhe, në Shqipëri kishte ndodhur e kundërta. Ashtu si
popujt që ndiheshin fajtorë e që rrekeshin t’i linin së ardhmes ca dëshmi të
fisme, ndoshta edhe shqiptarët, në gjendje të pavetëdijshme, po linin ca shenja
që mund t’i ndihnin në orën e gjykimit, përpara botës, por më shumë
përpara ndërgjegjes së vet. Kështu kishte ndodhur me mbrojtjen e hebrenjve
gjatë luftës, me harmoninë midis besimeve, me ndjesinë e joshjes, gati-gati
dashurisë për Amerikën. Geraldina bënte pjesë në këtë përbetim mjegullor.
Për të njëjtat arsye ndoshta? Për të tjera, që s’u sqaruan kurrë, e që ndoshta
kishin lidhje me gërshetimin: grua e bukur, mbretëreshë dhe lehonë?
Ka gjasë që kjo të mbetet, siç u tha, në mjegull e, në fund të fundit, pa ndonjë
rëndësi.
E rëndësishme ishte që ajo e ndjeu dhe iu përgjigj atij që ende e quante
popullin e vet. Në moshën tetëdhjeteshtatëvjeçare, pas 63 vjet mërgimi dhe 31
vjet vejanie, u ngrit, me mallëngjim natyrisht, dhe po aq paarsyeshëm në dukje,
për të ardhur në vendin më të shpërfillur të Europës, atë që shqiptarët ende po
nguteshin ta braktisnin, që ngjante si më i panevojshmi për të, prej të cilit
kishte ikur si në një rrugëtim ferri, në gjendje gjysmë të ëndërrt. E gjendur në
Shqipëri, gjëja e parë që mund të ketë kuptuar ka qenë mos-humbja e kurorës.
Natyrshëm e thirrën “mbretëreshë” dhe po aq natyrshëm, si e tillë, ajo u soll,
ndonëse kurora s’i duhej më. Kishte ardhur thjesht për të vdekur, në tokën që,
duke mos qenë e saj, i ishte bërë mëmëdhe.
Ardhja e saj ndodhi në pranverë të vitit 2002. Në fillimvjeshtën e po atij
viti, i mbylli sytë, me dëshirën e fundit që një ditë t’ia sillnin përbri trupin e
burrit të saj mbret.
Siç ndodh në kësi rastesh, po të donim që me një frazë të vetme të jepnim
diçka përgjithësuese për këtë të fundit, mbretin Zog, diçka përtej gjykimeve
pro e kundër të historisë, për ato që kishte mundur të bënte a për të tjerat që s’i
kishte bërë dot, mund të thoshim se, së paku, i kishte dhënë Shqipërisë një
histori dashurie.
Pjesë nga kapitulli “Një brilant për mbretëreshën”,
përfshirë në ribotimin e librit “Mosmarrëveshja” të I. Kadare
