Romane Kokeposhte

Të gjithë romanet historikë që janë shkruar e shkruhen në botë, përfaqësojnë bindjet e një shkrimtari, mënyrën se si e sheh ai botën apo një ngjarje të caktuar. E hedhur në letër, ngjarja fiksohet në kujtesë dhe u shërben njerëzve që e lexojnë e që do ta lexojnë, për të kuptuar një epokë a çast të veçantë të historisë së tyre. Zakonisht, ajo që shkruhet në romane rrallë i bie të ndodhë në jetë më pas, dhe kjo për dy arsye. Nëse romani është i shpikur, zor të jetë ndokush, qoftë edhe më gjeniu midis shkrimtarëve që të parashikojë të ardhmen e historisë. Ndërsa, nëse romani përshkruan ndonjë ngjarje a situatë historike reale, popujt përgjithësisht nuk përsërisin të njëjtat ngjarje, se shkojnë përpara duke mësuar nga e shkuara. Kjo është bota, që nga Paqësori e Atlantiku, nëpër Mesdhe e deri buzë një deti të vockël që i thonë Adriatik, në brigjet e të cilit romanet përsëriten në jetë.

E kemi lexuar “Njeriun me top” të Dritëroit, më pas e kemi parë edhe film, me topin e vjedhur në depot e Italisë dhe të fshehur në plevicën e Mato Grudës, për t’i marrë gjakun hasmit. Na është dukur histori e qëmoçme, deri kur 50 vjet pas ngjarjes së librit pamë të hapen prapë depot e të fshihen pushkë e mitraloza, bomba e mortaja, dhe jo vetëm nëpër plevica fshatrave, por brenda në qytete e nëpër apartamente dhe të përdorura pastaj në lloj-lloj gjaknxehtësish, kush për të marrë hak, kush për të nxjerrë inatin, e ca ditë më parë, dikush i hodhi gruas një granatë. Nuk e di kush do ulet të rishkruajë romanin e dytë, kësaj radhe jo me Maton që do të vrasë plakun Mere me top, por gruan e tij me granatë.

Megjithëse jo roman, por film, të njëjtin fat pati edhe “Dueli i heshtur”, ku njerëz të pashpresë përpiqen të ikin nga ky vend me ç’të mundin, e deri edhe me anije ushtarake. Sërish viti ’97 na e përsëriti më shumë se një herë këtë film, por me aktorë realë dhe të shoqëruar edhe me tragjedi nga ato që do tundnin botën po të ndodhnin rrallë, por që këtu nuk lënë gjurmë se zënë njëra-tjetrën.

Kadareja është ndoshta shkrimtari më prodhimtar i librave që ndodhin prapë pasi shkruhen. Kudo gjetkë, ngjarjet ndodhin pa shkruhen, ndërsa këtu shkruhen e pastaj ndodhin. Romani i tij i parë, po njëkohësisht edhe ai që i dha aq shumë famë, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, na bëri për disa breza rresht të krenohemi me ç’u paskemi bërë armiqve. Pa dashur të hyj këtu në polemikën e vërtetësisë dhe saktësisë historike të romanit, askush nuk e vë në dyshim gjetjen e spikatur të romanit, ku ca shqiptarë krenarë shohin sesi një gjeneral dhe një prift bredhin gërxheve për të mbledhur të vrarët e tyre. Tri herë e bëmë film këtë pamje, aq shumë na pëlqente, deri ditën kur na ndodhi ta shohim prej vërteti në jetë dhe të kthyer me kokë poshtë. Tani, në variantin real të viteve 2000, shqiptarë barkzbrazur rrëmojnë varret e fshatrave të tyre për të nxjerrë eshtrat e gjyshërve të tyre e për t’ia shitur një prifti dhe një oficeri, si ushtarë grekë të rënë për Eladhën! Të gjithë janë po ata, priftërinj, gjeneralë, eshtra, fshatarë e varreza, por mjafton që atë që na dukej aq bukur në libër ta provojmë në jetën reale, dhe gjithçka del kokëposhtë.

“Emblema e dikurshme”, romani tjetër i Kadaresë, ku flitet për naftë që donim ta gjenim e kapuçonë që donin të na i fshihnin, mbart brenda edhe një linjë të dytë që pak bie në sy. Një gjeometër i trembur që bredh natën fushave e arave, për të vënë nën tokë kufij të fshehtë të pronave të dikurshme të zotnive që nuk do ktheheshin më kurrë. Kurrë, thotë Kadareja dhe ne që e lexonim, se në fakt ndodhi e kundërta. Ish-pronarët, të vërtetë e të rremë, u rikthyen në skenën e jetës dhe s’ka shqiptar të mos ketë rrëmuar sa ka mundur se mos gjejë ndonjë shenjë nëpër letrat të vjetra, kadastra, arkiva, gardhe e kanale, se mos i del gjëkund ndonjë pronë e kështu të rrojë pa punuar. Sërish edhe në këtë roman, e shkruara si fantazi, ndodhi më pas në jetën e vërtetë.

Po përtej e përsipër këtyre romaneve qëndron “Viti i mbrapshtë”, gjithaq i Kadaresë. Në atë roman që u kushtohet, të shkrirë në një, dy prej viteve që na dukeshin se do ishin më të errëtit e historisë sonë, 1913 dhe 1914, më mirë se kudo kemi parë frikën e zhbërjes. Frikën se Shqipëria e sapongjizur mund të tretej midis marrëzisë së turkoshakëve, pazareve të politikanëve pa atdhe, interesave të kundërta të fuqive të mëdha, apatisë së masave të paditura dhe kaosit të gjësë të re ende pa zot, ku të gjithë mund të bëhemi zot, ose më e pakta mund të zëmë një copë, qoftë edhe duke sakrifikuar atë që s’e zëmë dot. E kemi parë gjithmonë këtë novelë si një ëndërr të keqe, nga e cila të zgjuar kemi psherëtirë: “shyqyr që u zgjuam”. Historianët të ulur pas rafteve me libra dhe analistët në rehatuar në poltrona, kanë bërë analiza e kanë dhënë dënime për personazhet e asaj epoke, që sidoqoftë të gjithë e quanim të mbyllur njëherë e mirë. Derisa shumë larg vitit të mbrapshtë ‘13 dhe shumë afër me vitet tona, novela u përsërit sërish dhe po aq tragjike, në mos më shumë.

Këto dy dekadat e fundit janë të vetmet në historinë e tyre ku shqiptarët qeverisen vetë dhe pa dajak. E pra, në këto dy dekada kemi rrezikuar të paktën nja katër herë të zhytemi në kaos e të përsërisim me besnikëri novelën e Kadaresë. Është shumë e lehtë të hysh në polemikë e të bësh analiza se pse i kthehemi e rikthehemi kaq kollaj kësaj lloj skene. Kush qëlloi, kutitë, votat, kriza ekonomike, kush e kishte fajin, tabulatet, stilolapsat-pistoletë, snajperët, mediat e blera, pallatet, komisionerët, puçistët, bllokmenët, çakallët, dhëmballët... Të gjitha këto kanë vlerë kur je brenda ngjarjes dhe për të bërë politikë sa të duash, por historia nuk bën politikë, ajo e mbledh në pak radhë gjithë një revolucion të tërë, ashtu sikurse shkrimtari e mbledh në pak fletë një epokë të tërë.

E pra, pse neve na përsëriten romanet dhe historitë njësoj, ndërsa anglezëve apo gjermanëve, apo danezëve, apo francezëve kjo nuk u ndodh? Mendoj se arsyeja është e thjeshtë. Popujt e formuar nxjerrin mësime nga historia, edhe nëse u ngjasin gjëma të mëdha, përmbysje, revolucione apo katastrofa. Pasi kokat qetësohen, të urtët ulen dhe përmirësojnë sistemin, që ajo e keqe të mos ndodhë sërish. Ndryshojnë institucione, përmirësojnë ligje, krijojnë struktura, ngrenë pengesa, e të tjera kështu, me një fjalë ngrenë shtet, atë shtetin e përjetshëm që nuk bëhet dot pronë e askujt dhe ju shërben të gjithëve kur kanë hall. Kjo mënyrë të vepruari bën që kombe të tillë të mos gjenden kurrë në të njëjtën situatë apo përpara të njëjtës katastrofë.

Mendoj se pikërisht këtu qëndron e keqja e popujve si ky i yni, që di të bëjë histori e të shkruajë romane, por jo të bëjë shtet. Apo edhe kur ja dhurojnë të gatshëm shtetin, me gjithë ligje e institucione, nuk është në gjendje t’i mbajë dhe bie pareshtur në të njëjtat kurthe, ku vjen i forti i radhës, zë vendin dhe nuk hap udhë derisa vijnë e mblidhen edhe të fortë të tjerë që përpiqen ta heqin që pastaj t’i zënë vendin për t’ia filluar sërish nga e para.

Engelsi, që ja doli të parashikojë shumë gjëra, duke folur për Napoleonin III që përpiqej t’i ngjante të ungjit, Napoleonit I, thoshte se historia përsëritet dy herë, por herën e parë është tragjedi, ndërsa të dytën është komedi. Vlen kjo batutë e Engelsit për Perandorinë e madhe të francezëve, por nuk ja del të vlejë për këtë qoshen tonë ballkanike, ku historitë përsëriten e përsëriten vargan, pa ndryshuar dhe pa u kthyer kurrë në komedi.

Këto ditë gjendemi sërish në pragun e përsëritjes së radhës të ngjarjeve të Kadaresë tek “Viti i mbrapshtë”.