Himara, e bukura dhe e shëmtuara

Shkrimtari polak, Andrzej Stasiuk, duke shkruar për librin e fundit të udhëpërshkruesit italian Tiziano Terzani "Fundi është fillimi im", të shkruar pak para vdekjes, thotë: "Shëtisim nëpër botë që të mund ta tregojmë. Jo për ta pushtuar, ndryshuar, njohur apo kuptuar, por vetëm për ti përshkruar bukurinë. Një bukuri që shpesh nuk jemi në gjendje ta kuptojmë, por që e ndjejmë të na përshkojë me forcën e dashurisë së parë."

Në revistën "Esspreso", ku e gjeta këtë shkrim të Stasiukut redaktorët kishin veçuar me germa të mëdha, si citim nga teksti, një frazë që, për çudinë time, ishte e kundërta e asaj që thoshte autori. "Ai [Terzani] e vizitonte botën jo për ta pushtuar, por për ta njohur dhe kuptuar." Dukej sikur redaktori ose nuk e kishte kuptuar, ose i ishte dukur si më e drejtë, apo më afër Terzanit kjo e dyta. Në fakt njohja dhe të kuptuarit e botës që vizitojmë janë një element i rëndësishëm i udhëtimit, por Stasiuku nuk flet për këtë kënaqësi intelektuale. Madje ai është shumë i qartë kur shkruan për...

një bukuri që shpesh "nuk jemi në gjendje ta kuptojmë", por që, megjithatë "e ndjejmë të na përshkojë me forcën e dashurisë së parë". Ky është një përjetim i së bukurës që njeriu e provon veçanërisht në takimin e parë dhe po ti referohemi Stasiukut, i cili ka përshkruar edhe Shqipërinë e udhëtimeve të tij, kjo nuk lind domosdoshmërisht nga takimi me ato që quhen bukuritë turistike të një vendi. Për një vizitor mund të jenë të bukura edhe gjëra që për vendësit janë të

rëndomta apo edhe të shëmtuara. Kjo varet shumë nga syri i tij i brendshëm, por ngulmoj se e reja, e panjohura e takimit të parë, që të godet pa e kuptuar mirë se si dhe pse, por që edhe të intrigon ta zbulosh më thellë, ka një peshë të veçantë në këtë përjetim.

Zbulimi i vendeve dhe shoqërive të tjera, i pejsazheve të reja është një nga gjërat më eksituese jo vetëm pse janë forma të reja, që si kemi parë ndonjëherë më parë, por edhe sepse nëpërmjet tyre zbulojmë horizonte të reja në veten tonë, që na çlirojnë energji të reja dashurie për jetën. Ajo që i shkon më shumë këtij lloj përjetimi ndoshta është thënia e Prustit kur përshkruan piktorin impresionist: "Ai hiqte nga ajo që ndjente atë që dinte." I zhveshur nga ajo që di apo kërkon të dish sikur je i hapur për të marrë vetëm impresione. Këto impresione e kanë, megjithatë, një origjinë pritëse brenda nesh.

Tek e fundit kur flasim për të bukurën dhe të shëmtuarën, vështirë të ndash atë që ndjejmë nga ajo që dimë. Të heqësh atë që di nuk do të thotë të mos jesh nën ndikimin e saj, - analfabetët ndjenjësorë zor se mund ti njohin shumë lloj përjetimesh - por, kur nuk e modifikojmë atë që ndjejmë me pushtetin korrigjues e dyshues të përvojës, përjetimi i së bukurës sikur na bëhet më i natyrshëm, më i magjishëm, më poetik.

Është ndryshe kur përshkruan një vend që është i yti, që e njeh dhe jeton prej kohësh, që e viziton herë pas here, siç është edhe Shqipëria e udhëpërshkrimit tim. Kërkon edhe ta kuptosh më shumë edhe ta përshkruash me shpresën që ndoshta edhe mund të ndikosh që të ndryshojë, por ndryshon edhe vetë.

Në këtë rast nuk bëhet më fjalë për përshkimin e dashurisë të parë, për poezinë e dashurisë, por për prozën e saj. Duke menduar për çfarë kam shkruar deri tani mbi këtë udhëtim më duket se vende-vende kam shkruar si ai që, pasi ka provuar shumë herë prozën e dashurisë, nuk është në gjendje të dashurohet më sepse u ruhet zhgënjimeve që ajo sjell. Një udhëpërshkrimi të tillë do ti shkonte më shumë ndoshta një tjetër thënie e Prustit sipas së cilës, "kërkimi i së resë nuk konsiston në gjetjen e pejsazheve të rinj, por në gjetjen e syve të rinj". Dhe gjetja e syve të rinj ka të bëjë me një proces të brendshëm, me njohjen më të thellë, por edhe me ndryshimin e ndjeshmërive.

Dhe pa dyshim ndjeshmëritë e mija kanë ndryshuar me njohjen dhe kuptimin e asaj se çfarë po ndodh. Ndryshe i kam përjetuar bukuritë e Shqipërisë në fillimvitet 90, kur i zbulova për herë të parë, pas një izolimi të gjatë nëpër burgje me një shpresë të madhe në sy dhe në zemër, ndryshe para dhjetë vjetësh dhe ndryshe i përjetoj tani, duke parë rrënimin dhe shkatërrimin me një ndjenjë që bëhet gjithnjë e më e pashpresë. Megjithatë gjatë gjithë këtij udhëpërshkrimi më ka shqetësuar vazhdimisht pyetja: mos vallë nevoja e thirrjes për ta ndryshuar këtë që po shoh, për ta ndalur këtë shkatërrim dhe rrënim mi ka veshur sytë për të mos ndjerë dhe përshkruar si duhet bukuritë?

Përjetimin e ndjenjave të ngjashme me magjinë e dashurisë së parë, përtej njohjes, kuptimit e ndryshimit, e provova jo rrallë edhe gjatë këtij udhëtimi. Ndoshta është pikërisht ajo që, thellë-thellë më shtyu të ndërmarr këtë përshkrim, por më të fortë se kurrë atë e provova në Himarën e vjetër. Jo pse e vizitoja për herë të parë, por pasi ajo pati fuqinë të më ngjallte të njëjtin emocion si të dhjetë vjetëve më parë; atje lart, mbi kodrën ku ndodhet Himara e vjetër, sikur gjeta dashurinë e dhjetë vjetëve më parë të më priste me të njëjtin mall. Ndoshta edhe pse po e vizitoja në të njëjtën stinë, me të njëjtin diell. Ndoshta edhe pse isha vetëm, pasi të gjithë bashkudhëtarët e mi vendosën të shkojnë të bëjnë plazh në Porto Palermo.

Kam shkruar shumë për nevojën e rindërtimit të shtëpive të vjetra, që në një farë mënyre është edhe një kërkesë thirrje për restaurim çka do të thotë, tek e fundit, edhe për ndryshim të asaj gjendjeje. Por në Himarë sikur gati më vinte keq duke i përfytyruar ato rrënoja të rindërtuara, pasi ato kanë një bukuri të tyren të papërsëritshme ashtu siç janë. Është vendi ku rrënojat kanë një poezi të paparë. Rrënimi është bërë aq shumë pjesë e historisë, saqë të bën të ngresh pikëpyetjen e vlerës së restaurimit. Më vinte keq tek i përfytyroja të restauruara, duke u vizituar së jashtmi nga turistë. Kjo smund të ishte kurrsesi e ngjashme me atë që provoja unë tani i vetëm teksa hyja e dilja brenda tyre, duke u zbuluar mrekullitë brenda e duke çukitur bistakët e rrushit që vareshin mbi muret e rrugicave të tyre të gurta vetëm për mua.

Hyra në një shtëpi dykatëshe të braktisur gati në majë të fshatit dhe nuk mund tu besoja syve. Në muret e saj kishte afreske që paraqisnin pejsazhe me pemë. Nga porta që të nxirrte në ballkonin e saj me hekura në katin e sipërm, dukej deti i pafund, por tek ai ballkon nuk mund të dilja sepse një pjesë e dhogave të dyshemesë së tij ishin të kalbura dhe një pjesë kishin rënë tashmë.

Zbrita ca më përtej në oborrin e braktisur të saj, ku përbri pusit prej guri gjeta disa pemë fiku deti plot me fruta të pjekura në atë ngjyrën e tyre midis të verdhës dhe të kuqërremtës që fillova ti ha me një shije të madhe, ndërkohë që poshtë kundroja detin e pafund. Përbri derës së saj të jashtme, teksa po dilja, më tërhoqi vëmendjen një si kthinë e vogël në fund të së cilës kishte një si vrimë që e lidhte me jashtë. Nuk e kuptova menjëherë se kjo kthinë përbri derës së jashtme ishte lloji i WC-ve që përdoreshin një herë e një kohë.

Sigurisht së bashku me eksitimin e këtyre zbulimeve më shoqëronte imagjinimi se sa e bukur do të kishte qenë kjo shtëpi dhe të tjera rrotull saj sikur të kishin qenë të gjitha të rindërtuara apo të ruajtura, por edhe vetë ky imagjinim sikur ishte pjesë e bukurisë që po përjetoja e që do ta humbisja nesër.

Diku më poshtë, afër mureve të kalasë pashë një faqe të tërë muri që qëndronte në këmbë e vetme, e rrethuar me gjelbërim nga të katër anët sepse muret e tjerë kishin rënë. Mu duk si një skulpturë gjigante moderne, që paraqiste një portret njerëzor me dy dritaret në faqen e murit si dy sy të mëdhenj dhe me derën e mbyllur si gojë e heshtur poshtë tyre. Dhe prapë thashë se kjo ishte më e bukur kështu sesa sikur të rindërtohej.

U futa edhe tek kisha. Një nga gjërat më të bukura në Jug ishte gjetja e kishave të hapura pa roje, pa njeri. Në kishën e Himarës ishte edhe veladoni i priftit varur mbi mur, mbi një si shtroje prej dërrase mbresëlënëse për thjeshtësinë dhe varfërinë që paraqiste.

Po provoja ekzaltimin e një takimi të rrallë dashurie me bukurinë. E quaja veten fatlum që mundesha ende të vizitoja i qetë, i patrazuar nga njeri Himarën e vjetër. Kisha gati si një ndjenjë xhelozie, kur imagjinoja se dikush do të mund të vinte e të merrte të njëjtën kënaqësi që më dha mua.

Por pyetja se çështë e bukura vjen e më godet përsëri. Vërtet vallë të gjithë magjepsen nga bukuria e këtyre fshatrave? Po të kishte qenë kështu, a nuk do të ishin ruajtur ato dhe a nuk do të ishin evituar tërë ato shëmtira që takova?

Gjatë udhëtimit nëpër Shqipëri nuk mund të mos dallosh tri kategori kryesore ndërtimesh, që flasin për praninë e tri kulturave të fundit të umanëve që kanë kaluar mbi këtë tokë që nga kohët kur shqiptarët filluan të ëndërrojnë dhe pastaj të ndërtojnë shtetin e tyre komb. Janë ndërtimet e kohës para komunizmit, ndërtimet e komunizmit dhe ndërtimet paskomuniste. Duke i parë ato - tashmë gjithnjë e më të mpleksura me njëra- tjetrën nëpër hapësirat urbane që arrijnë deri kulme absurdi, si tek ndërtesat hibride të Vunoit - kam vërejtur se ndërtimet e vjetra janë të bukura, të dytat të shëmtuara dhe të tretat edhe më të shëmtuara.

Dhe as më ka shkuar ndërmend se ndokush mund të ma verë në dyshim këtë e të ma kthejë kokësëprapthi vlerësimin estetik, duke shpallur më të bukura këto të sotmet, pastaj ato të komunizmit dhe më në fund ato vjetërsirat me gurë të shtrembër. Për mua konstatimi është aq evident sa as ia vlen të ngresh pyetjen se pse ndërtimet e vjetra janë më të bukura. Por ja që Luna duke dëgjuar herë pas here entuziazmin tonë "sa e bukur kjo shtëpi, sa bukur ajo atje…" na bëri pyetjen se pse ato shtëpitë e vjetra na dukeshin të bukura. Asaj nuk i dukeshin. Mua më pëlqejnë të rejat, - tha - me të njëjtën siguri si kur shprehet se i pëlqejnë më shumë të rinjtë në moshë dhe jo pleqtë.

Pse janë të bukura shtëpitë e vjetra me gurë, me qoshe e me çati me tjegulla, apo me rrasa dhe çfarë duhet të ketë brenda vetes njeriu që ta gjejë këtë bukuri? Përtej asaj ndjesisë së menjëhershme poetike që na përshkon me forcën e dashurisë së parë, pyetja kërkon edhe argumente racionale. Duke u rrekur të shtjelloj ndonjë syresh, me zorin e atij që detyrohet të shpjegojë me fjalë pse i pëlqen një poezi apo një muzikë, do të thosha se për mua ato janë të bukura më së pari për historinë që mbajnë brenda. Imagjinimi i gurëgdhendësve që i kanë latuar ato qoshe e ndërtuar ato harqe, i jetëve njerëzore që kanë kaluar aty është një pasuri e madhe shpirtërore, që të transmetohet edhe ty kur i viziton apo kur banon në to, përtej asaj se si u janë dukur atyre që i kanë ngritur. Të jetosh në to është njëlloj sikur të lexosh një libër, dy libra, shumë libra kurse shkatërrimi i tyre është si të djegësh libra.

Por ato janë të bukura edhe për materialin shumë më të shëndetshëm me të cilin janë ndërtuar: guri, druri dhe qeramidhja janë shumë më organikë me vendin, mjedisin. Veçanërisht në ato raste kur janë nxjerrë prej aty, siç është edhe historia e ndërtimit të fshatrave në përgjithësi, ato janë shprehje e jetës së njeriut në harmoni me natyrën. Pastaj do të shtoja se, ashtu siç janë vendosur këto shtëpi në fshatrat e Jugut, me dimensionin e tyre njerëzor flasin edhe për historinë e ngritjes së një komuniteti. Dhe kjo pasqyrohet në koherencën e pjesëve me të tërën e fshatit dhe të këtij vetë me natyrën përreth. Poende, edhe sikur ti marrësh veç e veç raportet gjeometrike e të volumeve të këtyre shtëpive, të fasadave me dritaret dhe dyert, apo porta e tyre me harqe guri, ato janë të tilla që të vjen të thuash se janë të përkryera, pa menduar se mund të ishin më të bukura nga çjanë.

Por ndoshta për të kuptuar këtë bukuri që përshkrova, këtë koherencë, faktin që njeriu ndjehet më njeri në raport me to, na ndihmon shumë edhe krahasimi me ndërtimet e humanëve të sotëm, ku sikur gjen bash shprishjen e tërë elementëve që përshkrova më lart.

Ajo që ndryshon në thelb midis dy ndërtimeve është antropologjia e njerëzve që i kanë kryer. Tek ndërtimet e sotme sheh individualizmin ekstrem deri në pikën ku ai kthehet kundër vetvetes. Etja për të kapur sa më shumë sipërfaqe banimi pa pyetur për asnjë lloj ndjenje estetike dhe as për atë se cilësia e jetës nuk është vetëm brenda mureve, por edhe jashtë tyre, duke filluar që nga oborri, ka bërë që shtëpitë e reja shpesh të jenë të stërmëdha për nevojat e këtyre njerëzve, të ndërtuar në vende ku mbulojnë të tjerët me lartësinë e tyre ose pa e përfillur ekzistencën e tyre. Dhe kjo, prirja për të dalë me ndërtimet mbi lartësinë e pemëve edhe duke i prerë ato; mbi lartësinë e kodrave duke i rrafshuar ato është edhe një nga tiparet kryesore të konfliktit me natyrën të humanëve të sotëm. Po ashtu, edhe materiali me të cilin ndërtohen: toni dhe hekuri që mban muret, alumini me të cilin bëhen dyert e dritaret, betoni e zifti i tarracave që zëvendësojnë çatitë janë të gjitha trupa të huaj në mes të natyrës.

Por nuk është vetëm kjo që i bën të shëmtuara. Ky lloj individualizmi që shpërfill çdo ndjenjë komunitare ka bërë që secili të bëhet arkitekt i shtëpisë së tij. Mungojnë arkitektët, mungojnë projektet e krijuara prej tyre me dashuri dhe profesionizëm, mungojnë edhe ata që duhet të aprovojnë ose ndalojnë ndërtimet, duke parë interesin e krejt komunitetit dhe të estetikës së të tërës. Kështu stilet e improvizuara ose kopjuara keq krijojnë një kakofoni jo vetëm me të vjetrat përreth, por edhe me njëra-tjetrën.

Një lexues i pjesëve të mëparshme të udhëpërshkrimit më shkruante se shpjegimi me i thjeshtë i asaj se pse shqiptarët kanë kaq pak ndjeshmëri për natyrën është se fshatari që zbret nga mali, ku ka qenë gjithë kohën mes pemëve dhe barit të gjelbër, është i etur për asfalt e beton. E ilustronte këtë me filmin "Lawrence of Arabia", ku Lorenci, si britanik i ardhur nga qendra e qytetërimit, i flet një sheiku arab për poezinë e shkretëtirës, pafundësinë e saj, për fatin e madh të arabëve që jetonin një hapësirë të tillë pa kufij, kurse përgjigjja e sheikut ishte e shkurtër: "Arabi e urren shkretëtirën".

Sipas këtij argumenti, ata të vjetrit që jetonin në harmoni me natyrën ishin të pavetëdijshëm për vlerat e saj. Ndoshta, por pyetja që shtrohet është: çfarë i shtyu të ndërrojnë atë jetë deri në atë shkallë sa ti kundërvihen natyrës? Cili është shkaktari i këtyre gabimeve. A është vallë njeriu "injorant" apo mos vallë është bash njeriu "superior", që pretendonte se vinte nga qendra e qytetërimit? Ekziston historia e një letre të famshme të shefit të madh lëkurëkuq të tribusë Duwamish, Jef Seattle, që i shkruan më 1855 shefit të madh të bardhë në Washington: "Si mund të blihen e shiten qielli, ngrohtësia e tokës? Kjo për ne është një ide e panjohur. Ujërat e kthjellëta, shkëmbinjtë me krepa, limfat e lëndinave, lulet erëmira janë motrat tona; trokëllima e vrullshme e kalit, shpejtësia e antilopës, dreri, shqiponja e madhe janë vëllezërit tanë.

 Gjithçka që i ndodh natyrës shumë shpejt do tu kthehet edhe njerëzve. Të gjitha gjërat janë të lidhura me njëra-tjetrën. Nëse njerëzit pështyjnë mbi tokë, ata pështyjnë mbi veten e tyre. Toka nuk i përket njeriut, është njeriu që i përket tokës. Nuk është njeriu ai që ka thurur jetën, ai është vetëm një fill i kësaj thurime. Nëse njerëzit do të vazhdojnë të ndotin shtratin ku flenë, do të vdesin nga ndotësia e tyre. Grykësia juaj do të gllabërojë tokën dhe do të lerë prapa vetëm shkretëtirë."

Rezulton se kjo letër, që është bërë manifest i lëvizjes ekologjike, nuk është shkruar nga kapua indian, por, pas shumë kohësh, nga një njeri i bardhë, i cili në fakt, u drejtohet njerëzve të tij të bardhë, që në shekullin XX kallën kulturën e trajtimit të natyrës si mjet për ta shfrytëzuar, për tu pasuruar dhe jo si nënën tonë. Kjo tregon se shpesh të shkuarën ne e interpretojmë për të shprehur shqetësimet e së tashmes, por shqetësimi nuk është krijuar nga indiani. Antropologjia e njeriut që po shkatërron nuk është ajo e fshatarit të varfër e të paditur që jetonte pavetëdijshëm në harmoni me natyrën dhe që u turr për të kaptuar asfaltin, por ajo e të paditurit që kërkon të imitojë atë që e mendon si superior, madje i manipuluar prej tij, pasi ky ka shpallur vetautoritetin për të përkufizuar se kush është superior dhe kush inferior. A nuk ishin njerëz të vetëquajtur prurës të qytetërimit ata që i vunë dërrmën trashëgimisë kulturore në qytetet tona, duke u thënë shqiptarëve se ata duhet të jetonin në pallate të larta, madje pa ballkone, por me xhama, si në New York, e jo në shtëpitë e vjetra me qerpiç e me bahçe?

Ndërtesat kështjella

Një nga aspektet më aberrantë të ndërtimeve të Shqipërisë pas-komuniste janë ndërtesat në formë kështjellash të vogla me kulla në qoshet e tyre, të ndërtuara kryesisht me gur, por edhe me tulla, që i sheh kudo, veçanërisht në anë të rrugëve. Ato do të meritonin një studim antropologjik të veçantë sepse, ndryshe nga shumica e ndërtimeve që janë bërë me pretendimin e thjeshtë për të qenë banesa, hotele apo motele, kanë pretendimin të jenë edhe arkitekturë, dmth. edhe art, krijim i autorit të tyre që më të shpeshtën është pronari, ose arkitekti që ka ndjekur shijet e pronarit. Duke qenë të tilla ato flasin shumë më tepër për krijuesit e tyre.

Termi që më vjen menjëherë ndërmend duke parë ato është "kitsch" - një term që përdoret si në arkitekturë, art dhe letërsi. Gjëja e parë që më bën ta cilësoj si "kitsch" një vepër është kur tek ajo më bie menjëherë në sy imitimi, por një imitim i bërë thuajse pa vetëdije nga një autor, që as nuk e di se çdo të thotë të jesh origjinal, e që mendon se po bëhet i barabartë me ata që po imiton. "Kitsch"-in e kam parë gjithnjë edhe si diçka teatrale, butaforike, si një punë aktorësh dhe regjisorësh të këqij do të thosha. Sepse, po ta vesh re, aktorët janë të detyruar të flasin në dy mënyra; sikur bisedojnë me njëri-tjetrin, por edhe që të dëgjohen nga publiku. Dhe kjo sështë e lehtë. Vetëm aktorët e vërtetë arrijnë ti bëjnë të dyja: të jenë edhe të vërtetë, edhe të flasin për publikun. Shumica përqendrohen tek publiku duke humbur vetveten dhe duke u bërë kësisoj patetikë, ilustrativë, të panatyrshëm prandaj dhe të pavërtetë.

Kështu është edhe puna e këtyre kështjellave "kitsch". Ato janë një teatër i keq arkitektonik. Ato duken si inskenime, si butafori në vendet ku janë ngritur. Ato i drejtohen më shumë publikut duke humbur çdo lidhje me funksionet e ndërtesës, apo me kontekstin natyror e historik të vendit ku janë ngritur. Dhe ka një publik që i pëlqen e entuziazmohet me to. Për mua ky është një publik fëminor ose lehtësisht i manipulueshëm. Kam vënë re se ato objekte që mua më duken "kitsch" i pëlqejnë shumë Lunës. Më ka bërë të mendoj kjo gjë, dhe për mua edhe ky fakt e shpjegon "kitsch"-in, sepse ai është një art ku, siç thotë Kundera, "mbretëron diktati i zemrës", një art që i mungon përpunimi i shijes nëpërmjet thellësisë së njohjes, që nuk e njeh kontekstin, detajin, atmosferën e veçantë të një gjëje që përshkruhet, që pikturohet apo të një vendi ku ndërtohet. Ai mbështetet mbi modele e stereotipat më të përgjithshëm, që për këtë janë edhe banalë.

Teatraliteti dhe butaforia e ndërtesave kështjella të ngritura anekënd Shqipërisë nga njerëz, shumica e të cilëve, kuptohet, kanë pasur shumë lekë, janë shprehja më eksplicite e antropologjisë së njeriut që përftoi paskomunizmi. Nevoja për tu dalluar nga të tjerët, për të treguar pushtet, për të imituar familjet e mëdha, pasanikët e mëdhenj nëpër botë dhe banesat e tyre të para andej-këtej, por që skanë asnjë lidhje me kontekstin historik e kulturor të vendit ku ndërtohen, as me pejsazhin e traditën, që përkundrazi e shkatërrojnë, buron nga trauma e izolimit, varfërisë, kompleksit të inferioritetit, që shfaqet në formën e superindividualizmit delirant e paranojak.

"Kur natyra sociale e njeriut tronditet rëndë dhe shtrëngohet të gjejë strehë tek veçimi asaj i ndodh një pervertim kaq i thellë, saqë ajo fillon të punojë pareshtur për tu ndarë nga të tjerët dhe, duke riafirmuar kësisoj veçimin e vet, arrin deri tek çmenduria e cila, në fakt, nuk është tjetër veçse ndarja totale e individit nga bashkësia të cilës i përket." - shkruan Hegeli. Këto ndërtesa kështjella më duken sikur janë shprehja më e rafinuar vizuale e kësaj çmendurie të izolimit nga komuniteti të individit shqiptar të paskomunizmit.