Edhe një vizitë në Kosovë, edhe një nderim për ju. Tri herëve të fundit që keni ardhur, kjo është hera e dytë për një çmim që fitoni. Para kësaj here, ishit për t’u bërë doktor nderi i Universitetit Amerikan në Kosovë. Si e vlerësoni çmimin “Rexhai Surroi” që e fituat për njërin nga romanet tuaj të fundit, “Darka e gabuar”?
Për mua është kënaqësi, sigurisht edhe për çdo shkrimtar kur merr një çmim, por nuk e teproj asgjë për të thënë: Një çmim në Kosovë është gjithmonë i veçantë për çdo shkrimtar, i veçantë sidomos për ne që jemi në hapësirën shqiptare jashtë Kosovës. Është vërtet i veçantë dhe kjo nuk është retorikë, por është një gjë e gëzueshme. I veçantë, i përfshin të gjitha, aq më tepër unë po e marr këtë çmim kur Kosova është e pavarur. Herën e kaluar kur e kam fituar një çmim, një nga pyetjet ishte: “Ç’mendoni, do të jetë Kosova e pavarur?”. Kjo pyetje u krye si të thuash!
Për shumicën e njerëzve kur shpërblehen, njihen meritat, konfirmohet një përkushtim, por kërkohen caqe të reja, arritje të reja. Pra, i bëhet pyetje vetvetes “a mund të bëj unë edhe diçka më tepër?”. Për ju mbase nuk vlen edhe aq shumë, sepse kohëve të fundit po i renditni çmimet.
Të them të drejtën, nuk e mendoj këtë gjë, ose folja e saktë do të ishte nuk më vinte ndërmend kjo gjë. Jo prej një ngopjeje nga çmimet ose nga jeta, por çdo gjë në botë ka një kohë. Edhe në krijimtarinë letrare, edhe në vlerësimet. Shkrimtari mendon gjëra të tjera se sa këto. E di që tash nuk ju kënaqa me përgjigjen, por kështu është.
Çështja është se kur e fituat muaj më parë çmimin e madh spanjoll, që renditet ndër çmimet më kryesore botërore, pra, çmimi “Princi i Asturias” në Spanjë, ju thatë se nëse do t’iu kishin thënë derisa shkruanit nën diktaturën komuniste në Shqipëri, se do të vinte dita që ju do të shpërbleheshit, siç u shpërblyet edhe me çmimin në Britaninë e Madhe - çmimin ndërkombëtar “Man Booker International” dhe çmimin tjetër “Princi i Asturias”, do t’ju dukej se ajo ditë nuk do të vinte kurrë. Po e njëjta, nga ajo kohë mund të vlente edhe për Kosovën - që të vini ju dhe disa herë të shpërbleheni në Kosovë. Pra, po arrihet diçka që ndoshta ka qenë shumë e vështirë atëherë të paramendohet.
Kjo është edhe më e pabesueshme, që të merrja një çmim në Kosovën e pavarur. Ka qenë edhe më tepër e pabesueshme. Kaq larg dukej atë kohë Kosova nga liria. Shqipëria ishte larg nga liria shoqërore, por Kosova ishte edhe më larg, sepse kishte dy largësi - mungesë të lirisë shoqërore dhe mungesë të lirisë së mirëfilltë.
Të mbesim edhe pak te romani që fitoi çmimin. I jeni kthyer edhe një herë vendit tuaj të lindjes - Gjirokastrës, sikurse edhe në veprat e mëhershme. Është shumë i njohuri romani “Kronikë në gur”, pastaj së fundi edhe “Çështjet e marrëzisë” dhe të tjera. Ju keni trajtuar edhe në shkrimet tuaja publicistike, pra ka disa veçanti ky vend, pasi ndodhet me kufirin, gjithherë problematik me Greqinë, ishte vendlindja edhe e diktatorit Hoxha... Ku e gjeni gjithmonë këtë inspirim që t’i ktheheni gjithnjë qytetit të lindjes?
Nga kjo pikëpamje, ju keni të drejtë. Unë jam kthyer disa herë, por volumi i veprës që unë i kam kushtuar këtij qyteti nuk është i madh, por vërtet është i vogël. Ju përmendët romanin “Çështjet e marrëzisë”, i cili përbëhet prej 80 apo 90 faqesh. Nuk kam ndonjë fiksim apo obsesion për t’iu rikthyer. Ka qëlluar natyrshëm. Unë kam qenë para dy-tre vjetësh i ftuar për një kohë të gjatë në një universitet amerikan, përreth një muaj, sepse atje bëheshin disa vepra të mia dhe atje e kam shkruar. Siç duket largësia të ndihmon. Në këtë rast doja të shkruaja diçka, sepse kisha shumë kohë të lirë, sepse kisha kushte të bukura, siç janë ato në kampet fushore amerikane, dhe për çudi, natyrshëm më erdhi dëshira për të kujtuar edhe një herë qytetin tim të lindjes. Ka qenë shumë thjeshtë, pa ndonjë gjë që e kisha planifikuar, ose që e kam menduar gjatë, ose me një kuptim të parë, të dytë dhe të tretë. Ishte krejt e natyrshme.
Duket se edhe lexuesi ju do shumë - megjithëse ju do edhe për veprat e tjera - kur ju i ktheheni qytetit të lindjes, pasi u vlerësua shumë edhe me këtë çmim, por edhe më herët, nga kritika, romani “Darka e gabuar”, si një ndër kryeveprat e kohëve të fundit të Kadaresë, ashtu siç mbetet “Kronikë në gur” për shumëkënd, një ndër veprat më të mira të Kadaresë.
Mesa duket ky qytet jep dorë për letërsi, sepse e gjithë jeta është interesante dhe e bukur, por po aq interesante dhe pak e mistershme është se përse një pjesë e saj jep dorë për letërsi dhe një pjesë nuk jep, që mund të jetë shumë interesante, mund të jetë e mbushur me aksione të dobishme, por për një habi të madhe qëllon që nuk jep. Kjo është një nga të fshehtat e artit se si qëllon që shkrimtari varet edhe nga shkrimtari, edhe nga shtetet dhe epokat e ndryshme, që japin dorë nganjëherë më tepër sesa shtetet e tjera, ose epokat e tjera njerëzore të historisë.
Në këtë roman sikurse dhe në romanin “Çështjet e marrëzisë” dhe në disa shkrime tuaja të tjera, i përmendni Kadarenjtë, familjen tuaj, i keni bërë personazhe librash. Sa elemente autobiografike ka përgjithësisht në veprën tuaj, herë të rrëfyer hapur, herë të rrëfyer në nuanca të ndërthurura?
Kjo është e vërtetë që unë i kam përmendur me emër, sepse jam përpjekur të bëj diçka që nuk shkon shumë me traditën ballkanase. Në traditën ballkanase është shumë i njohur qëndrimi i shkrimtarit nostalgjik për familjen dhe fisin e tij. Askund tjetër në botë, fisi nuk identifikohet si në Ballkan, dhe shkrimtarët e kanë shumë vështirë të shkruajnë në mënyrë të paanshme, pa e mburrur fisin, duke përmendur edhe rëniet dhe ngritjet e fisit dhe gjëra që janë të pakëndshme për t’i përmendur. Për shembull, unë, një nga këta Kadarenjtë që kam përmendur, ka qenë një personazh, një kushëri yni, e dyta familje Kadare dhe me një fat grotesk dhe dramatik në kuptimin joheroik të fjalës, ka qenë thjesht aventurier, por s’është ndonjë gjë dhe nuk më vjen keq ta përmend, madje, më ka ardhur mirë në mënyrë të natyrshme...
Kishte humbur gjithçka në bixhoz.
Po. Unë nuk kam asnjë kompleks të përmend gjëra që s’janë fort nderuese dhe kam dashur që në letërsinë tonë të futet kjo traditë. Gjithmonë është pasuruese kur shkrimtari nuk ka atë mburrjen për fisin e vet, familjen, t’i mburrë njerëzit e vet, t’i nxjerrë që gjyshi ishte shpirt njeriu, që babai ishte kaq i drejtë, që nëna ishte zemërbardhë. Ka qindra romane, novela dhe tregime në letërsinë shqipe, që përshkruajnë njërën nga këto motive. Nuk ka ndonjë gjë të keqe, por nuk ka ndonjë gjë të mirë, sepse kjo gjë nuk i bën mirë letërsisë.
Ka pasur ndokënd nga familja që ua ka zënë për të madhe përse i keni portretizuar në këtë mënyrë?
Jo, për çudi, jo. E kam pritur këtë gjë, por nuk ka pasur. (qeshje)
Edhe te “Darka e gabuar” shtrohet një ndër çështjet e përhershme që janë përdorur shpesh për manipulime në shoqërinë shqiptare, pra, brenda ditës kalon nga patrioti në tradhtar dhe anasjelltas. Pra ka ndodhur kjo edhe gjatë regjimeve që u ndërruan shekullin e kaluar në Shqipëri, kanë ndodhur edhe në Kosovë, por kjo ndodh edhe sot. Vlerësoni se është manipuluar shumë gjatë historia e shqiptarëve me këta terma, varësisht kush ishte dhe është në pushtet?
Po, sidomos për gjendjet delikate që mesa duket shkrimtarët nuk kanë qenë në gjendje t’i shpjegojnë saktë dhe kjo nuk vjen vetëm nga formimi i njeriut dhe shkrimtarit, por në radhë të parë është cilësi e mjeshtërisë, e letërsisë. Letërsia e vërtetë, letërsia e madhe kërkon paanësi, kërkon pavarësi, kërkon që të kesh atë forcën e brendshme që të jep epikë. Epikë, nganjëherë këtë fjalë e kuptojmë vetëm atëherë kur këndojmë këngë heroike. Epika, në radhë të parë, në letërsi është syri i paanshëm, syri i kronistit që nuk tronditet nga ngjarjet në kuptimin e keq të fjalës, merr dalldisje si të thuash dhe kjo për fat të keq na ka munduar për të përshkruar disa herë pjesë të historisë sonë, ose pjesë të ngjarjeve të jetës tonë, që janë më të ndërlikuara sesa i kemi treguar. Për shembull, ajo ardhje e gjermanëve që kam përshkruar në Gjirokastër, është krejtësisht e vërtetë, por mund të mos ishte ajo, mund ta krijoja unë atë në bazë të normave dhe ligjeve të letërsisë, mund ta krijoja të tillë, por më ndihmoi ajo çka ka ndodhur, është shumë interesante ajo. Është jashtë çdo klisheje me ato që dimë ne disa herë, me ato që dimë ne se si ka ndodhur ardhja e gjermanëve dhe ikja e tyre. Do të thoni ju se kjo mund të mos ketë rëndësi, por disa herë ka rëndësi.
Derisa e përmendëm historinë te shqiptarët. A e kemi sot qartësinë historike se çfarë ka ndodhur? Kemi bërë përpjekje që t’i vëmë gjërat në vend të vet, duke e ditur se nëpër çfarë kemi kaluar në Kosovë, pra në regjimin e dirigjuar nga Beogradi, pa liri, si dhe në Shqipëri duke qenë nën diktaturë e pastaj atë që pasoi një tranzicion i gjatë?
Jo gjithmonë. Jo gjithmonë. Ajo tregon pjekurinë e një populli kur ka shikim të saktë mbi historinë. Jo vetëm ka qenë i pashmangshëm shikimi i gabuar i historisë, në një regjim kur shumë gjëra ishin si në një pasqyrë të thyer për t’u parë, është gabim si të thuash, por vetë në psikikën e një populli që ka kaluar shumë gjatë në një robëri, ndodhin ndryshime dhe mutacione, disa herë të pashpjegueshme lehtë. Dhe vizioni i tij për botën fillon dhe mund të deformohet. Unë mendoj se popullin shqiptar e ka ruajtur fati nga një deformim i rëndë, por nuk mund të themi se s’ka pasur si të thuash herë pas here një vizion të paqartë për gjërat. Për shembull, ne ende s’i kemi shpjeguar mirë marrëdhëniet tepër të ndërlikuara me Perandorinë Osmane. Ne jemi hutuar, jemi ngatërruar me faktin se shqiptarët kanë qenë një popull që dukej nga ana e jashtme i favorizuar, i përkëdhelur, disa herë i privilegjuar dhe kjo ka qenë e vërtetë, por nuk kemi shpjeguar dot përse, megjithatë, ndëshkimet ndaj shqiptarëve kanë qenë jashtëzakonisht të rënda, të egra dhe kjo është në logjikën e gjërave kur një pushtues të quan ty kinse të afërt, të jep privilegje, kërkon që kur i ngrihesh kundër të të ndëshkojë dyfish më egërsisht, sepse të quan të pabesë, tradhtarë, dhe kjo është nyja jo fort e shpjegueshme dhe e qartë e historisë shqiptare. Duket sikur ka dy të vërteta. Njëra që ne kemi qenë të privilegjuar, ose që kemi qenë e kundërta, s’është e vërtetë. Janë të dyja të vërteta, por janë të lidhura pikërisht me këtë nyje tepër tragjike që janë të privilegjuar, por që e paguajnë shtrenjtë atë favorizim që kanë pasur.
Dhe kjo na la pasoja edhe sot e kësaj dite?
Pikërisht që na ka lënë pasoja kjo. Më e keqja është që ne, duke e ngatërruar këtë gjë dhe duke mos ditur ta shpjegojmë si duhet, mundet gabimisht ta quajmë si karakteristikë të identitetit shqiptar. Nuk është e vërtetë. Kjo është një rrethanë e historisë që ka ndodhur.
Pasi e përmendët këtë çështje, ka pikëpamje të ndryshme edhe për rolin e shqiptarëve gjatë Luftës së Parë Botërore dhe Luftës së Dytë Botërore, kur shpesh u tha se shqiptarët duheshin ndëshkuar pasi përkrahën një pjesë, për shembull Austro-Hungarinë, ose nazistët dhe fashistët në Luftën e Dytë Botërore, por nuk u pa ana tjetër e medaljes, se shqiptarët kanë dashur të dalin nga një okupim i deriatëhershëm, pra nga serbët në Kosovë, para Luftës së Dytë Botërore. A ka nevojë për një shpjegim të tillë edhe për këto çështje, a janë shpjeguar sa duhet ato?
Nuk janë shpjeguar sa duhet. Në mendjet tona ka shpesh skema kufizuese, klishe bardhezi, që nuk të lejojnë t’i shpjegosh se mos një pjesë e klishesë së asaj që quhej shpjegim marksist i historisë nuk të lejonte të bëje një shpjegim të pavarur, duke iu referuar në radhë të parë së vërtetës, pastaj atyre apriori ideve, që ne për shembull jemi përpjekur të fusim në rezistencën kundër osmanëve - që ishte qesharake - luftën e klasave. Ne kemi ngatërruar shpesh historinë e Skënderbeut ose historinë e mëvonshme. Kemi dashur të gjejmë ku kishte elemente të asaj që quhej pakënaqësi fshatare kundër feudalëve. Dhe këtu është bërë lëmsh e gjitha pastaj. Për shembull, tipik është shpjegimi i mbrapshtë i kronikës groteske të Haxhi Qamilit, ku domethënë një vizion komunist donte të shikonte tiparet e luftës klasore për ta përligjur.
Dhe, a po merren sa duhet shqiptarët sot për të qartësuar këto paqartësi historike, sot, kur kanë kaluar dhjetë vjet nga çlirimi i Kosovës dhe 20 vjet nga inicimi i demokracisë në Shqipëri?
Mendoj se po, merren. Së paku kanë kuptuar që duhet punuar në këtë drejtim. Kanë kuptuar që ndihet nevoja për këtë. Nëse kuptohet kjo kur ka një shqetësim për këtë, fillon edhe zgjidhja e problemit. Në një formë apo në një tjetër, ky është hapi i parë.
Kemi lëvizur nga letërsia edhe në çështje që kanë të bëjnë me politikën. Po kthehemi sërish te letërsia. Pra, përmendëm edhe një nga çmimet e mëdha ndërkombëtare, “Princi i Asturias”, që iu dha në Spanjë dhe çmimin tjetër në Britaninë e Madhe, në vitin 2005. Madje, duhet theksuar se “Man Booker” ishte i pari që u hap edhe për shkrimtarët që s’janë britanikë, por që janë përkthyer në gjuhën angleze, e që e fituat ju në një konkurrencë të çmueshme. Çka do të thotë kjo për letërsinë shqipe? I rikonfirmon edhe një herë vlerat e saj, pasi ka pasur edhe dyshime kohëve të fundit?
Nuk janë vetëm çmimet që i japin konfirmimin një letërsie, por janë faktorë, pra ato janë një nga faktorët. Ne duhet të kemi gjakftohtësinë, sikurse çdo vend e çdo popull, i cili kërkon të çmojë ato vlera që ka dhe kërkon të harrojë ato antivlera që ka, sepse ajo çfarë është krejt historia e një kombi është të dish ç’të kujtosh dhe të dish ç’të harrosh. Kështu që në këtë mënyrë bëhet filtrimi i së mirës dhe i së keqes. Shuma e historisë është kjo, çfarë duhet të mbajmë në mendje dhe çfarë duhet të hedhim. Historia është pasuri, bën pjesë në pasurinë shpirtërore, s’po them asgjë të re, këtë të gjithë e dinë. Nëse pasuria shpirtërore ka një sasi që përfaqësohet nga artet e tjera, nga letërsia, arti, piktura, muzika dhe filozofia. Letërsia nëse nuk e zë vendin e parë, padyshim që zë një ndër vendet më kryesore. Absolutisht nuk mund të kuptohet bota shpirtërore pa libra. Dhe prandaj letërsia ka një karakteristikë të veçantë, një popull kur e krijon. Ajo nuk është si ato vlerat që i ka një popull, për shembull, ka naftën dhe e shfrytëzon për vete, ka mineralet e çmuara dhe i shfrytëzon për vete. Letërsia nuk është kështu, ajo në atë çast bëhet botërore. Si të thuash është një gjë që është krijuar si dhuratë në gjithë botën. Prandaj populli që e krijon atë, ka të drejtë ta çmojë, ka të drejtë të mos ketë drojë ta thotë, jo pse do të mburret për t’i rënë gjoksit, të krenohet në mënyrën më mendjelehtë, por nuk ka pse të mos krenohet për një vlerë që krijon dhe aq më tepër është e pakuptueshme kur nuk do ta pranojë vetë ai, krijuesi vetë, populli që e krijon, nuk do ta pranojë një vlerë. Diskutimet kanë arritur deri te gjërat që janë lehtësisht të verifikueshme. Për shembull, a i kanë mbrojtur shqiptarët vërtet hebrenjtë gjatë luftës? Dhe kanë dalë zëra, jo s’është e vërtetë. Kjo është e çuditshme. Ky është një negativizëm i sëmurë, do të thosha.
U dokumentua sërish edhe kohëve të fundit me disa dokumentarë e libra...
Ka 60 vjet që po dokumentohet pa pushim. Është dokumentuar që në vitin 1945. Ka një deklaratë zyrtare të Izraelit për Shqipërinë dhe është e pakuptueshme se si ne shqiptarët, vetë, na krijohet, si të thuash, njëfarë kënaqësie perverse për të bërë vetënegacionin e vetes sonë. Kështu ndodh edhe me diskutimin që e përmendët ju për letërsinë. Letërsia shqipe është tipike, me tipare europiane, jo vetëm e sotshmja, por kështu ka qenë.
Është bërë e pashmangshme siç duket të mos pajtoheni me z. Qosjen. Në këtë rrafsh, pasi ai ka thënë kohëve të fundit në Prishtinë, pikërisht të kundërtën, se letërsia shqiptare nuk ka vlera europiane.
Nuk e them vetëm për këtë, por ka një mendim të tillë, mendim të tillë mohues, ka një mendim që shtrihet përtej saj. Ka një mendim qesharak për letërsinë shqiptare që trajtohet si letërsi ekzotike. Po të shkosh dhe të kesh kontakte me të huajt, një nga klishetë që përmendin ata është: “Ju në Shqipëri e keni letërsinë gojore në radhë të parë, keni rapsodë që e këndojnë atë”. Por kjo është një dëshirë për të parë popullin shqiptar si një popull indogjen. Letërsia shqipe nuk ngjan aspak me këtë parafytyrim të gabuar të kuriozëve europianë. Ne nuk kemi ditur ta shpjegojmë atë që thashë se ka tipare krejtësisht europiane në zhvillimin e saj dhe në rrugëtimin e saj nëpër shekuj. Ne jemi ndoshta vendi ballkanik, që më shumë se çdo vend tjetër në Ballkan ka një periudhë letërsie 300-vjeçare, dygjuhëshe: shqip dhe latinisht. Nuk është dukuri shqiptare, është dukuri tipike e të gjitha vendeve të Europës. Rumania, Franca, Anglia dhe Spanja kishin letërsi paralele, kur them letërsi, në radhë të parë, e kam fjalën për të gjitha botimet. Librat e shtypur historikë, filozofikë, kronikë, gjysmëletrarë, letrarë, të gjithë i kishin të botuar në dy gjuhë. Dhe letërsia shqiptare ka ndjekur tamam këtë rrugëtim. Letërsia jonë ka qenë e tillë 300 vjet dhe ku janë këta rapsodë që neve po na mbijnë nga të gjitha anët. Rapsodët do të këndonin latinisht? Dhe është vërtet për t’i vënë duart në kokë se si mundet të ngjajë kjo.
Bile edhe letërsia moderne greke që ka pasur traditën e lashtë, prej së cilës natyrisht ka qenë e shkëputur, nuk e ka në këtë shkallë dhe e ka shumë pak të zhvilluar latinicitetin e saj. Tiparet latine të letërsisë lidhen me rrënjët e Europës. Nuk është thjesht çështje gjuhësore dhe ne kemi më shumë se vendet e tjera, shkrimtarët tanë të shquar që ishin në nivel europian në atë kohë. Bogdani i cili ishte një shkrimtar që ribotoi në vende të ndryshme, ishte në atë nivel, në atë standard. Budi është bashkëkohës i Shekspirit dhe në lindje dhe në vdekje, kanë 5 a 6 vjet diferencë dhe në këtë aspekt, është shumë i vjetër si shkrimtar, ndërsa për çudi, ne i shikojmë veç si kureshti gjuhësore, për me tepër nuk jemi thelluar dhe na ka mbetur ajo ftohtësia e kohës së komunizmit kur nuk i donim ata shkrimtarë. Nuk i kishim të ndaluar, siç thonë, nuk është e vërtetë.
Pse nuk duheshin?
Nuk duheshin për disa arsye, sepse të kujtonin shumë Europën, traditën europiane, që ne s’na pëlqente gjithaq me ato miqësitë që kishim. Nuk duheshin, sepse ishin të lidhur një pjesë e tyre me fenë katolike, ose më mirë të them, me një traditë kulturore, sesa feje të veçantë, që ishte tipike e një pjese të Europës në atë kohë. Në kushtet e mosdashjes së fesë, të ndalimit të saj, sidomos ata do të bëheshin të papërshtatshëm krejtësisht, pastaj dhe për fat të keq, na ka ngelur kjo ftohtësi ndaj tyre, kjo mosdashje, mirëpo kjo është një boshllëk i madh dhe një zbrazëti e madhe në letërsinë shqipe. Ne nuk i duam, ne nuk i çmojmë ata. Ne ata i shikojmë vetëm si dukuri gjuhësore dhe harrojmë që një pjesë e letërsisë në Europë ashtu ka qenë. Nuk ka lindur letërsia artistike ashtu qysh kujtojmë ne. Për shembull, të marrim një letërsi që e njohim, sidomos një të tillë që ka qenë e njohur më përpara në Shqipëri dhe vazhdon të njihet për fat të mirë. Ajo është letërsia ruse, një letërsi ndër më të pasurat në Europë. Letërsia e mirëfilltë ruse është shumë e re. Unë njëherë e kam kujtuar, e kam bërë jo për kuriozitetet se më 1836 është botuar romani i parë me vargje “Milosao” i De Radës, ndërsa romani i parë i letërsisë ruse në vargje vjen “Jegini” i Pushkinit, jo pse është romani i parë në vargje, por është edhe romani i parë rus në atë kohë. Pra, ne na duket se mund të hapim gojën se si është e mundshme kjo letërsi. Sidoqoftë është letërsi madhështore, por filluam për 50-60 vjet me një vrull të madh dhe na duket ne që është tepër e vjetër. Nuk është e vërtetë. Prandaj, ne duhet të dimë t’i kërkojmë këto dhe po e përsëris, jo për t’u mburrur, jo për t’u krenuar, por të njohur veten tonë dhe mundësitë tona.
Ju thoni se letërsia shqiptare, jo vetëm tash, por edhe tradicionalisht, shekuj më parë ka qenë në nivele të barabarta dhe të krahasueshme me letërsitë e shteteve të fuqishme perëndimore, si rasti i Rusisë?
E thash, jo në kuptimin e thjeshtë. Në kuptimin artistik, letërsia shqiptare është e re sikurse dhe letërsia ruse. Letërsia shqiptare është fare e pakrahasueshme, ta zëmë, me letërsinë angleze ose italiane, por është e krahasueshme edhe për nga mosha me letërsitë e tjera. Nuk ka mundur të arrijë letërsitë e mëdha që quhen letërsi gjermanike, angleze, italiane e spanjolle, ruse dhe franceze. Këto janë krenajat e letërsisë botërore. Por s’duhet të harrojmë se shkrimi i gjuhës shqipe ka qenë i ndaluar. Domethënë është e vetmja gjuhë në Europë, e cila ka qenë e ndaluar dhe nuk ka ndonjë gjuhë të ndaluar në vendet e tjera të pushtuara nga Perandoria Osmane. Ka qenë vetëm gjuha shqipe. Pse? Vijmë gjithmonë tek ai raporti “Privilegj, ndëshkim”. Ju thotë merrni privilegje, por ju do t’i merrni postet do të jepni gjuhën e shkruar”.
Në Panairin e Tiranës u përurua edhe vepra juaj e plotë. Njëzet vëllime të cilat i keni quajtur të përfunduara. Dhe ka edhe një libër që nuk u botua si i veçantë. Ky është “Aksidenti”, libër që ndodhet në vëllimin e shtatëmbëdhjetë, ndër të rrallët që i përket letërsisë dhe që ka pasur një botim në Francë, por për herë të parë vjen vetëm si pjesë e kompletit të librave në gjuhën shqipe. Pse? Edhe si temë madje mund të thuhet se është e veçantë.
Është një vepër intimiste. Është një vepër pak e sofistikuar, pak ndryshe nga ato që kam shkruar unë.
Dhe nuk mund të botohej si e veçantë?
Kështu qëlloi, s’u botua. Nuk pati vend. Planet e botimeve të mia ishin të tilla ashtu, që ngeli dhe unë e lash për veprën komplete dhe si një dhuratë për lexuesin, që të ketë një libër të pabotuar krejtësisht.
Ju natyrisht që do të vazhdoni të shkruani dhe si do të trajtohen librat e rinj, pra që dalin ndërkohë, pasi është kompletuar ky projekt prej 20 vëllimesh. Do të përfshihen në ndonjë mënyrë në vazhdim, në ndonjë aneks të tij, apo nuk e keni menduar?
Nuk e kam menduar. Le të bëhen, pastaj e mendoj këtë.
Është edhe një çështje që e diskutuam para se të fillonim intervistën. Duke e parë edhe katedralen që po ndërtohet në qendër të Prishtinës, dhe ju theksuat - të njëjtën që pak a shumë po e theksoni edhe lidhur me letërsinë, se nuk është studiuar si duhet çështja e fesë te shqiptarët. Shqiptarët mendojnë se çështjet që diskutohen brendapërbrenda shqiptarëve nuk diskutohen askund tjetër. Sepse vetëm ata i kanë çështjet e tri feve brenda një populli, etj. Si e shpjegoni ju këtë?
Unë mendoj që ne nuk duhet të pranojmë asnjëherë, jo s’duhet të pranojmë, por se s’është e vërtetë që të trajtohemi si popull ekzotik dhe indigjen, si popull që kemi disa kureshtira, që të kujtojnë disa herë popujt që vënë pendë ose tatuazhe në fytyrë dhe që përbëjnë kureshti për të tjerët, por kjo është një kureshti jo fort e ndershme gjithmonë, është një kureshti që ka brenda të fshehur edhe nënçmimin. Të jemi të sinqertë, kështu është. Tani ne s’ka pse të jemi të padurueshëm që të vendosemi si këta popuj, duke shpikur disa ekzotizma që nuk i kemi. Kështu është edhe puna e fesë. Siç unë nuk kam takuar asnjë gjerman ose francez, që thotë se unë jam gjerman dhe katolik, jam gjerman protestant. Po t’i bësh pyetje se çfarë feje ke, ai habitet, pse më pyete thotë. Kurse neve shqiptarëve na ka mbetur si një çudi e madhe se shqiptarët janë dhe myslimanë dhe të krishterë. Sa çudi, pse duhet të jetë çudi, pse duhet ta pranojmë si karakteristikë që e kemi vetëm ne dhe karakteristikë pak nënvleftësuese?! Edhe një libër historie që u botua kohëve të fundit “Lindja e një kombi me shumicën e popullsisë myslimane”, por ti nuk e thua për asnjë vend tjetër këtë gjë. Një studiues gjerman apo francez, por pse vrapon ta shpallësh që në titull.
A ka kjo një qëllim në vete?
Ka apo s’ka një qëllim, për fat të keq është krijuar kjo gjë, ky shenjim, s’dua të përdor fjalën - damkë. Ne marrim mbi vete gjëra që nuk ka pse t’i marrim. Ne e dimë fare mirë, më mirë se kushdo që të jesh i krishterë ose mysliman në Shqipëri, je njëlloj shqiptar, s’ke asnjë ndryshim. Je njëlloj shqiptar, je njëlloj modern dhe njëlloj europian dhe ashtu do të hysh në BE. Dhe këtë nuk e themi për të bërë propagandë, po e bëjmë myslimanët në vete dhe krishterët, duket se janë më afër. Jo absolutisht. Po të më pyesësh, kush janë më afër Europës, myslimanët apo krishterët, e kam të vështirë të përgjigjem, sepse nuk ekziston dhe është problem i paqenë. Unë shpesh jam futur në këtë diskutim dashur pa dashur dhe e kam futur këtë ide se myslimani shqiptar është njëlloj europian si shqiptari i krishterë.
A po kuptohet kjo nga të tjerët në Europë?
Nuk e di. Disa herë kuptohet, disa herë nuk kuptohet. Nuk e di se sa kuptohet dhe duket sikur po bëjmë një pedagogji për t’i bërë një edukim të popullit shqiptar. Nuk është e vërtetë. Kështu është e vërteta, por që ka në Shqipëri si kudo në botë, njerëz të prapambetur, nëpër disa katunde të thella që nuk duan t’ia dinë, jo vetëm për punë feje, por të dallueshëm nga çdo gjë, nuk e pranojnë qytetërimin, kjo është kudo në botë, gjithashtu. Ju siguroj se do të gjesh në Spanjë katunde të prapambetura, krahina të thella, do të shkosh në Portugali dhe do t’i gjesh, do të shkosh në të gjitha vendet, ndoshta edhe në Francë mund t’i gjesh. Prandaj, s’kemi pse t’i marrim këto tipare indogjene që na ndjekin prapa herë pas here. Po them një kuriozitet që kohëve të fundit është bërë modë që ka shpikur një kuriozitet i ri europian, që Kanuni shqiptar i detyronte disa herë gratë apo vajzat të bëheshin burra. Është një ndër rastet e rralla që ndodhin absolutisht kudo në botë. Unë kam parë njëherë një film që donte ta argumentonte këtë gjë dhe ishte krejtësisht qesharak i gjithi.
Kush e kishte bërë filmin?
Filmin e kishin bërë të huajt. Franko-gjerman ishte dhe donte të vërtetonte këtë tezë se si Kanuni shqiptar është i tillë, i çuditshëm, grotesk, që gratë i bënte burra. Perversion komplet, thuajse Shqipëria është atdheu i transvestitëve. Ne e dimë fare mirë që është i fundit në këtë gjë dhe e fundit në këtë garë. Çfarë ndodh? E kishin studiuar punën që në periudhën e fundit të komunizmit. Kishin marrë intervista dhe nga intervistat dilte se pothuajse të gjitha familjet ishin kundër kësaj gjëje dhe ankoheshin për këto vajza. Ankoheshin nënat, baballarët. S’mundem dot ta mbanim vajzën në shpi, na iku. Njëra ishte bërë shofere e kamionit, kuptohet menjëherë. Ajo u vesh gjoja si burrë dhe u bë burrë. Ajo s’u bë burrë fare. Por ajo ishte vajzë shumë e lirshme për mentalitetin e kohës, ndoshta edhe për sot aventuriere dhe nuk bëri zë familja dhe kjo e bëri burrë dhe quhej burrë tashmë, e turpshme.
Kishte zgjedhur një profesion që deri atëherë njihej si profesion burrash dhe...?
Kishte vajza traktoriste, makiniste... dhe fabrika kishte, por kjo ishte tamam ashtu aventuriere. Kjo vajzë që unë nuk e dënoj, por në mendësinë e kohës quhej aventuriere. Kjo gjë i taksohej Kanunit, e bëri Kanuni, e kundërta, ajo absolutisht ishte e çliruar nga çdo gjë dhe nga çdo kod. Ishte e padisiplinuar dhe e shthurur. Një tjetër kuptohej menjëherë që ishte lesbike, kishte prirje lesbike, kuptohej menjëherë. Dhe të gjitha këto i taksoheshin Kanunit shqiptar që gjoja se Shqipëria qenka vendi që po i ktheka gratë në burra.
Por, a po e gjejnë shqiptarët forcën që t’i kundërpërgjigjen këtij portretizimi, që po e përshkruani ju?
Për fat të keq nuk e gjejnë. Për fat të keq rendin edhe vetë disa herë të përfitojnë nga kjo, nga ky kinse ekzotizëm, për t’u bërë interesant ose për të nxjerrë tema, për të bërë filma që të duken të çuditshëm, për të bërë libra që të duken të çuditshëm.
Pra, po ushqehet në vend që të luftohet, po thoni ju?
Pra, tërë kjo punë që po ndodh me Shqipërinë sot. Ne jemi në prag të... mendoj gjithë shqiptarët kudo që ndodhen, kanë dëshirë dhe është e logjikshme, nuk është snobizëm, për të hyrë në Europë. I gjithë ky imazh i Shqipërisë është një lloj frenimi i butë, por është një frenim, sepse e rrisin koshiencën, e rrisin ndërgjegjen e mendësisë europiane dhe thonë: “Mirë, por këta janë të tillë”. Unë nuk kam dëshirë të fsheh ato mungesat që kemi, duhet t’i themi fare pa shqetësim. Unë kam shkruar vetë kohët e fundit një lloj skice letrare, që mund të shërbejë për film, ku kam trajtuar motivin se si shteti shqiptar ka dënuar gratë e huaja në mënyrë burracake dhe ne duhet ta nxjerrim këtë njollë që i kemi vënë vetes. Jo thjesht, si regjim komunist, por si shtet, si shoqëri. E kemi bërë këtë, le ta nxjerrim. Pra nuk jam aspak kundër që edhe gjërat delikate t’i denoncojmë. Këtë e kemi bërë keq dhe është turp. Ta themi pa gajle, pa dredhi. E themi sikur e kemi bërë, sepse kemi qenë të detyruar nga disa rrethana. Jo për atë nuk e kemi bërë. Ka ndodhur disa herë që më kanë kërkuar mendim se cila është një nga të metat e ballkanasve, pasi kanë folur edhe për virtyt, sepse nuk kanë vetëm të meta, por kanë edhe virtyte. U kam thënë se ballkanasit kanë një sëmundje - misionarizmin. Popujt e Ballkanit quhen misionarë, që kanë ardhur në këtë botë me një mision, por unë nuk do të kisha guxim ta thosha këtë gjë, nëse nuk do të gjeja një argument për të kritikuar vendin tim, aty ku ai ka gabime. Dhe kam vënë që në shembullin e parë, misionin e Shqipërisë, do të thosha misionin qesharak të Shqipërisë, e cila mori përsipër të mbronte marksizëm-leninizmin, kur ai, sipas Shqipërisë, u tradhtua në gjithë planetin tokësor. Dhe ne si vend tragjik-komik, dolëm që të shpëtojmë marksizmin e leninizmin pasi e braktisi tërë bota. Ky ishte misioni i dështuar i Shqipërisë. Pas kësaj, unë kam të drejtë të flas për misionin qesharak dhe dramatik, në kuptimin më të keq të fjalës, të Serbisë që donte të bënte atë që bëri në Ballkan, të Greqisë që ka idenë e madhe për të çliruar Konstadinopolin dhe për të shtrirë helenizmin kudo, të të gjithë popujve të tjerë të Ballkanit, të Maqedonisë që mund të ecë me deliret e Aleksandrit të Madh, por ama kur t’i gjen që vendit tënd t’ia vësh atë të vërtetën, jo t’i shpikësh të paqenat, t’i thuash që dorëzoi hebrenjtë për shembull, se është shumë kjo gjë që them...dhe njeriu shkon edhe më tutje, duke thënë: “Unë kam marrë pjesë në masakrën e armenëve, shqiptarët e kanë kryesuar”, që është absurde, se masakra e armenëve ndodhi në 1915-n, ndërsa Shqipëria në të ‘12-n ishte shkëputur nga Perandoria Otomane dhe ishte vetë në rolin e Armenisë që mund të ndëshkohej me një masakër, po të kishte mundësi ushtria turke edhe do ta bënte.
Derisa po flasim për ato çfarë kanë ndodhur, ndërsa shumicën prej tyre, siç po e pohoni, edhe siç dihet botërisht, i keni trajtuar në veprat tuaja. Ka një çështje për ftohjen ose për shkëputjen e marrëdhënieve të Shqipërisë me disa shtete, siç është Kina dhe Bashkimi Sovjetik, për të cilat keni shkruar në disa nga romanet tuaja më të çmuara, “Koncert në fund të dimrit” dhe “Dimri i vetmisë së madhe”. Ju mund të thoni, “unë nuk mund të shkruaj për të gjitha”, por duke qenë në Kosovë, s’ka pasur një roman nga ju për shkëputjen e marrëdhënieve ndërmjet Shqipërisë dhe Jugosllavisë. E keni menduar ndonjëherë?
Projekti im në fillim ka qenë i tillë që unë të shkruaj një trilogji. Shkëputja nga rusët, që e bëra të parën dhe, e në të dytën, do të ishte shkëputja nga jugosllavët pikërisht. Por kjo m’u ndalua mua me një kërcënim madje. As të mos guxosh të mendosh një gjë të tillë! Dhe unë e kuptova menjëherë ku ishte, sepse sigurisht do të kërkoja të shikoja arkivat sikurse i pash për “Dimrin e madh”. Ishte një zemërim i fshehtë. Një kërcënim i drejtpërdrejtë dhe atje unë kuptova se shteti shqiptar nuk donte...
Kjo ishte derisa ishin në projekt këto romane, apo pasi u botua “Dimri i vetmisë së madhe”?
Unë e mbarova atëherë kur ende s’ishte kritikuar, e çova në shtyp, pasi mbarova pjesën e parë dhe në fund do të bëja...Shteti shqiptar nuk donte për disa arsye dhe një nga arsyet ishte problemi i Kosovës, padyshim, sepse nëse do të shkruhej “Shkëputja nga jugosllavët”, do e s’do do të ishte problemi e para e krimeve të komunistëve, që quheshin atë kohë, ose quheshin të jugosllavëve bashkë me të. Dhe në njëfarë mënyre shteti shqiptar u mundua të shpëlajë. Dhe do të ishte problemi i Kosovës...
Dhe ju nuk u lejuat fare që ta trajtonit këtë çështje?
Nuk u lejuam fare, arkivi ishte i mbyllur krejtësisht. Arkivi kryesor sigurisht ndodhet në Beograd, në Serbi, por edhe në Shqipëri duhet të ketë. Ishte një periudhë krejtësisht e padashur, e pakëndshme, të kujtoj në Shqipëri, kështu është...Pra më vonë kur unë shkrova pjesën e tretë “Koncert në fund të dimrit”, në fakt, vepra ime ka mbetur e gjymtuar. Ajo s’mund të bëhet më tashmë.
Megjithatë, me fjalorin tuaj e quani si gjysmë të bërë, thoni “Koncerti” është i treti. Mendoni se mungon ky për Kosovën.
Nuk do të thotë asgjë, tash. Unë s’kam ndonjë keqardhje të them të drejtën. S’u bë, s’u bë. Mesa duket kam shkruar ndonjë gjë tjetër në vend të asaj. Atë kohë nuk kam qëndruar pa shkruar, kështu që nuk u bë.
Por ishte e njëjta... pozicioni i Shqipërisë, siç e përshkruani ju. Shqiptarët në Kosovë vazhdonin të ushqenin bindjen se, megjithatë, Shqipëria ekziston dhe nëse vërtet do të shkonin punët shumë keq në Kosovë, ajo do të intervenojë. Por duket se leksioni më i qartë ishte pas demonstratave të vitit ‘81 kur u pa se çfarë ndodhi në Kosovë dhe nuk kishte ndonjë intervenim.
As s’mund të mendohej ndonjë ndërhyrje e Shqipërisë. As që mund të mendohej. Kur çdo gjë mund të ndodhte, veç ajo nuk do të ndodhte. Nuk është asgjëkund. Në mendjen e njerëzve të thjeshtë mund të ketë shkuar si një ëndërrim, por kurrsesi në mendjen e pushtetarëve shqiptarë nuk mund të ketë ekzistuar një gjë e tillë. Një ndërhyrje s’është kurrë e bukur, por si një ëndërr do të ishte e bukur që shqiptarët mund të ishin në gjendje t’i ndihmonin vëllezërit e tyre. S’mund të ndodhte, ishte jashtë çdo logjike në atë kohë dhe jashtë çdo dëshire të shtetit shqiptar.
Nuk kishte dëshirë, thoni ju?
As mundësi, as dëshirë. Përgatitja e tij shpirtërore dhe ideologjike ishte e tillë që përjashtonte gjërat e tilla, aksionet që quheshin nacionaliste, sepse këtu ka ndodhur një habi e madhe në Shqipëri. Sot, po të shikoni, shpesh kritikohet regjimi komunist si nacionalist. Është mashtrimi më i madh që po bëhet. Thuhet për shembull që nacional-socializmi shqiptar ka krijuar mitin e Skënderbeut, Rilindjes së Shqipërisë së Madhe e ku ta di unë... Këto janë dokrra të gjitha. Komunizmi shqiptar nuk mendonte kurrë për këto gjëra, ngase në Shqipëri po të ishe nacionalist, haje plumbin. Me mijëra shqiptarë janë vrarë, sepse janë taksuar dhe quajtur nacionalistë. Kështu që nuk ka absurditet më të madh sesa ky. Të thuash se komunizmi shqiptar krijojë mitet nacionaliste shqiptare.
Pra ju thoni se nuk njësohen kurrë patriotizmi dhe nacionalizmi me emrin e Enver Hoxhës, pasi një mendësi e tillë mund të gjendet edhe sot në Kosovë?
Nuk kanë faj kosovarët, sepse normalisht duhej të ishte kështu, sepse shteti historik shqiptar duhej ta kishte vëmendjen për Kosovën. Normale. Kështu që ëndrra e kosovarëve ka qenë normale, por anormale ishte qëndrimi i Shqipërisë, kurse sipas logjikës historike të çdo kombi ishte normale, që sigurisht vendi ai që quhej shteti historik, apo shteti amë si quhej, ta kishte mendjen te Kosova. Gjithë përgatitja, gjithë prirja shpirtërore, ideologjike e Shqipërisë ishte gjetkë. Mbrapshtia filloi që në fillim kur komunistët shqiptarë e quanin atdhe në fillim Rusinë, Bashkimin Sovjetik. Kjo ishte teorikisht dhe praktikisht kështu ka qenë në fillim. U sulmua Rusia në qershor të vitit ‘41, kur u shpall fashizmi i padëshiruar, sepse njerëzit e kanë harruar që në Moskë në vitet ‘40 të shaje Hitlerin futeshe në burg. Nuk mundeshe. Kishte miqësi Bashkimi Sovjetik të paktën me Gjermaninë. Kjo u mbulua sigurisht nga Lufta e Dytë Botërore dhe ka sigurisht një justifikim. Rusia mbajti peshën e madhe të luftës. Rusia e lau pothuajse, e lau me gjak atë gabim. Ka njëfarë...pse iu fal kjo gjë, por e vërteta kështu ka qenë.
Është edhe një çështje që ka të bëjë me Kosovën. Kosova, sapo kaloi në një fazë që ishte futur pa dëshirën e saj sa i përket pavarësisë. Pra u akuzua nga Serbia, natyrisht, dhe u dërgua në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë, siç u tha, për të parë legjitimitetin e pavarësisë së Kosovës. Si e vlerësoni në gjithë këtë proces, këtë hap që ndërmori Serbia?
Për mua, është një hap prapa i saj. Nuk e nderon. Munden ata të jenë pak entuziastë, sepse ju duket nga ana e jashtme ndoshta si ndonjë sukses. Nuk është sukses. Unë nuk jam politikan, jam shkrimtar dhe do të flas se e vërteta që di unë nga letërsia dhe nga ajo çfarë kam parë në jetë, se krimet e mëdha nuk harrohen kurrë. Politika kërkon edhe harrimin e tyre shpesh, të lihen mënjanë. Politika bën balancime, si të thuash mban një ekuilibër. Kaq po i jap këtij, kaq këtij që të mos i ngelet hatri këtij, sepse u tregova shumë i ashpër ndaj këtij, sepse u tregova i butë, etj. Por unë do të flas në këtë rast. Do të jap mendimin tim. Ajo çka ka bërë Serbia në Ballkan. Sidomos flas në këtë rast për shqiptarët. Është e paharrueshme, pavarësisht nga të gjitha modalitetet që propozohen si e do e mira e punës, e Ballkanit, e pajtimit, e hyrjes në Europë e të dyja palëve. Ajo nuk do të harrohet kurrë. Ajo ka ndodhur dhe Serbia duhet të çlirojë ndërgjegjen e saj prej asaj të keqeje që ka bërë, për të cilën një pjesë nuk është e ndërgjegjshme, një pjesë kërkon që brezit të ri t’ia bëjë të paqenë, si një gjë si të thuash virtuale që ka ndodhur, si një gjest që mund të harrohet, mund t’i falet. Për mua nuk falet. Së paku këtë gjë më ka mësuar letërsia dhe ua kam mësuar të gjithëve që ndërgjegjja duhet të pastrohet nga krimi, qoftë e një njeriu të vetëm, qoftë e një grupi njerëzish, qoftë e një shteti të tërë dhe një kombi të tërë. S’mund të ecë përpara me atë nëpër këmbë, është e keqe për të tjerët, e keqe për veten e saj në radhë të parë.
Ndërkohë që shohim se para disa ditësh, Serbisë megjithatë, iu lejua liberalizimi i vizave bashkë me dy shtetet e tjera të Ballkanit. Pra të hyjnë në Listën e Bardhë të “Schengen”-it, para se kjo të përfundohet me Bosnjën, ku u bë një luftë e përgjakshme dhe ku u akuzuan shumë serbë edhe në Gjykatën e Hagës, po ashtu mbeti jashtë edhe Shqipëria edhe Kosova nga ky proces.
Unë e kam shprehur mendimin tim publikisht edhe për këtë gjë, edhe në shtypin botëror. Ishte një vështrim politik që bëri Europa. Vetëm kaq.
Donte të bënte balancë sërish, thoni ju?
Njëfarë balancimi donte të bënte, por nuk mendoj se ka qenë kaq e ndritur si ide, si të thuash.
Një pyetje e fundit. Përgjithësisht i keni vlerësuar si të suksesshme vitet e fundit për shqiptarët. Si për shqiptarët në Kosovë, në Shqipëri, në Maqedoni. Çfarë duhet të presin shqiptarët, ose për çfarë duhet të angazhohen shqiptarët në vitet që po vijnë?
Kjo është një pyetje shumë e vështirë, por unë do t’ju përgjigjem. Thuhen vetëm urimet edhe unë do të uroja dhe besoj se ashtu është në një afat në mos imediat, në mos tepër të afërt, kështu është. Do të ketë kohë për urime dhe duhet të besojmë në to, në gjënë e mirë. Edhe gjërat e mira janë të ndërlikuara. Të merresh me punët e lirisë nganjëherë është më e ndërlikuar sesa punët e robërisë.
Po natyrisht që shumë urime do të vlenin edhe për ju, për këtë Vit të Ri. Ka qenë një vit shumë i suksesshëm edhe për ju...
Faleminderit.
Ju faleminderit z. Kadare, ishte kënaqësi si gjithherë.
Është një krizë politike në Shqipëri pas zgjedhjeve të përgjithshme. Pra kemi opozitën, Partinë Socialiste, e cila vazhdon të refuzojë të hyjë në Kuvend. Si e shihni ju situatën?
Unë do të them një gjë, që ju do ta nënkuptoni vetë, që është e pashmangshme. Do të them që politika shqiptare gjithsesi dhe në çdo rast duhet ta gjejë marrëveshjen. Dhe unë kam shpresë se do ta gjejë, nuk mund të vazhdojë më gjatë kjo gjë.
Çfarë do të thonë vonesat në këtë gjetje të marrëveshjes?
Nuk është e mirë vonesa, absolutisht.
Dhe vlerësoni se do të ketë një marrëveshje shpejt?
Mendoj se po. Duhet të ketë. Në mos marrëveshje, ajo e famshmja që quhet kompromis. Do të gjendet se s’ka se si.
Për mua është kënaqësi, sigurisht edhe për çdo shkrimtar kur merr një çmim, por nuk e teproj asgjë për të thënë: Një çmim në Kosovë është gjithmonë i veçantë për çdo shkrimtar, i veçantë sidomos për ne që jemi në hapësirën shqiptare jashtë Kosovës. Është vërtet i veçantë dhe kjo nuk është retorikë, por është një gjë e gëzueshme. I veçantë, i përfshin të gjitha, aq më tepër unë po e marr këtë çmim kur Kosova është e pavarur. Herën e kaluar kur e kam fituar një çmim, një nga pyetjet ishte: “Ç’mendoni, do të jetë Kosova e pavarur?”. Kjo pyetje u krye si të thuash!
Për shumicën e njerëzve kur shpërblehen, njihen meritat, konfirmohet një përkushtim, por kërkohen caqe të reja, arritje të reja. Pra, i bëhet pyetje vetvetes “a mund të bëj unë edhe diçka më tepër?”. Për ju mbase nuk vlen edhe aq shumë, sepse kohëve të fundit po i renditni çmimet.
Të them të drejtën, nuk e mendoj këtë gjë, ose folja e saktë do të ishte nuk më vinte ndërmend kjo gjë. Jo prej një ngopjeje nga çmimet ose nga jeta, por çdo gjë në botë ka një kohë. Edhe në krijimtarinë letrare, edhe në vlerësimet. Shkrimtari mendon gjëra të tjera se sa këto. E di që tash nuk ju kënaqa me përgjigjen, por kështu është.
Çështja është se kur e fituat muaj më parë çmimin e madh spanjoll, që renditet ndër çmimet më kryesore botërore, pra, çmimi “Princi i Asturias” në Spanjë, ju thatë se nëse do t’iu kishin thënë derisa shkruanit nën diktaturën komuniste në Shqipëri, se do të vinte dita që ju do të shpërbleheshit, siç u shpërblyet edhe me çmimin në Britaninë e Madhe - çmimin ndërkombëtar “Man Booker International” dhe çmimin tjetër “Princi i Asturias”, do t’ju dukej se ajo ditë nuk do të vinte kurrë. Po e njëjta, nga ajo kohë mund të vlente edhe për Kosovën - që të vini ju dhe disa herë të shpërbleheni në Kosovë. Pra, po arrihet diçka që ndoshta ka qenë shumë e vështirë atëherë të paramendohet.
Kjo është edhe më e pabesueshme, që të merrja një çmim në Kosovën e pavarur. Ka qenë edhe më tepër e pabesueshme. Kaq larg dukej atë kohë Kosova nga liria. Shqipëria ishte larg nga liria shoqërore, por Kosova ishte edhe më larg, sepse kishte dy largësi - mungesë të lirisë shoqërore dhe mungesë të lirisë së mirëfilltë.
Të mbesim edhe pak te romani që fitoi çmimin. I jeni kthyer edhe një herë vendit tuaj të lindjes - Gjirokastrës, sikurse edhe në veprat e mëhershme. Është shumë i njohuri romani “Kronikë në gur”, pastaj së fundi edhe “Çështjet e marrëzisë” dhe të tjera. Ju keni trajtuar edhe në shkrimet tuaja publicistike, pra ka disa veçanti ky vend, pasi ndodhet me kufirin, gjithherë problematik me Greqinë, ishte vendlindja edhe e diktatorit Hoxha... Ku e gjeni gjithmonë këtë inspirim që t’i ktheheni gjithnjë qytetit të lindjes?
Nga kjo pikëpamje, ju keni të drejtë. Unë jam kthyer disa herë, por volumi i veprës që unë i kam kushtuar këtij qyteti nuk është i madh, por vërtet është i vogël. Ju përmendët romanin “Çështjet e marrëzisë”, i cili përbëhet prej 80 apo 90 faqesh. Nuk kam ndonjë fiksim apo obsesion për t’iu rikthyer. Ka qëlluar natyrshëm. Unë kam qenë para dy-tre vjetësh i ftuar për një kohë të gjatë në një universitet amerikan, përreth një muaj, sepse atje bëheshin disa vepra të mia dhe atje e kam shkruar. Siç duket largësia të ndihmon. Në këtë rast doja të shkruaja diçka, sepse kisha shumë kohë të lirë, sepse kisha kushte të bukura, siç janë ato në kampet fushore amerikane, dhe për çudi, natyrshëm më erdhi dëshira për të kujtuar edhe një herë qytetin tim të lindjes. Ka qenë shumë thjeshtë, pa ndonjë gjë që e kisha planifikuar, ose që e kam menduar gjatë, ose me një kuptim të parë, të dytë dhe të tretë. Ishte krejt e natyrshme.
Duket se edhe lexuesi ju do shumë - megjithëse ju do edhe për veprat e tjera - kur ju i ktheheni qytetit të lindjes, pasi u vlerësua shumë edhe me këtë çmim, por edhe më herët, nga kritika, romani “Darka e gabuar”, si një ndër kryeveprat e kohëve të fundit të Kadaresë, ashtu siç mbetet “Kronikë në gur” për shumëkënd, një ndër veprat më të mira të Kadaresë.
Mesa duket ky qytet jep dorë për letërsi, sepse e gjithë jeta është interesante dhe e bukur, por po aq interesante dhe pak e mistershme është se përse një pjesë e saj jep dorë për letërsi dhe një pjesë nuk jep, që mund të jetë shumë interesante, mund të jetë e mbushur me aksione të dobishme, por për një habi të madhe qëllon që nuk jep. Kjo është një nga të fshehtat e artit se si qëllon që shkrimtari varet edhe nga shkrimtari, edhe nga shtetet dhe epokat e ndryshme, që japin dorë nganjëherë më tepër sesa shtetet e tjera, ose epokat e tjera njerëzore të historisë.
Në këtë roman sikurse dhe në romanin “Çështjet e marrëzisë” dhe në disa shkrime tuaja të tjera, i përmendni Kadarenjtë, familjen tuaj, i keni bërë personazhe librash. Sa elemente autobiografike ka përgjithësisht në veprën tuaj, herë të rrëfyer hapur, herë të rrëfyer në nuanca të ndërthurura?
Kjo është e vërtetë që unë i kam përmendur me emër, sepse jam përpjekur të bëj diçka që nuk shkon shumë me traditën ballkanase. Në traditën ballkanase është shumë i njohur qëndrimi i shkrimtarit nostalgjik për familjen dhe fisin e tij. Askund tjetër në botë, fisi nuk identifikohet si në Ballkan, dhe shkrimtarët e kanë shumë vështirë të shkruajnë në mënyrë të paanshme, pa e mburrur fisin, duke përmendur edhe rëniet dhe ngritjet e fisit dhe gjëra që janë të pakëndshme për t’i përmendur. Për shembull, unë, një nga këta Kadarenjtë që kam përmendur, ka qenë një personazh, një kushëri yni, e dyta familje Kadare dhe me një fat grotesk dhe dramatik në kuptimin joheroik të fjalës, ka qenë thjesht aventurier, por s’është ndonjë gjë dhe nuk më vjen keq ta përmend, madje, më ka ardhur mirë në mënyrë të natyrshme...
Kishte humbur gjithçka në bixhoz.
Po. Unë nuk kam asnjë kompleks të përmend gjëra që s’janë fort nderuese dhe kam dashur që në letërsinë tonë të futet kjo traditë. Gjithmonë është pasuruese kur shkrimtari nuk ka atë mburrjen për fisin e vet, familjen, t’i mburrë njerëzit e vet, t’i nxjerrë që gjyshi ishte shpirt njeriu, që babai ishte kaq i drejtë, që nëna ishte zemërbardhë. Ka qindra romane, novela dhe tregime në letërsinë shqipe, që përshkruajnë njërën nga këto motive. Nuk ka ndonjë gjë të keqe, por nuk ka ndonjë gjë të mirë, sepse kjo gjë nuk i bën mirë letërsisë.
Ka pasur ndokënd nga familja që ua ka zënë për të madhe përse i keni portretizuar në këtë mënyrë?
Jo, për çudi, jo. E kam pritur këtë gjë, por nuk ka pasur. (qeshje)
Edhe te “Darka e gabuar” shtrohet një ndër çështjet e përhershme që janë përdorur shpesh për manipulime në shoqërinë shqiptare, pra, brenda ditës kalon nga patrioti në tradhtar dhe anasjelltas. Pra ka ndodhur kjo edhe gjatë regjimeve që u ndërruan shekullin e kaluar në Shqipëri, kanë ndodhur edhe në Kosovë, por kjo ndodh edhe sot. Vlerësoni se është manipuluar shumë gjatë historia e shqiptarëve me këta terma, varësisht kush ishte dhe është në pushtet?
Po, sidomos për gjendjet delikate që mesa duket shkrimtarët nuk kanë qenë në gjendje t’i shpjegojnë saktë dhe kjo nuk vjen vetëm nga formimi i njeriut dhe shkrimtarit, por në radhë të parë është cilësi e mjeshtërisë, e letërsisë. Letërsia e vërtetë, letërsia e madhe kërkon paanësi, kërkon pavarësi, kërkon që të kesh atë forcën e brendshme që të jep epikë. Epikë, nganjëherë këtë fjalë e kuptojmë vetëm atëherë kur këndojmë këngë heroike. Epika, në radhë të parë, në letërsi është syri i paanshëm, syri i kronistit që nuk tronditet nga ngjarjet në kuptimin e keq të fjalës, merr dalldisje si të thuash dhe kjo për fat të keq na ka munduar për të përshkruar disa herë pjesë të historisë sonë, ose pjesë të ngjarjeve të jetës tonë, që janë më të ndërlikuara sesa i kemi treguar. Për shembull, ajo ardhje e gjermanëve që kam përshkruar në Gjirokastër, është krejtësisht e vërtetë, por mund të mos ishte ajo, mund ta krijoja unë atë në bazë të normave dhe ligjeve të letërsisë, mund ta krijoja të tillë, por më ndihmoi ajo çka ka ndodhur, është shumë interesante ajo. Është jashtë çdo klisheje me ato që dimë ne disa herë, me ato që dimë ne se si ka ndodhur ardhja e gjermanëve dhe ikja e tyre. Do të thoni ju se kjo mund të mos ketë rëndësi, por disa herë ka rëndësi.
Derisa e përmendëm historinë te shqiptarët. A e kemi sot qartësinë historike se çfarë ka ndodhur? Kemi bërë përpjekje që t’i vëmë gjërat në vend të vet, duke e ditur se nëpër çfarë kemi kaluar në Kosovë, pra në regjimin e dirigjuar nga Beogradi, pa liri, si dhe në Shqipëri duke qenë nën diktaturë e pastaj atë që pasoi një tranzicion i gjatë?
Jo gjithmonë. Jo gjithmonë. Ajo tregon pjekurinë e një populli kur ka shikim të saktë mbi historinë. Jo vetëm ka qenë i pashmangshëm shikimi i gabuar i historisë, në një regjim kur shumë gjëra ishin si në një pasqyrë të thyer për t’u parë, është gabim si të thuash, por vetë në psikikën e një populli që ka kaluar shumë gjatë në një robëri, ndodhin ndryshime dhe mutacione, disa herë të pashpjegueshme lehtë. Dhe vizioni i tij për botën fillon dhe mund të deformohet. Unë mendoj se popullin shqiptar e ka ruajtur fati nga një deformim i rëndë, por nuk mund të themi se s’ka pasur si të thuash herë pas here një vizion të paqartë për gjërat. Për shembull, ne ende s’i kemi shpjeguar mirë marrëdhëniet tepër të ndërlikuara me Perandorinë Osmane. Ne jemi hutuar, jemi ngatërruar me faktin se shqiptarët kanë qenë një popull që dukej nga ana e jashtme i favorizuar, i përkëdhelur, disa herë i privilegjuar dhe kjo ka qenë e vërtetë, por nuk kemi shpjeguar dot përse, megjithatë, ndëshkimet ndaj shqiptarëve kanë qenë jashtëzakonisht të rënda, të egra dhe kjo është në logjikën e gjërave kur një pushtues të quan ty kinse të afërt, të jep privilegje, kërkon që kur i ngrihesh kundër të të ndëshkojë dyfish më egërsisht, sepse të quan të pabesë, tradhtarë, dhe kjo është nyja jo fort e shpjegueshme dhe e qartë e historisë shqiptare. Duket sikur ka dy të vërteta. Njëra që ne kemi qenë të privilegjuar, ose që kemi qenë e kundërta, s’është e vërtetë. Janë të dyja të vërteta, por janë të lidhura pikërisht me këtë nyje tepër tragjike që janë të privilegjuar, por që e paguajnë shtrenjtë atë favorizim që kanë pasur.
Dhe kjo na la pasoja edhe sot e kësaj dite?
Pikërisht që na ka lënë pasoja kjo. Më e keqja është që ne, duke e ngatërruar këtë gjë dhe duke mos ditur ta shpjegojmë si duhet, mundet gabimisht ta quajmë si karakteristikë të identitetit shqiptar. Nuk është e vërtetë. Kjo është një rrethanë e historisë që ka ndodhur.
Pasi e përmendët këtë çështje, ka pikëpamje të ndryshme edhe për rolin e shqiptarëve gjatë Luftës së Parë Botërore dhe Luftës së Dytë Botërore, kur shpesh u tha se shqiptarët duheshin ndëshkuar pasi përkrahën një pjesë, për shembull Austro-Hungarinë, ose nazistët dhe fashistët në Luftën e Dytë Botërore, por nuk u pa ana tjetër e medaljes, se shqiptarët kanë dashur të dalin nga një okupim i deriatëhershëm, pra nga serbët në Kosovë, para Luftës së Dytë Botërore. A ka nevojë për një shpjegim të tillë edhe për këto çështje, a janë shpjeguar sa duhet ato?
Nuk janë shpjeguar sa duhet. Në mendjet tona ka shpesh skema kufizuese, klishe bardhezi, që nuk të lejojnë t’i shpjegosh se mos një pjesë e klishesë së asaj që quhej shpjegim marksist i historisë nuk të lejonte të bëje një shpjegim të pavarur, duke iu referuar në radhë të parë së vërtetës, pastaj atyre apriori ideve, që ne për shembull jemi përpjekur të fusim në rezistencën kundër osmanëve - që ishte qesharake - luftën e klasave. Ne kemi ngatërruar shpesh historinë e Skënderbeut ose historinë e mëvonshme. Kemi dashur të gjejmë ku kishte elemente të asaj që quhej pakënaqësi fshatare kundër feudalëve. Dhe këtu është bërë lëmsh e gjitha pastaj. Për shembull, tipik është shpjegimi i mbrapshtë i kronikës groteske të Haxhi Qamilit, ku domethënë një vizion komunist donte të shikonte tiparet e luftës klasore për ta përligjur.
Dhe, a po merren sa duhet shqiptarët sot për të qartësuar këto paqartësi historike, sot, kur kanë kaluar dhjetë vjet nga çlirimi i Kosovës dhe 20 vjet nga inicimi i demokracisë në Shqipëri?
Mendoj se po, merren. Së paku kanë kuptuar që duhet punuar në këtë drejtim. Kanë kuptuar që ndihet nevoja për këtë. Nëse kuptohet kjo kur ka një shqetësim për këtë, fillon edhe zgjidhja e problemit. Në një formë apo në një tjetër, ky është hapi i parë.
Kemi lëvizur nga letërsia edhe në çështje që kanë të bëjnë me politikën. Po kthehemi sërish te letërsia. Pra, përmendëm edhe një nga çmimet e mëdha ndërkombëtare, “Princi i Asturias”, që iu dha në Spanjë dhe çmimin tjetër në Britaninë e Madhe, në vitin 2005. Madje, duhet theksuar se “Man Booker” ishte i pari që u hap edhe për shkrimtarët që s’janë britanikë, por që janë përkthyer në gjuhën angleze, e që e fituat ju në një konkurrencë të çmueshme. Çka do të thotë kjo për letërsinë shqipe? I rikonfirmon edhe një herë vlerat e saj, pasi ka pasur edhe dyshime kohëve të fundit?
Nuk janë vetëm çmimet që i japin konfirmimin një letërsie, por janë faktorë, pra ato janë një nga faktorët. Ne duhet të kemi gjakftohtësinë, sikurse çdo vend e çdo popull, i cili kërkon të çmojë ato vlera që ka dhe kërkon të harrojë ato antivlera që ka, sepse ajo çfarë është krejt historia e një kombi është të dish ç’të kujtosh dhe të dish ç’të harrosh. Kështu që në këtë mënyrë bëhet filtrimi i së mirës dhe i së keqes. Shuma e historisë është kjo, çfarë duhet të mbajmë në mendje dhe çfarë duhet të hedhim. Historia është pasuri, bën pjesë në pasurinë shpirtërore, s’po them asgjë të re, këtë të gjithë e dinë. Nëse pasuria shpirtërore ka një sasi që përfaqësohet nga artet e tjera, nga letërsia, arti, piktura, muzika dhe filozofia. Letërsia nëse nuk e zë vendin e parë, padyshim që zë një ndër vendet më kryesore. Absolutisht nuk mund të kuptohet bota shpirtërore pa libra. Dhe prandaj letërsia ka një karakteristikë të veçantë, një popull kur e krijon. Ajo nuk është si ato vlerat që i ka një popull, për shembull, ka naftën dhe e shfrytëzon për vete, ka mineralet e çmuara dhe i shfrytëzon për vete. Letërsia nuk është kështu, ajo në atë çast bëhet botërore. Si të thuash është një gjë që është krijuar si dhuratë në gjithë botën. Prandaj populli që e krijon atë, ka të drejtë ta çmojë, ka të drejtë të mos ketë drojë ta thotë, jo pse do të mburret për t’i rënë gjoksit, të krenohet në mënyrën më mendjelehtë, por nuk ka pse të mos krenohet për një vlerë që krijon dhe aq më tepër është e pakuptueshme kur nuk do ta pranojë vetë ai, krijuesi vetë, populli që e krijon, nuk do ta pranojë një vlerë. Diskutimet kanë arritur deri te gjërat që janë lehtësisht të verifikueshme. Për shembull, a i kanë mbrojtur shqiptarët vërtet hebrenjtë gjatë luftës? Dhe kanë dalë zëra, jo s’është e vërtetë. Kjo është e çuditshme. Ky është një negativizëm i sëmurë, do të thosha.
U dokumentua sërish edhe kohëve të fundit me disa dokumentarë e libra...
Ka 60 vjet që po dokumentohet pa pushim. Është dokumentuar që në vitin 1945. Ka një deklaratë zyrtare të Izraelit për Shqipërinë dhe është e pakuptueshme se si ne shqiptarët, vetë, na krijohet, si të thuash, njëfarë kënaqësie perverse për të bërë vetënegacionin e vetes sonë. Kështu ndodh edhe me diskutimin që e përmendët ju për letërsinë. Letërsia shqipe është tipike, me tipare europiane, jo vetëm e sotshmja, por kështu ka qenë.
Është bërë e pashmangshme siç duket të mos pajtoheni me z. Qosjen. Në këtë rrafsh, pasi ai ka thënë kohëve të fundit në Prishtinë, pikërisht të kundërtën, se letërsia shqiptare nuk ka vlera europiane.
Nuk e them vetëm për këtë, por ka një mendim të tillë, mendim të tillë mohues, ka një mendim që shtrihet përtej saj. Ka një mendim qesharak për letërsinë shqiptare që trajtohet si letërsi ekzotike. Po të shkosh dhe të kesh kontakte me të huajt, një nga klishetë që përmendin ata është: “Ju në Shqipëri e keni letërsinë gojore në radhë të parë, keni rapsodë që e këndojnë atë”. Por kjo është një dëshirë për të parë popullin shqiptar si një popull indogjen. Letërsia shqipe nuk ngjan aspak me këtë parafytyrim të gabuar të kuriozëve europianë. Ne nuk kemi ditur ta shpjegojmë atë që thashë se ka tipare krejtësisht europiane në zhvillimin e saj dhe në rrugëtimin e saj nëpër shekuj. Ne jemi ndoshta vendi ballkanik, që më shumë se çdo vend tjetër në Ballkan ka një periudhë letërsie 300-vjeçare, dygjuhëshe: shqip dhe latinisht. Nuk është dukuri shqiptare, është dukuri tipike e të gjitha vendeve të Europës. Rumania, Franca, Anglia dhe Spanja kishin letërsi paralele, kur them letërsi, në radhë të parë, e kam fjalën për të gjitha botimet. Librat e shtypur historikë, filozofikë, kronikë, gjysmëletrarë, letrarë, të gjithë i kishin të botuar në dy gjuhë. Dhe letërsia shqiptare ka ndjekur tamam këtë rrugëtim. Letërsia jonë ka qenë e tillë 300 vjet dhe ku janë këta rapsodë që neve po na mbijnë nga të gjitha anët. Rapsodët do të këndonin latinisht? Dhe është vërtet për t’i vënë duart në kokë se si mundet të ngjajë kjo.
Bile edhe letërsia moderne greke që ka pasur traditën e lashtë, prej së cilës natyrisht ka qenë e shkëputur, nuk e ka në këtë shkallë dhe e ka shumë pak të zhvilluar latinicitetin e saj. Tiparet latine të letërsisë lidhen me rrënjët e Europës. Nuk është thjesht çështje gjuhësore dhe ne kemi më shumë se vendet e tjera, shkrimtarët tanë të shquar që ishin në nivel europian në atë kohë. Bogdani i cili ishte një shkrimtar që ribotoi në vende të ndryshme, ishte në atë nivel, në atë standard. Budi është bashkëkohës i Shekspirit dhe në lindje dhe në vdekje, kanë 5 a 6 vjet diferencë dhe në këtë aspekt, është shumë i vjetër si shkrimtar, ndërsa për çudi, ne i shikojmë veç si kureshti gjuhësore, për me tepër nuk jemi thelluar dhe na ka mbetur ajo ftohtësia e kohës së komunizmit kur nuk i donim ata shkrimtarë. Nuk i kishim të ndaluar, siç thonë, nuk është e vërtetë.
Pse nuk duheshin?
Nuk duheshin për disa arsye, sepse të kujtonin shumë Europën, traditën europiane, që ne s’na pëlqente gjithaq me ato miqësitë që kishim. Nuk duheshin, sepse ishin të lidhur një pjesë e tyre me fenë katolike, ose më mirë të them, me një traditë kulturore, sesa feje të veçantë, që ishte tipike e një pjese të Europës në atë kohë. Në kushtet e mosdashjes së fesë, të ndalimit të saj, sidomos ata do të bëheshin të papërshtatshëm krejtësisht, pastaj dhe për fat të keq, na ka ngelur kjo ftohtësi ndaj tyre, kjo mosdashje, mirëpo kjo është një boshllëk i madh dhe një zbrazëti e madhe në letërsinë shqipe. Ne nuk i duam, ne nuk i çmojmë ata. Ne ata i shikojmë vetëm si dukuri gjuhësore dhe harrojmë që një pjesë e letërsisë në Europë ashtu ka qenë. Nuk ka lindur letërsia artistike ashtu qysh kujtojmë ne. Për shembull, të marrim një letërsi që e njohim, sidomos një të tillë që ka qenë e njohur më përpara në Shqipëri dhe vazhdon të njihet për fat të mirë. Ajo është letërsia ruse, një letërsi ndër më të pasurat në Europë. Letërsia e mirëfilltë ruse është shumë e re. Unë njëherë e kam kujtuar, e kam bërë jo për kuriozitetet se më 1836 është botuar romani i parë me vargje “Milosao” i De Radës, ndërsa romani i parë i letërsisë ruse në vargje vjen “Jegini” i Pushkinit, jo pse është romani i parë në vargje, por është edhe romani i parë rus në atë kohë. Pra, ne na duket se mund të hapim gojën se si është e mundshme kjo letërsi. Sidoqoftë është letërsi madhështore, por filluam për 50-60 vjet me një vrull të madh dhe na duket ne që është tepër e vjetër. Nuk është e vërtetë. Prandaj, ne duhet të dimë t’i kërkojmë këto dhe po e përsëris, jo për t’u mburrur, jo për t’u krenuar, por të njohur veten tonë dhe mundësitë tona.
Ju thoni se letërsia shqiptare, jo vetëm tash, por edhe tradicionalisht, shekuj më parë ka qenë në nivele të barabarta dhe të krahasueshme me letërsitë e shteteve të fuqishme perëndimore, si rasti i Rusisë?
E thash, jo në kuptimin e thjeshtë. Në kuptimin artistik, letërsia shqiptare është e re sikurse dhe letërsia ruse. Letërsia shqiptare është fare e pakrahasueshme, ta zëmë, me letërsinë angleze ose italiane, por është e krahasueshme edhe për nga mosha me letërsitë e tjera. Nuk ka mundur të arrijë letërsitë e mëdha që quhen letërsi gjermanike, angleze, italiane e spanjolle, ruse dhe franceze. Këto janë krenajat e letërsisë botërore. Por s’duhet të harrojmë se shkrimi i gjuhës shqipe ka qenë i ndaluar. Domethënë është e vetmja gjuhë në Europë, e cila ka qenë e ndaluar dhe nuk ka ndonjë gjuhë të ndaluar në vendet e tjera të pushtuara nga Perandoria Osmane. Ka qenë vetëm gjuha shqipe. Pse? Vijmë gjithmonë tek ai raporti “Privilegj, ndëshkim”. Ju thotë merrni privilegje, por ju do t’i merrni postet do të jepni gjuhën e shkruar”.
Në Panairin e Tiranës u përurua edhe vepra juaj e plotë. Njëzet vëllime të cilat i keni quajtur të përfunduara. Dhe ka edhe një libër që nuk u botua si i veçantë. Ky është “Aksidenti”, libër që ndodhet në vëllimin e shtatëmbëdhjetë, ndër të rrallët që i përket letërsisë dhe që ka pasur një botim në Francë, por për herë të parë vjen vetëm si pjesë e kompletit të librave në gjuhën shqipe. Pse? Edhe si temë madje mund të thuhet se është e veçantë.
Është një vepër intimiste. Është një vepër pak e sofistikuar, pak ndryshe nga ato që kam shkruar unë.
Dhe nuk mund të botohej si e veçantë?
Kështu qëlloi, s’u botua. Nuk pati vend. Planet e botimeve të mia ishin të tilla ashtu, që ngeli dhe unë e lash për veprën komplete dhe si një dhuratë për lexuesin, që të ketë një libër të pabotuar krejtësisht.
Ju natyrisht që do të vazhdoni të shkruani dhe si do të trajtohen librat e rinj, pra që dalin ndërkohë, pasi është kompletuar ky projekt prej 20 vëllimesh. Do të përfshihen në ndonjë mënyrë në vazhdim, në ndonjë aneks të tij, apo nuk e keni menduar?
Nuk e kam menduar. Le të bëhen, pastaj e mendoj këtë.
Është edhe një çështje që e diskutuam para se të fillonim intervistën. Duke e parë edhe katedralen që po ndërtohet në qendër të Prishtinës, dhe ju theksuat - të njëjtën që pak a shumë po e theksoni edhe lidhur me letërsinë, se nuk është studiuar si duhet çështja e fesë te shqiptarët. Shqiptarët mendojnë se çështjet që diskutohen brendapërbrenda shqiptarëve nuk diskutohen askund tjetër. Sepse vetëm ata i kanë çështjet e tri feve brenda një populli, etj. Si e shpjegoni ju këtë?
Unë mendoj që ne nuk duhet të pranojmë asnjëherë, jo s’duhet të pranojmë, por se s’është e vërtetë që të trajtohemi si popull ekzotik dhe indigjen, si popull që kemi disa kureshtira, që të kujtojnë disa herë popujt që vënë pendë ose tatuazhe në fytyrë dhe që përbëjnë kureshti për të tjerët, por kjo është një kureshti jo fort e ndershme gjithmonë, është një kureshti që ka brenda të fshehur edhe nënçmimin. Të jemi të sinqertë, kështu është. Tani ne s’ka pse të jemi të padurueshëm që të vendosemi si këta popuj, duke shpikur disa ekzotizma që nuk i kemi. Kështu është edhe puna e fesë. Siç unë nuk kam takuar asnjë gjerman ose francez, që thotë se unë jam gjerman dhe katolik, jam gjerman protestant. Po t’i bësh pyetje se çfarë feje ke, ai habitet, pse më pyete thotë. Kurse neve shqiptarëve na ka mbetur si një çudi e madhe se shqiptarët janë dhe myslimanë dhe të krishterë. Sa çudi, pse duhet të jetë çudi, pse duhet ta pranojmë si karakteristikë që e kemi vetëm ne dhe karakteristikë pak nënvleftësuese?! Edhe një libër historie që u botua kohëve të fundit “Lindja e një kombi me shumicën e popullsisë myslimane”, por ti nuk e thua për asnjë vend tjetër këtë gjë. Një studiues gjerman apo francez, por pse vrapon ta shpallësh që në titull.
A ka kjo një qëllim në vete?
Ka apo s’ka një qëllim, për fat të keq është krijuar kjo gjë, ky shenjim, s’dua të përdor fjalën - damkë. Ne marrim mbi vete gjëra që nuk ka pse t’i marrim. Ne e dimë fare mirë, më mirë se kushdo që të jesh i krishterë ose mysliman në Shqipëri, je njëlloj shqiptar, s’ke asnjë ndryshim. Je njëlloj shqiptar, je njëlloj modern dhe njëlloj europian dhe ashtu do të hysh në BE. Dhe këtë nuk e themi për të bërë propagandë, po e bëjmë myslimanët në vete dhe krishterët, duket se janë më afër. Jo absolutisht. Po të më pyesësh, kush janë më afër Europës, myslimanët apo krishterët, e kam të vështirë të përgjigjem, sepse nuk ekziston dhe është problem i paqenë. Unë shpesh jam futur në këtë diskutim dashur pa dashur dhe e kam futur këtë ide se myslimani shqiptar është njëlloj europian si shqiptari i krishterë.
A po kuptohet kjo nga të tjerët në Europë?
Nuk e di. Disa herë kuptohet, disa herë nuk kuptohet. Nuk e di se sa kuptohet dhe duket sikur po bëjmë një pedagogji për t’i bërë një edukim të popullit shqiptar. Nuk është e vërtetë. Kështu është e vërteta, por që ka në Shqipëri si kudo në botë, njerëz të prapambetur, nëpër disa katunde të thella që nuk duan t’ia dinë, jo vetëm për punë feje, por të dallueshëm nga çdo gjë, nuk e pranojnë qytetërimin, kjo është kudo në botë, gjithashtu. Ju siguroj se do të gjesh në Spanjë katunde të prapambetura, krahina të thella, do të shkosh në Portugali dhe do t’i gjesh, do të shkosh në të gjitha vendet, ndoshta edhe në Francë mund t’i gjesh. Prandaj, s’kemi pse t’i marrim këto tipare indogjene që na ndjekin prapa herë pas here. Po them një kuriozitet që kohëve të fundit është bërë modë që ka shpikur një kuriozitet i ri europian, që Kanuni shqiptar i detyronte disa herë gratë apo vajzat të bëheshin burra. Është një ndër rastet e rralla që ndodhin absolutisht kudo në botë. Unë kam parë njëherë një film që donte ta argumentonte këtë gjë dhe ishte krejtësisht qesharak i gjithi.
Kush e kishte bërë filmin?
Filmin e kishin bërë të huajt. Franko-gjerman ishte dhe donte të vërtetonte këtë tezë se si Kanuni shqiptar është i tillë, i çuditshëm, grotesk, që gratë i bënte burra. Perversion komplet, thuajse Shqipëria është atdheu i transvestitëve. Ne e dimë fare mirë që është i fundit në këtë gjë dhe e fundit në këtë garë. Çfarë ndodh? E kishin studiuar punën që në periudhën e fundit të komunizmit. Kishin marrë intervista dhe nga intervistat dilte se pothuajse të gjitha familjet ishin kundër kësaj gjëje dhe ankoheshin për këto vajza. Ankoheshin nënat, baballarët. S’mundem dot ta mbanim vajzën në shpi, na iku. Njëra ishte bërë shofere e kamionit, kuptohet menjëherë. Ajo u vesh gjoja si burrë dhe u bë burrë. Ajo s’u bë burrë fare. Por ajo ishte vajzë shumë e lirshme për mentalitetin e kohës, ndoshta edhe për sot aventuriere dhe nuk bëri zë familja dhe kjo e bëri burrë dhe quhej burrë tashmë, e turpshme.
Kishte zgjedhur një profesion që deri atëherë njihej si profesion burrash dhe...?
Kishte vajza traktoriste, makiniste... dhe fabrika kishte, por kjo ishte tamam ashtu aventuriere. Kjo vajzë që unë nuk e dënoj, por në mendësinë e kohës quhej aventuriere. Kjo gjë i taksohej Kanunit, e bëri Kanuni, e kundërta, ajo absolutisht ishte e çliruar nga çdo gjë dhe nga çdo kod. Ishte e padisiplinuar dhe e shthurur. Një tjetër kuptohej menjëherë që ishte lesbike, kishte prirje lesbike, kuptohej menjëherë. Dhe të gjitha këto i taksoheshin Kanunit shqiptar që gjoja se Shqipëria qenka vendi që po i ktheka gratë në burra.
Por, a po e gjejnë shqiptarët forcën që t’i kundërpërgjigjen këtij portretizimi, që po e përshkruani ju?
Për fat të keq nuk e gjejnë. Për fat të keq rendin edhe vetë disa herë të përfitojnë nga kjo, nga ky kinse ekzotizëm, për t’u bërë interesant ose për të nxjerrë tema, për të bërë filma që të duken të çuditshëm, për të bërë libra që të duken të çuditshëm.
Pra, po ushqehet në vend që të luftohet, po thoni ju?
Pra, tërë kjo punë që po ndodh me Shqipërinë sot. Ne jemi në prag të... mendoj gjithë shqiptarët kudo që ndodhen, kanë dëshirë dhe është e logjikshme, nuk është snobizëm, për të hyrë në Europë. I gjithë ky imazh i Shqipërisë është një lloj frenimi i butë, por është një frenim, sepse e rrisin koshiencën, e rrisin ndërgjegjen e mendësisë europiane dhe thonë: “Mirë, por këta janë të tillë”. Unë nuk kam dëshirë të fsheh ato mungesat që kemi, duhet t’i themi fare pa shqetësim. Unë kam shkruar vetë kohët e fundit një lloj skice letrare, që mund të shërbejë për film, ku kam trajtuar motivin se si shteti shqiptar ka dënuar gratë e huaja në mënyrë burracake dhe ne duhet ta nxjerrim këtë njollë që i kemi vënë vetes. Jo thjesht, si regjim komunist, por si shtet, si shoqëri. E kemi bërë këtë, le ta nxjerrim. Pra nuk jam aspak kundër që edhe gjërat delikate t’i denoncojmë. Këtë e kemi bërë keq dhe është turp. Ta themi pa gajle, pa dredhi. E themi sikur e kemi bërë, sepse kemi qenë të detyruar nga disa rrethana. Jo për atë nuk e kemi bërë. Ka ndodhur disa herë që më kanë kërkuar mendim se cila është një nga të metat e ballkanasve, pasi kanë folur edhe për virtyt, sepse nuk kanë vetëm të meta, por kanë edhe virtyte. U kam thënë se ballkanasit kanë një sëmundje - misionarizmin. Popujt e Ballkanit quhen misionarë, që kanë ardhur në këtë botë me një mision, por unë nuk do të kisha guxim ta thosha këtë gjë, nëse nuk do të gjeja një argument për të kritikuar vendin tim, aty ku ai ka gabime. Dhe kam vënë që në shembullin e parë, misionin e Shqipërisë, do të thosha misionin qesharak të Shqipërisë, e cila mori përsipër të mbronte marksizëm-leninizmin, kur ai, sipas Shqipërisë, u tradhtua në gjithë planetin tokësor. Dhe ne si vend tragjik-komik, dolëm që të shpëtojmë marksizmin e leninizmin pasi e braktisi tërë bota. Ky ishte misioni i dështuar i Shqipërisë. Pas kësaj, unë kam të drejtë të flas për misionin qesharak dhe dramatik, në kuptimin më të keq të fjalës, të Serbisë që donte të bënte atë që bëri në Ballkan, të Greqisë që ka idenë e madhe për të çliruar Konstadinopolin dhe për të shtrirë helenizmin kudo, të të gjithë popujve të tjerë të Ballkanit, të Maqedonisë që mund të ecë me deliret e Aleksandrit të Madh, por ama kur t’i gjen që vendit tënd t’ia vësh atë të vërtetën, jo t’i shpikësh të paqenat, t’i thuash që dorëzoi hebrenjtë për shembull, se është shumë kjo gjë që them...dhe njeriu shkon edhe më tutje, duke thënë: “Unë kam marrë pjesë në masakrën e armenëve, shqiptarët e kanë kryesuar”, që është absurde, se masakra e armenëve ndodhi në 1915-n, ndërsa Shqipëria në të ‘12-n ishte shkëputur nga Perandoria Otomane dhe ishte vetë në rolin e Armenisë që mund të ndëshkohej me një masakër, po të kishte mundësi ushtria turke edhe do ta bënte.
Derisa po flasim për ato çfarë kanë ndodhur, ndërsa shumicën prej tyre, siç po e pohoni, edhe siç dihet botërisht, i keni trajtuar në veprat tuaja. Ka një çështje për ftohjen ose për shkëputjen e marrëdhënieve të Shqipërisë me disa shtete, siç është Kina dhe Bashkimi Sovjetik, për të cilat keni shkruar në disa nga romanet tuaja më të çmuara, “Koncert në fund të dimrit” dhe “Dimri i vetmisë së madhe”. Ju mund të thoni, “unë nuk mund të shkruaj për të gjitha”, por duke qenë në Kosovë, s’ka pasur një roman nga ju për shkëputjen e marrëdhënieve ndërmjet Shqipërisë dhe Jugosllavisë. E keni menduar ndonjëherë?
Projekti im në fillim ka qenë i tillë që unë të shkruaj një trilogji. Shkëputja nga rusët, që e bëra të parën dhe, e në të dytën, do të ishte shkëputja nga jugosllavët pikërisht. Por kjo m’u ndalua mua me një kërcënim madje. As të mos guxosh të mendosh një gjë të tillë! Dhe unë e kuptova menjëherë ku ishte, sepse sigurisht do të kërkoja të shikoja arkivat sikurse i pash për “Dimrin e madh”. Ishte një zemërim i fshehtë. Një kërcënim i drejtpërdrejtë dhe atje unë kuptova se shteti shqiptar nuk donte...
Kjo ishte derisa ishin në projekt këto romane, apo pasi u botua “Dimri i vetmisë së madhe”?
Unë e mbarova atëherë kur ende s’ishte kritikuar, e çova në shtyp, pasi mbarova pjesën e parë dhe në fund do të bëja...Shteti shqiptar nuk donte për disa arsye dhe një nga arsyet ishte problemi i Kosovës, padyshim, sepse nëse do të shkruhej “Shkëputja nga jugosllavët”, do e s’do do të ishte problemi e para e krimeve të komunistëve, që quheshin atë kohë, ose quheshin të jugosllavëve bashkë me të. Dhe në njëfarë mënyre shteti shqiptar u mundua të shpëlajë. Dhe do të ishte problemi i Kosovës...
Dhe ju nuk u lejuat fare që ta trajtonit këtë çështje?
Nuk u lejuam fare, arkivi ishte i mbyllur krejtësisht. Arkivi kryesor sigurisht ndodhet në Beograd, në Serbi, por edhe në Shqipëri duhet të ketë. Ishte një periudhë krejtësisht e padashur, e pakëndshme, të kujtoj në Shqipëri, kështu është...Pra më vonë kur unë shkrova pjesën e tretë “Koncert në fund të dimrit”, në fakt, vepra ime ka mbetur e gjymtuar. Ajo s’mund të bëhet më tashmë.
Megjithatë, me fjalorin tuaj e quani si gjysmë të bërë, thoni “Koncerti” është i treti. Mendoni se mungon ky për Kosovën.
Nuk do të thotë asgjë, tash. Unë s’kam ndonjë keqardhje të them të drejtën. S’u bë, s’u bë. Mesa duket kam shkruar ndonjë gjë tjetër në vend të asaj. Atë kohë nuk kam qëndruar pa shkruar, kështu që nuk u bë.
Por ishte e njëjta... pozicioni i Shqipërisë, siç e përshkruani ju. Shqiptarët në Kosovë vazhdonin të ushqenin bindjen se, megjithatë, Shqipëria ekziston dhe nëse vërtet do të shkonin punët shumë keq në Kosovë, ajo do të intervenojë. Por duket se leksioni më i qartë ishte pas demonstratave të vitit ‘81 kur u pa se çfarë ndodhi në Kosovë dhe nuk kishte ndonjë intervenim.
As s’mund të mendohej ndonjë ndërhyrje e Shqipërisë. As që mund të mendohej. Kur çdo gjë mund të ndodhte, veç ajo nuk do të ndodhte. Nuk është asgjëkund. Në mendjen e njerëzve të thjeshtë mund të ketë shkuar si një ëndërrim, por kurrsesi në mendjen e pushtetarëve shqiptarë nuk mund të ketë ekzistuar një gjë e tillë. Një ndërhyrje s’është kurrë e bukur, por si një ëndërr do të ishte e bukur që shqiptarët mund të ishin në gjendje t’i ndihmonin vëllezërit e tyre. S’mund të ndodhte, ishte jashtë çdo logjike në atë kohë dhe jashtë çdo dëshire të shtetit shqiptar.
Nuk kishte dëshirë, thoni ju?
As mundësi, as dëshirë. Përgatitja e tij shpirtërore dhe ideologjike ishte e tillë që përjashtonte gjërat e tilla, aksionet që quheshin nacionaliste, sepse këtu ka ndodhur një habi e madhe në Shqipëri. Sot, po të shikoni, shpesh kritikohet regjimi komunist si nacionalist. Është mashtrimi më i madh që po bëhet. Thuhet për shembull që nacional-socializmi shqiptar ka krijuar mitin e Skënderbeut, Rilindjes së Shqipërisë së Madhe e ku ta di unë... Këto janë dokrra të gjitha. Komunizmi shqiptar nuk mendonte kurrë për këto gjëra, ngase në Shqipëri po të ishe nacionalist, haje plumbin. Me mijëra shqiptarë janë vrarë, sepse janë taksuar dhe quajtur nacionalistë. Kështu që nuk ka absurditet më të madh sesa ky. Të thuash se komunizmi shqiptar krijojë mitet nacionaliste shqiptare.
Pra ju thoni se nuk njësohen kurrë patriotizmi dhe nacionalizmi me emrin e Enver Hoxhës, pasi një mendësi e tillë mund të gjendet edhe sot në Kosovë?
Nuk kanë faj kosovarët, sepse normalisht duhej të ishte kështu, sepse shteti historik shqiptar duhej ta kishte vëmendjen për Kosovën. Normale. Kështu që ëndrra e kosovarëve ka qenë normale, por anormale ishte qëndrimi i Shqipërisë, kurse sipas logjikës historike të çdo kombi ishte normale, që sigurisht vendi ai që quhej shteti historik, apo shteti amë si quhej, ta kishte mendjen te Kosova. Gjithë përgatitja, gjithë prirja shpirtërore, ideologjike e Shqipërisë ishte gjetkë. Mbrapshtia filloi që në fillim kur komunistët shqiptarë e quanin atdhe në fillim Rusinë, Bashkimin Sovjetik. Kjo ishte teorikisht dhe praktikisht kështu ka qenë në fillim. U sulmua Rusia në qershor të vitit ‘41, kur u shpall fashizmi i padëshiruar, sepse njerëzit e kanë harruar që në Moskë në vitet ‘40 të shaje Hitlerin futeshe në burg. Nuk mundeshe. Kishte miqësi Bashkimi Sovjetik të paktën me Gjermaninë. Kjo u mbulua sigurisht nga Lufta e Dytë Botërore dhe ka sigurisht një justifikim. Rusia mbajti peshën e madhe të luftës. Rusia e lau pothuajse, e lau me gjak atë gabim. Ka njëfarë...pse iu fal kjo gjë, por e vërteta kështu ka qenë.
Është edhe një çështje që ka të bëjë me Kosovën. Kosova, sapo kaloi në një fazë që ishte futur pa dëshirën e saj sa i përket pavarësisë. Pra u akuzua nga Serbia, natyrisht, dhe u dërgua në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë, siç u tha, për të parë legjitimitetin e pavarësisë së Kosovës. Si e vlerësoni në gjithë këtë proces, këtë hap që ndërmori Serbia?
Për mua, është një hap prapa i saj. Nuk e nderon. Munden ata të jenë pak entuziastë, sepse ju duket nga ana e jashtme ndoshta si ndonjë sukses. Nuk është sukses. Unë nuk jam politikan, jam shkrimtar dhe do të flas se e vërteta që di unë nga letërsia dhe nga ajo çfarë kam parë në jetë, se krimet e mëdha nuk harrohen kurrë. Politika kërkon edhe harrimin e tyre shpesh, të lihen mënjanë. Politika bën balancime, si të thuash mban një ekuilibër. Kaq po i jap këtij, kaq këtij që të mos i ngelet hatri këtij, sepse u tregova shumë i ashpër ndaj këtij, sepse u tregova i butë, etj. Por unë do të flas në këtë rast. Do të jap mendimin tim. Ajo çka ka bërë Serbia në Ballkan. Sidomos flas në këtë rast për shqiptarët. Është e paharrueshme, pavarësisht nga të gjitha modalitetet që propozohen si e do e mira e punës, e Ballkanit, e pajtimit, e hyrjes në Europë e të dyja palëve. Ajo nuk do të harrohet kurrë. Ajo ka ndodhur dhe Serbia duhet të çlirojë ndërgjegjen e saj prej asaj të keqeje që ka bërë, për të cilën një pjesë nuk është e ndërgjegjshme, një pjesë kërkon që brezit të ri t’ia bëjë të paqenë, si një gjë si të thuash virtuale që ka ndodhur, si një gjest që mund të harrohet, mund t’i falet. Për mua nuk falet. Së paku këtë gjë më ka mësuar letërsia dhe ua kam mësuar të gjithëve që ndërgjegjja duhet të pastrohet nga krimi, qoftë e një njeriu të vetëm, qoftë e një grupi njerëzish, qoftë e një shteti të tërë dhe një kombi të tërë. S’mund të ecë përpara me atë nëpër këmbë, është e keqe për të tjerët, e keqe për veten e saj në radhë të parë.
Ndërkohë që shohim se para disa ditësh, Serbisë megjithatë, iu lejua liberalizimi i vizave bashkë me dy shtetet e tjera të Ballkanit. Pra të hyjnë në Listën e Bardhë të “Schengen”-it, para se kjo të përfundohet me Bosnjën, ku u bë një luftë e përgjakshme dhe ku u akuzuan shumë serbë edhe në Gjykatën e Hagës, po ashtu mbeti jashtë edhe Shqipëria edhe Kosova nga ky proces.
Unë e kam shprehur mendimin tim publikisht edhe për këtë gjë, edhe në shtypin botëror. Ishte një vështrim politik që bëri Europa. Vetëm kaq.
Donte të bënte balancë sërish, thoni ju?
Njëfarë balancimi donte të bënte, por nuk mendoj se ka qenë kaq e ndritur si ide, si të thuash.
Një pyetje e fundit. Përgjithësisht i keni vlerësuar si të suksesshme vitet e fundit për shqiptarët. Si për shqiptarët në Kosovë, në Shqipëri, në Maqedoni. Çfarë duhet të presin shqiptarët, ose për çfarë duhet të angazhohen shqiptarët në vitet që po vijnë?
Kjo është një pyetje shumë e vështirë, por unë do t’ju përgjigjem. Thuhen vetëm urimet edhe unë do të uroja dhe besoj se ashtu është në një afat në mos imediat, në mos tepër të afërt, kështu është. Do të ketë kohë për urime dhe duhet të besojmë në to, në gjënë e mirë. Edhe gjërat e mira janë të ndërlikuara. Të merresh me punët e lirisë nganjëherë është më e ndërlikuar sesa punët e robërisë.
Po natyrisht që shumë urime do të vlenin edhe për ju, për këtë Vit të Ri. Ka qenë një vit shumë i suksesshëm edhe për ju...
Faleminderit.
Ju faleminderit z. Kadare, ishte kënaqësi si gjithherë.
Është një krizë politike në Shqipëri pas zgjedhjeve të përgjithshme. Pra kemi opozitën, Partinë Socialiste, e cila vazhdon të refuzojë të hyjë në Kuvend. Si e shihni ju situatën?
Unë do të them një gjë, që ju do ta nënkuptoni vetë, që është e pashmangshme. Do të them që politika shqiptare gjithsesi dhe në çdo rast duhet ta gjejë marrëveshjen. Dhe unë kam shpresë se do ta gjejë, nuk mund të vazhdojë më gjatë kjo gjë.
Çfarë do të thonë vonesat në këtë gjetje të marrëveshjes?
Nuk është e mirë vonesa, absolutisht.
Dhe vlerësoni se do të ketë një marrëveshje shpejt?
Mendoj se po. Duhet të ketë. Në mos marrëveshje, ajo e famshmja që quhet kompromis. Do të gjendet se s’ka se si.
