Burime te vjetra mbi Qytetin

Qyteti i lashte i Finiqit ndodhet ne Epir ne rajonin e Kaonise qe i korrespondon ne ditet e sotme jugut te Shqiperies, jo shume larg nga qyteti i Sarandes. Qendra arkeologjike eshte identifikuar shume prane fshtati modern te Finiqit qe mbulon zonen e ndertimit ne kohen e periudhes se re Romake, e vendosur ne zonat e uleta te kodres ku ngrihej qyteti i lashte. Qyteti i lashte ngrihej ne majat e kodres qe arrinin lartesine 283m mbi nivelin e detit dhe qe ka formen e nje barke ku rrjedhin dhe dy lumenj Kaliasa dhe Bistriza qe pak me tej bashkohen me ujerat e liqenit Vivari poshte te ciles gjendet qyteti i Butrintit. Shume impresionuese, malet e Akroceranit rrethojne zonen.
Finiqi ishte shume i njohur nga shkrimtaret e lashte te cilet e kane permendur ate shpeshhere: Polibi (shel. II p.e.r) e konsideronte qytetin si me te fortifikuarin dhe me te fuqishmin e Epirit dhe si kryeqendren e tij. Straboni, Livi (periudha e Augustit) dhe Tolemeu (shek. II e.r)e pershkruan qe nuk ishte shume larg nga deti, ne veri te Butriniti. Me rendesi ishte dhe deshmia e Procopius Caesarea (shek IV e.r) i cili tregon qe gjate nje ngjarje ne kohen e Justinianit qe perandori e transferoi qytetin nga baza e kodres ne majen e saj.Sigurisht para Justinianit pjesa e qytetit poshte kodrave ishte bere me e rendesishme duke e lene ne harrese pjesen e vjeter ne maje te kodres qe ishte ne harrese e siper. Gjithashtu qyteti eshte permendur dhe ne dy itinerare te lashtesise. Itinerari i Antotnit dhe Tabula Peutingeriana ku tregohej ne rrugen per ne Nikopoli.
Qendra e qytetit ka treguar shenja te prezences njerezore qe ne kohet prehistorike. Megjithate, evidencat qe kemi sot jane ato te kohes Helene te njohura nga Polibis per fortifikatat e forta. Gjate kohes Romake, shume struktura deshmuan per vazhdimesine e zhvillimit urban dhe me kalimin e kohes, pjesa e ulet e qytetit u be me e rendesishme. Kjo mund te shpjegoje episodin e shpjeguar tek Procopius, ku nen rrethana historike u desh qe qyteti te ngrihej prap ne maje te kodres ku ishte me i mbrojtur. Shume mbetje historike i datojne kohes seqytetit te Bizantit